اتالعان رەفورمالاردىڭ ءارقايسىسى بويىنشا مەملەكەت باسشىسى ءبىرقاتار ناقتى مىندەتتەر بەلگىلەدى. سول ناقتى تاپسىرمالاردىڭ قاتارىندا «تۋريستىك كلاستەرلەر قۇرۋدا ۇزدىك تاجىريبەسى بار ستراتەگيالىق ينۆەستورلاردى تارتۋ» قادامى بار. ەلباسى «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا وتاندىق تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ماسەلەسىنە كەڭىنەن توقتالعان. وتاندىق تۋريزم كلاستەرى ۇلت جوسپارى قادامىنان ءتيىستى ورنىن الا الادى دەگەن ءسوز. تۋريزم – قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى قارقىندى سالالاردىڭ ءبىرى، حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى كەزدە تۋريزم الەمدىك ەكونوميكاداعى قارقىنى تومەندەمەيتىن سالانىڭ بىرىنە جاتادى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ايماعى – تۋريزم كلاستەرىنىڭ وشاعى. ەۋرازيا كىندىگىندە ورنالاسقان، ۇلى جىبەك جولىنىڭ دارقان دالاسىنا اينالعان ولكەدە ەرتەدەن قالا سوعىلدى، مادەني وشاقتار سالىندى. عاجايىپ سىرعا تولى وزەن-كولدەر مەن تاۋ-تاستار، ورماندار مەن شولەيتتەر ءماسسيۆى تاريحي كەزەڭدەردىڭ كۋاسى بولدى. مىڭ جىلدىق وركەنيەت توعىسى بار شەجىرەلى قالالار تالاي سوعىستى باستان وتكىزدى. قازاق حاندىعىنىڭ، قىپشاق ۇلىسىنىڭ، تۇرىك قاعاناتىنىڭ استاناسى بولعان قالالار دا جەتەرلىك. ونداي قالالارداعى ەسكەرتكىشتەر، مادەني ورىندار، ەسكى عيماراتتار شەجىرەلى تاريح بولىپ قالماق. 1500 جىلدان استام تاريحى بار، قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان، شارتاراپقا كەتكەن كەرۋەن جولدارىنىڭ توعىسقان جەرى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ ورتالىعىنا اينالعان تۇركىستان قالاسىنان باستاماقپىز. وسى ورايدا ەلباسى ن.نازاربايەۆ: «ءاربىر حالىق، ءاربىر تاۋەلسىز مەملەكەت ءوزىنىڭ رۋحاني ورتالىعىن ناقتىلاپ الۋى كەرەك. قازاقستاننىڭ رۋحاني ورتالىعى – تۇركىستان»، – دەگەن بولاتىن. بۇگىنگى تۇركىستان – تۇركىستان قالاسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان. شىعىسىندا تاريحي قالا وتىرار، باتىسى جاڭاقورعان اۋدانىمەن (قىزىلوردا)، سولتۇستىگىندە سوزاق، كەنتاۋ قالاسىمەن شەكتەسىپ جاتقان كيەلى جەر.
بۇگىندە تۇركىستان قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 250 مىڭعا جەتىپ وتىر. تۇركىستان قالاسى – قازاقستاننىڭ تاريحي ءتۋريزمىنىڭ تاپتىرماس ورداسى. اسىرەسە تۋريزم كلاستەرىنىڭ باسىم باعىتى – كولىك ينفراقۇرىلىمى قولايلى جولعا قويىلعان. تۇركىستان قالاسى حالىقارالىق كولىك ماگيسترالىنىڭ جەلىسىندە ورنالاسقان. تەمىرجول، كولىك جول قاتىناستارى رەتكە كەلتىرىلگەن. قالانىڭ الەۋمەتتىك-ينفراقۇرىلىمىندا دا باستى نىساندار تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتە الادى. ويىن-ساۋىق ورتالىعى، زاماناۋي قوناقۇيلەر، مادەني-تاريحي وشاقتار، دراما تەاترى، مەيرامحانالار، سالتانات ۇيلەرى، اكۆاپارك، سپورتتىق دەمالىس نىساندارى، بازارلار مەن سۋپەرماركەتتەر تولىقتاي تالاپقا ساي سالىنعان. تۋريستەرگە تولىقتاي ساپالى قىزمەت كورسەتە الاتىن ورىندارى بارشىلىق.
شاۆعاردان تۇركىستانعا دەيىن
تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحى 2 مىڭ جىلدىقتان بەرى كەلە جاتىر. العاش قالا اتاۋى شاۆعار دەگەن اتپەن اراب جازبالارىنداعى دەرەكتەردە كەزدەسەدى. ول – ەجەلدەن ورتا ازيا مەن تۇران دالاسىنداعى ەڭ كونە قالا.
XءىV عاسىردا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى سالىنعاننان كەيىن تۇركى الەمىنىڭ ءدىني ورتالىعىنا اينالدى.
حV عاسىردان باستاپ تۇركىستان قالاسى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتالىق بولدى. 1598 جىلى ول ءبىرجولاتا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى دەپ تانىلدى. بۇگىندەتۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەد ياساۋي كەسەنەسىندە قازاق حاندارى جەرلەنگەن. سوندىقتان قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اياسىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ ماڭىزى وتە زور. قالانىڭ تاريحي تۋريزم الەۋەتى زور. تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحي ءتۋريزمىنىڭ باستى نىسانى رەتىندە 1991 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ رەسپۋبليكالىق مۋزەي رەتىندە قۇرىلعان «مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني ازىرەت سۇلتان قورىق مۋزەيىن» ايتۋعا بولادى. تاريحي مۋزەي قورىنا قازاق حاندارىنىڭ زيراتتارى، ۇلى استرونوم، عالىم ۇلىقبەكتىڭ قىزى ءرابيا سۇلتان بەگىم مازارى، ورتاعاسىرلىق «شىعىس مونشالارى»، جەراستى مەشىتى، ت.ب. تاريحي نىسانداردى جاتقىزۋعا بولادى. ەسكى كۇلتوبە قالاسى، ورتاعاسىرلىق تۇركىستان قالالارىنىڭ قازىرگى ورنى، قالا باسىنداعى تاريحي مۋزەيلەر مەن تاريحي مادەني ورتالىقتار – تۋريستەردى وزىنە شاقىرا الاتىن نىساندار. ساياحات ساپارى كۇلتوبە قالاسىنان باستاۋ الادى. ويتكەنى كۇلتوبە – قازىرگى تۇركىستان قالاسىنىڭ ەسكى ورنى.
بۇگىنگى تاڭدا ەسكى قالانىڭ جوعارعى قاباتىنىڭ تاريحي بەلگىلەرى بۇزىلعان. ءبىراق ساياحاتتاۋشى تۋريستەرگە ەسكى قالا ورنى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىنى انىق. سونداي-اق كۇلتوبەدەن تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىق تاريحىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر تابىلعان. تاعى ءبىر قالا ورنى – ورتاعاسىرلىق تۇركىستان قالاسى. بۇل توڭىرەكتە ەرتەدەن شاحريستان، راباتتار، شاعىن ساۋدا وشاقتارى ورنالاسقان. قالانىڭ سولتۇستىك جانە باتىس بولىگىندە مۇنارا مەن قابىرعا سالىنعان. قالانى اينالدىرا قورشاعان قابىرعانىڭ ۇزىندىعى 3 شاقىرىمعا جۋىق. ستراتيگرافيالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا قالا سيتادەلى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قالىپتاسىپ، XV-XVI عاسىرلاردا كەسەنەنىڭ باتىس جاعىندا شاحريستان پايدا بولعان.
كۇلتوبە قالاسىنان 350 م قاشىقتىقتا ورنالاسقان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى – تۇركىستاننىڭ باستى سالتاناتى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلى اقىن، سوپى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بەيىتىنىڭ ۇستىنەن سالىنعان. بۇل عيماراتتى اتاقتى قولباسشى ءامىر تەمىر سالدىرعان. عيمارات – ءوز زامانىنداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن بويىنا جيناعان قۇرىلىس نىسانىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن تاريحي نىسان جىلىنا مىڭداعان ءتۋريستى تارتىپ، قىزىقتىرۋدا. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى – يۋنەسكو-نىڭ مۇرالارى تىزىمىنە ەنگەن ەسكەرتكىش.
ەسىمحان كەسەنەسى
تاۋەكەلدەن كەيىن تاريح ساحناسىنا 1598 جىلى ەسىم حان شىعادى. ول بۇدان بۇرىن دا اعاسى تاۋەكەل حاننىڭ قولباسشىسى رەتىندە تالاي شايقاستارعا كاتىسىپ، «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتانعان ەدى. سول شىعاي حاننىڭ ۇلى ەسىم حان جەرلەنگەن كەسەنە. قۇرىلىستىڭ ساعانا بولىگى ساقتالعان. ارحيتەكتۋرالىق، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا بۇل قۇرىلىس XVII عاسىردا سالىنعان. رابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسى
رابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسى جوباسىندا ءتورت بۇرىشتى. ول ىشكى سەگىز قىرلى جانە 4 ءتورت بۇرىشتى بولمەلەردەن تۇرادى. بۇل قۇرىلىس تۋرالى العاشقى دەرەكتەر XVI عاسىردان باستاپ كەزدەسەدى.
رابيا سۇلتان بەگىم ۇلىقبەكتىڭ قىزى، ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ نەمەرەسى، كوشپەندى وزبەكتەردىڭ حانى ءابىلقايىردىڭ ايەلى بولعان.
قىلۋەت جەراستى مەشىتى (XII-XIX عاسىرلار).
قىلۋەت جەراستى مەشىتى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن وڭتۇستىكتە، 150 م جەردە ورنالاسقان. قىلۋەت جەراستى مەشىتىنىڭ سالىنۋى احمەت ياساۋي ەسىمىمەن بايلانىستى. XII-XIX عاسىرلار ارالىعىندا سالىنعان قۇرىلىستى XX عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا تولىعىمەن بۇزىپ، قىشتارىن زاۋىت سالۋعا قولدانعان. ارحەولوگيالىق-ارحيتەكتۋرالىق زەرتتەۋلەرمەن 1941 جىلى جاسالىنعان ماكەتكە سۇيەنە وتىرىپ، قىلۋەت جەراستى مەشىتى تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرىلگەن.
ورتاعاسىرلىق مونشا (XVI عاسىر)
ورتاعاسىرلىق شىعىس مونشاسى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن وڭتۇستىك شىعىستا، 150 م جەردە ورنالاسقان، جەتى بولمەدەن تۇرادى. مونشا 1978 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلگەن، 1979 جىلدان باستاپ ونىڭ نەگىزىندە شىعىس مونشاسى مۋزەيى اشىلعان.
قۇمشىقاتا جەراستى مەشىتى (ءحىى عاسىر)
احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن وڭتۇستىك-شىعىستا، 1 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. جەراستى مەشىتى سوپىلارلىق ءدىني-عۇرىپتىق قۇرىلىستار قاتارىنا جاتادى. كۇيدىرىلگەن قىشپەن سالىنعان. يۋنەسكو مويىنداعان قالا تۇركىستان قالاسىنداعى مادەني-تاريحي نىسانداردى دامىتۋ باعىتىنداعى ساياحاتتىڭ ەندىگى ماقساتى مۋزەيلەر مەن مادەني ورتالىقتاردا جالعاسپاق. مۇنداي نىسان قاتارىنا الدىمەن وسىدان بەس جىل بۇرىن اشىلعان «تۇركىستان تاريحي-مادەني ەتنوگرافيالىق ورتالىعىن» ايتۋىمىزعا بولادى. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا اشىلعان ورتالىق تاعىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ورتالىق قورىنداعى تاريحي جادىگەرلەر قورى تۋريستەرگە كورسەتىلەدى.
تۇركىستان تاريحي مۋزەيى
قالاداعى ءحىح عاسىردا اسكەري كازارما بولعان عيماراتتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، تاريحي مۋزەيگە اينالدىردى. تۇركىستان تاريحي مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيسياسى 8 بولىمنەن تۇرادى؛ تاس، قولا جانە ەرتە تەمىر ەسكەرتكىشتەرى، تۇركى كەزەڭىندەگى تۇركىستان ءوازيسى، شاۋعار قالاسى، ياسسى قالاسى، قوجا احمەت ياساۋي – «تۇركىستان ءپىرى»، ەسكى تۇركىستان قالاسى، تۇركىستان – قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى، تۇركىستان – تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى. قازاقستاننىڭ تاريحي تۋريزم وشاعى سانالاتىن تۇركىستاننىڭ تۋريستەردى تارتۋعا الەۋەتى زور. تەك قانا تاريحي تۋريزم اياسىندا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك مادەني، ساياحاتتاۋ ماقساتىندا، ەتنوتۋريزم اياسىندا تۋريستەردى تارتا الادى. تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحي-مادەني ءتۋريزمىنىڭ دامۋىنا ۇكىمەت مەيلىنشە نازار اۋدارا باستادى. بۇل دەگەنىمىز – تۋريزم ارقىلى تەك تابىس الىپ كەلۋ عانا ەمەس، تۇركىستانداي كيەلى جەردى الەمگە تانىتىپ، پاش ەتۋ. ەندەشە، تاريحى تەرەڭدە جاتقان تۇركىستان شاھارى – قازاقستانداعى تاريحي ءتۋريزمنىڭ باستى جوباسى ءارى يۋنەسكو مويىنداعان تاريحي ورىن.
التىنبەك قۇمىرزاق ۇلى، الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى
(ماقالا «ۇزدىك وتىزدىققا اپارار «100 ناقتى قادام» باعدارلاماسىنداعى «بىرتەكتىلىك پەن بىرلىك» بولىمىندەگى 86 جانە 87 قادامدارىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا جازىلدى.)
