تاتارستان – ەل باسقارۋشىسى “پرەزيدەنت” دەپ اتالاتىن رەسەيدەگى جالعىز ەل. ەلدى وسى ستاتۋستان ايىرعىسى كەلگەن ماسكەۋدىڭ بۇيرىعىنا تاتارستان پارلامەنتى قارسى شىقتى.
“بۇل رەسەيدىڭ قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندەگى كونستيتۋسيا جۇيەسىنە قايشى!”، – دەپ كەسىپ ايتتى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ مەمقۇرىلىس جونىندەگى كوميتەتىنىڭ باسشىسى البەرت حابيبۋللين.
رەسەيدە 2010 جىلدان بەرى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتتەرىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ءۇردىسى جۇرۋدە. بۇل اتاۋدان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ شەشەنستان باسشىسى رامزان قادىروۆ باس تارتقان. وسى كۇنگە دەيىن فەدەراسيا قۇرامىنداعى 12 رەسپۋبليكانىڭ 11ء-ى ءوز جەتەكشىلەرىنىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ، “پرەزيدەنت” دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاعان.
…
بەلگىلى جۋرناليست اسىلبەك ابدۋلوۆ تاتارلار مەن باشقۇرتتاردىڭ كسرو تاراعان تۇستا نە سەبەپتى تاۋەلسىزدىك الماعانىنا توقتالىپ، تاريحي فاكتورلاردى وي ەلەگىنەن وتكىزگەن ەكەن.
Dalanews.kz وسى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردى.
...
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىندە تۇركى جۇرتى بىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراسىپ، شات-شادىمان بولدى. قازاق، تاتار، باشقۇرتتان بولەك چۋۆاش، ۋدمۋرت، موكشا، ماري سەكىلدى ۇلتتار دا ساياسي امبيسياسى بارىن اڭعارتىپ، تاۋەلسىزدىك تۋرالى ءسوز قوزعادى.
بۇلاردىڭ بارلىعى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلدىعى مەن قىسپاعىنان قۇتىلۋعا اسىققان ەدى.
قازاقتاردان قالىسپاۋدى قالاعان تاتارلار مەن باشقۇرتتاردىڭ ينتەلليگەنسياسى ەدىل-جايىق ۇلتتىق اۆتونومدى جوباسىنىڭ قابىرعاسىن قالاۋعا كىرىسكەن-دى. 1917 جىلى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزى ءوتىپ، وسى ماجىلىستە رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى بەكىتىلدى: رەسەي فەدەراتيۆتى ەلگە اينالاتىن بولىپ ۇيعارىلدى.
پاتشا بيلىگى تۇسىندا ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋ تۋرالى يدەيانى ۇمىتا جازداعان ەدىل بويىنداعى جانە ورتا ازياداعى ەلدەر بۇل مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋعا تىرىستى. ورىس گۋبەرنيالارىنىڭ “ساۋىن سيىرىنا” اينالعان تەرريتوريالارعا ازاتتىق الاتىن ءسات تۋدى.
اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن “الاش” قوزعالىسى قاۋىرت قيمىلداپ، بۇعاۋدان بوساۋدىڭ العىشارتىن جاسادى. 1917 جىلدىڭ شىلدەسىندە ورىنبورداعى قازاقتاردىڭ جالپىۇلتتىق سەزىندە “الاش” پارتياسى قۇرىلدى. مۇنداعى ماقسات – قازاقتارعا اۆتونوميا اپەرۋ ەدى. ءبۇتىن ءبىر ەتنوس ەركىندىككە ۇمتىلىپ، بولەك شىققىسى كەلدى.
“الاش” زيالىلارى رەسەي فەدەراسياسىنىڭ اياسىنداعى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋدى كوزدەدى. بولجام بويىنشا، الاش وردا ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋگە ءتيىس-تىن.
الاش اۆتونومياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باس ءمينيسترى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ ءبىراۋىزدان بەكىتىلدى. رەسەي يمپەرياسى شاتقاياقتاعان ساتتە ەدەل-جەدەل اۆتونوميا قۇرۋدى قولعا العان الاشوردالىقتار وسى ءبىر باتىل ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە بولاشاق قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالادى.
الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسى ءبىرقاتار تالاپتان تۇردى.
قازاقستان رەسەي قۇرامىنداعى اۆتونوميا دەگەن اتقا يە، ايتسە دە ادام قۇقىعى، سايلاۋ قۇقىعى، باسپا ءسوز جانە ءسوز ەركىندىگى سەكىلدى قاستەرلى قۇندىلىقتارعا فەدەراسيا تاراپىنان قىسىم جاسالماۋى قاجەت. ەلدەگى اگرارلى ساياسات قازاقتاردىڭ كوزقاراسى مەن مۇددەسىنە قايشى كەلمەيتىندەي جۇزەگە اسۋى ءتيىس.
اقپان توڭكەرىسىنىڭ ناتيجەسىندە كۇللى رەسەيدە – قوس بيلىك ورنادى. ۋاقىتشا ۇكىمەت جانە كەدەي-كەپشىك پەن جۇمىسشى تابىنان قۇرالعان سوۆەت ۇكىمەتى ايتىس-تارتىسقا ءتۇستى.
ۋاقىتشا ۇكىمەت 1916 جىلى قازاقستاندا پاتشاعا قارسى شىققان بەلسەندىلەردى اقتاۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويدى. فەدەراسيا ازاماتتارىنىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. ءدىني كوزقاراسى مەن شىعۋ تەگىنە قاراي قۋدالاۋعا ۇشىرايتىن باپ الىنىپ تاستالدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت دەموكراتياعا بەتبۇرۋدىڭ ىرىمىن جاساعان بولدى.
الايدا مۇسىلماندار، ونىڭ ىشىندە قازاقتارعا اۆتونوميا بەرۋگە كەلگەندە كەجەگەسى كەيىن تارتىپ قالدى. يمپەرلىك سيندرومى قايتا قوزىپ، از ۇلتتارعا بوستاندىق بەرگەندى نامىس كوردى.
وسى تۇستا بولشيەۆيكتەر باس كوتەرىپ، مۇنىڭ سوڭى قازان توڭكەرىسىنە ۇلاستى. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قاتەلىگىنەن ساباق العان “قىزىلدار” قۋلىققا سالدى. بۇعان سالدەن كەيىن توقتالاتىن بولامىز.
...
1918 جىلى يمپەريانىڭ ابدەن السىرەگەن شاعىندا قازاقتار مەن باشقۇرتتار ءبىرۋاقىتتا مالىمدەمە جاساپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرعانىن جاريا ەتتى.
ورىنبور قالاسى الاش وردا مەن باشقۇرتستاننىڭ ساياسي ءھام ينتەللەكتۋالدىق ورتالىعىنا اينالدى.
ءدال سول جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقتار مەن باشقۇرتتار ۇستەل باسىنا جينالىپ، “قىزىلدارعا” قارسى تۇرۋ تۋرالى جوسپار ازىرلەدى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ۋفا قالاسىندا ەكى ەلدىڭ بيزنەس وكىلدەرى باس قوستى.
وسى باسقوسۋدا العاش رەت قازاق-باشقۇرت فەدەراسياسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. ەكى ەلدىڭ شەكاراسى شەكتەسىپ جاتقانى بۇل ءۇردىستى جەدەلدەتە تۇسەر ەدى.
تاتار-باشقۇرتتاردىڭ ساياسي قايراتكەرى، ايگىلى عالىمجان يبراگيموۆ انە-مىنە قۇرىلعالى وتىرعان فەدەراسيانى 5 شتاتقا ءبولۋدى ۇسىندى.
بۇعان ساي: قازاقستان، قاپقاز، تۇركىستان، ەدىل-جايىق جانە قىرىم شتاتى قۇرىلۋى ءتيىستى ەدى. ال فەدەراسيانى – تۇركى فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى!
ءبىراق بۇدان كەيىنگى وقيعالار مەجەلەگەن دۇنيەنى جۇزەگە اسىرۋعا مۇرشا بەرمەدى. 18-قاراشادا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىندە بۇلىك بولىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بيلىگى زاڭسىز دەپ تانىلدى.
اتىشۋلى ادميرال الەكساندر كولچاك ءوزىن كۇللى رەسەيدىڭ جوعارعى ءامىرشىسى ءارى اسكەردىڭ باس قولباسشىسى دەپ جاريالادى. بولشيەۆيكتەرگە توتەپ بەرەتىن اكىمشىلىك ورتالىق رەتىندە ومبى قالاسى تاڭدالىپ الىندى.
…
1918 جىلعى قاراشانىڭ سوڭعى كۇندەرىندە الاش وردانىڭ باس ءمينيسترى ءاليحان بوكەيحانوۆ كولچاك ۇكىمەتىمەن قازاق اۆتونومياسى تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ومبى قالاسىنا اتتاندى.
الايدا يمپەرلىك ساياساتتىڭ ۋىتى ءون-بويىنا تاراپ كەتكەن كولچاك بۇل ۇسىنىستى قابىلداۋدان باس تارتتى، ەگەمەندىك تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ وزىنە تىيىم سالدى.
قازاقتار مەن باشقۇرتتار ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ەكى بىردەي ديكتاتۋرانىڭ ءقايبىرىنىڭ ىعىنا جىعىلادى؟
كولچاك باستاعان “اقتاردىڭ” ايتقانىن ماقۇلداي ما، الدە لەنين، تروسكيي، ستالين باستاعان “قىزىلداردىڭ” ۇسىنىسىن قابىل الا ما؟ وسى ارادا ىلكىدە ءسوز ەتكەن جايتقا قايتا ورالۋ قاجەت.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قاتەلىگىنەن ساباق العان “قىزىلدار” قۋلىققا سالدى. بولشيەۆيكتەر اۆتونومدى مەملەكەتتەرگە از-مۇز كەڭشىلىك جاسايتىنىن ايتىپ، ۋادە بەرگەن بولدى. قازاق پەن باشقۇرتتىڭ يگى-جاقسىلارى اقىر سوڭى سولاردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الدى. بۇل ۋاقىتتا كولچاكتىڭ اسكەرى تاس-تالقان بوپ جەڭىلىپ، بولشيەۆيكتەر “اقتاردىڭ” ادميرالىن يركۋتسكىگە جەتە بەرە اتىپ ءولتىردى. كولچاكتىڭ بيلىگى ءبىر جارىم جىلعا جەتپەي كۇيرەپ تىندى.
رەسەيگە باعىنىشتى ۇلتتىق ۇكىمەتتەردىڭ بىردە-بىرى سوۆەت بيلىگىن قۇپتاعان جوق. ولاردىڭ ساياسي ۇستانىمىن قابىلداۋدان باس تارتتى. بولشيەۆيكتەر ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پوزيسياسىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولدى.
لەنيننىڭ ورنىن باسقان ستالين اۆتونومدى ءارى وداقتاس رەسپۋبليكالاردان قۇرالعان مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. الايدا ءىس جۇزىندە ەدىل مەن جايىقتىڭ بويىنداعى، ورىنبورداعى جانە قازاقستانداعى رەسەيلىك باقىلاۋ ەسەلەنە ءتۇستى. وداقتاس رەسپۋبليكالارعا ەنشىسىن ءبولىپ بەرگەندەي كورىنگەن سوۆەت ۇكىمەتى، شىن مانىندە، وتارلاۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن ويلاپ تاپقان ەدى.
...
1920 جىلى قازىرگى قازاقستان مەن باشقۇرتستان اۋماعىندا اۆتونومدى سوۆەت رەسپۋبليكالارى قۇرىلدى. ورىنبور قازاق ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ استاناسى دەپ بەكىتىلدى. وسىلايشا، قازاق جەرى سولتۇستىك باتىسىندا باشقۇرتستانمەن شەكتەسىپ جاتتى.
1925 جىلعا دەيىن قازاقستان مەن باشقۇرتستان اراسىندا ورتاق شەكارا بولعان.
الايدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سۇرقيا ساياساتى ورىنبور قالاسىن قازاقستاننان جىرىپ، ونى رەسەيگە قوسقاننان كەيىن ەكى ەلدىڭ اراسى اجىراپ قالدى، انىعىراق ايتقاندا قازاقستان مەن ەدىل بويىنداعى ەلدەردىڭ اراسىندا رەسەيگە قاراستى ءدالىز پايدا بولدى.
باۋىرلاس، تامىرلاس ەلدەردى ەكىگە جارعان “ورىنبور كوريدورى” وسىلاي پايدا بولدى.
العاشقىدا قازاقستان مەن باشقۇرتستاننىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان ءدالىزدىڭ كەڭدىگى 30 شاقىرىمعا جەتەر-جەتپەس بولاتىن. كەيىن كەلە الدەنەشە رەت كەڭەيتىلىپ، وسى كۇنى 90 شاقىرىمدى قۇراپ وتىر.
ءقازىر ورىنبور دالىزىندە – ورىنبور وبلىسىنا قاراستى گاي جانە قۋاندىق اۋداندارى ورنالاسقان. ءدال وسى ارالىق قازاقستان مەن باشقۇرتستاندى ءبولىپ تۇر.
1936 جىلعى “ستالين” كونستيتۋسياسى قازاقستاندى اۆتونومدى ستاتۋسقا دەيىن ورلەتتى. بۇعان ساي وداقتاس رەسپۋبليكالار قالاعان ۋاقىتىندا (ءسوز جۇزىندە) كسرو-دان شىعۋ قۇقىعىنا يە بولدى. الايدا بۇل تالاپقا ساي كەلۋ ءۇشىن ولار سىرت ەلدەردىڭ شەكاراسىمەن شەكتەسىپ جاتۋى كەرەك ەدى.
ىلگەرىدەگى ورىنبور ءدالىزىنىڭ كەسىرىنەن باشقۇرتستان بۇل تالاپقا ساي كەلمەدى، ءتىپتى قازاقستان كسرو-نى تاستاپ شىقسا دا، باشقۇرتتار بۇعاۋدان بوساي الماس ەدى.
اقىر سوڭى، حالىق سانى مەن جەر كولەمى جونىنەن وزگە وداقتاس ەلدەرمەن دەڭگەيلەس تۇرعان باشقۇرتتار اۆتونومدى ستاتۋستا قالىپ قالدى.
گورباچيەۆ داۋىرىندەگى “قايتا قۇرۋ” كەزەڭىندە تاتارلار مەن باشقۇرتتار بۇل ماسەلەگە قايتا ورالدى. سول تۇستا “تاۋەلسىزدىك پارادى” باستالىپ، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان ەگەمەندىك الدى.
الايدا مۇنداي مۇمكىندىك باشقۇرت پەن تاتارعا بۇيىرمادى.
تاتار-باشقۇرت تاريحشىلارى:
“باشقۇرتستان مەن تاتارستاندى قازاقستاننان قيىپ تاستاعان كسرو-نىڭ سۇعاناق، سۇمپايى ساياساتى ەكى ەلدىڭ ەگەمەندىك الۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. ستالين ورىنبور ءدالىزىن ويلاپ تاپپاعاندا، تاتارلار مەن باشقۇرتتار وداقتاس رەسپۋبليكا دەگەن مارتەبەگە يە بولىپ، يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن وزگەلەرمەن جارىسىپ تاۋەلسىزدىك الار ەدى…”، – دەيدى.
ءقازىر بۇلار رەسەي فەدەراسياسى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ساناتىندا عانا ءارى ماسكەۋدىڭ بۇيرىعىنا باعىنادى. پوۆولجيا ايماعىندا ورنالاسقان 6 رەسپۋبليكادا دا سىرت ەلدەرمەن شەكتەسپەيدى. ولاردى ورىنبور ءدالىزى قورشاپ تۇر.
ساياساتتانۋشىلار مەن تاريحشىلار تاتارستان مەن باشقۇرتستاننىڭ رەسەي قۇرامىنان شىعىپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالارىنا كۇمانمەن قارايدى.
اۋدارعان، دۋمان بىقاي
