قاراشا ايىنىڭ ىشىندە ءبىر ادام ماعان مۇستافانىڭ حاتىن وكەلىپ بەردى.
بۇل حاتىندا مۇستافا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ شەگىپ جاتقان ازابى مەن جانتوزگىسىز حالدەرىن جىكتەپ، سۋرەتتەپ جازعان بولاتىن.
بۇل بەيشارا، جازىقسىز جانداردىڭ مازاققا ۇشىراپ، از عانا قاتەلىكتەرى ءۇشىن بىردەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ جاتقاندارىن، ولارعا كاتگى جانى اشيتىنىن، ولاردى قۇتقارۋ ءۇشىن جىلاپ-سىقتاپ باسشىلىققا جالبارىنعانىن ايتتى.
35 مۇسىلمان تۇتقىنىن سۇندەتتەلگەندىگى ءۇشىن ەۆرەيلەر ەكەن دەپ ولتىرگەلى جاتقان جەرىنەن قۇتقارىپ قالعانىن، اشتىقتان تۇتقىنداردىن ءوز جولداستارىنىڭ جۇرەگى مەن وكپەسىن جەگەنىن، ساقىرلاعان سارى ايازدا جالاڭاش قالپى تەرەڭ قۇدىقتاردى پانالاعاندارىن، كۇدىقتىڭ قابىرعالارىن جاڭبىر مەن قاردان قورعانۋ ءۇشىن قولدارىمەن قازعاندارىن كورىپ شىداي المايتىنىن، ولارعا كومەكتەسە المايتىن بولعاندىقتان ودان دا ءولىمدى ارتىق سانايتىنىن جازدى.
ماسەلەنىڭ سۇمدىك جاعى تاعى بار.
نەمىستەردىڭ زورلىعىن كورە تۇرا ورىس تۇتقىندار دا بىزدىكىلەرگە ءبىر ءتىلىم ناننىڭ اقشاسىن نەمەسە ءبىر تەمەكى دە بەرمەيدى ەكەن.
اسىرەسە مۇستافانىڭ جازعانىنا قاراعاندا، بوگدانوۆ دەگەننىڭ ايۋاندىق ارەكەتتەرىن ايتۋعا ءتىل جەتپەسە كەرەك.
تۇتقىنداعىلاردىڭ بۇل ۇرەيلى جاعدايلارى تۋرالى اكىمشىلىك ورىندارىنا جازعان حاتىندا مۋستافا:
«سىزدەر، نەمىستەر. وزدەرىڭىزدى ەۋروپاداگى ەڭ مادەنيەتتى ادامدارمىز دەپ سانايسىزدار. ەگەر سىزدەردىڭ مادەنيەتتەرىڭىز مەنىڭ كورىپ جۇرگەندەرىم بولسا، وندا مەن سەندەرگە دە تۇتقىنداردىڭ شەككەن ازابىن كورۋلەرىڭىزدى تىلەيمىن. سىزدەر XX عاسىردا ءومىر سۇرە وتىرىپ، XIII عاسىردا ءىىىىڭعىس حاننىڭ جاساعان زۇلىمدىعىنان اسىرىپ جىبەردىڭىزدەر. مادەنيەتتى حالىق ەكەندىكدەرىڭىزدى ايتۋعا حاقىلارىڭىز جوق»، – دەپتى جانە بۇل حاتتى سس وفيسەرلەرىنىڭ بىرەۋىنە تابىس ەتكەن.
وفيسەر بۇل حاتتى وقىپ شىعىپ، مۇستافاعا «پىكىرلەرىڭدى وتە تۋرا ايتىپسىڭ، مۇنىڭ ارتىقتاۋ ەمەس پە؟» دەگەندە مۇستافا وعان «ەگەر سىزدەر وسىعان بايلانىستى ماعان اتۋ نەمەسە اسۋ جازاسىن بەرسەڭىزدەر دە رازىمن.
مۇنداي مادەني قوعامدا ءومىر سۇرگەننەن گورى ولگەنىم ارتىق. بۇل قورقىنىشتى جاعدايلاردان سوڭ ءتىپتى دە ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى» دەپ جاۋاپ بەرگەنىن، شىنىمەن دە ۇيقىسى قاشىپ، ەشتەڭەگە زاۋقىنىڭ جوق ەكەنىن جازعان ەدى ماعان.
حاتىندا ول بۇل حاتتىڭ كوزىن جويۋىم كەرەكتىگى جونىندە دە ايتقان بولاتىن. حاتتى اكەلىپ بەرگەن ادامدا كوزىنشە بۇل حاتتى جاعىپ جىبەرۋىمدى ءوتىندى. مەن حاتتى ەكى رەت وقىپ شىقتىم دا، وتقا جاعىپ جىبەردىم.
مەن پولتاۆاداعى تانىسىم سۋۆالكيدەن، چەنستوحوۆتان جازعان وتكرىتكالارىن الىپ تۇراتىنمىن، ەڭ سوڭعى حاتىندا ول ماعان وزدەرى تۇرعان جەردە سۇزەك (تيف) اۋرۋىنىڭ تارالعانىن جازىپ ەدى.
مۇستافا كەيىننەن «تۇركىستاندىق تۇتقىندارمەن كەزدەسۋىم كوپ نارسەنى وزگەرتتى. جازعاندارىمدا جاڭىلماپپىن.
تۇتقىندار اراسىنان جاقىن تۋىسىمدى دا تاۋىپ الدىم. ۇيگە كەلگەن سوڭ ونى قاسىما الىپ الۋعا تىرىسامىن.
مەنىڭ جوعارى ورىندارعا جازعان حاتىم جاقسى اسەر ەتكەن سياقتى. جۇمىس كوپ، جالعىز ءوزىم بارىنە ۇلگەرە المايمىن، كومەكشى كەرەك. تەزىرەك قالايدا كارانتينگە جاۋىپ تاستاماي تۇرگاندا قۇتىلىپ شىعىۋىم كەرەك» دەپ جازدى.
الايدا ول قۇتىلىپ شىعا المادى، چەنستوحوۆتا كارانتيندە ەكى اپتا شىداپتى.
1941 جىلدىڭ 19-جەلتوقسانىندا 40 گرادۋس تەمپەراتۋرامەن بەرلينگە كەلىپتى. دوكتور، پروفەسسور رۋدنيەۆتى شاقىرتادى، الايدا دارىگەر ونىڭ ناۋقاسىن انىقتاي المايدى دا، سۇزەك بولۋى كەرەك دەگەن ويمەن اۋرۋحاناعا جىبەرتەدى. مۇستافا ءوزىن نوگەنتكە جىبەرۋلەرى ءۇشىن قانشا جالىنسا دا، ونى تىڭداعان ەشكىم بولمايدى.
بۇل جايتتاردى مەن ناۋقاس كەزىندە مۇستافانى كورگەن دوسىم ن. ي. زنەگەلدەن ەستىپ، ءبىلدىم.
مۇستافا وعان بارىپ، ءوزىن فرانسياعا جىبەرمەگەندەرىن ايتىپ، شاعىم ەتكەندەي بولىپتى. «ۇيدە تەزىرەك جازىلىپ كەتەر مە ەدىم» دەپتى. ونىڭ ءىشى قاتتى اۋىرىپتى. ودان بۇرىن دا رەسەيدە جۇرگەندە سۇزەكپەن اۋىرعان، الايدا ول كەزدە باسى قاتتى سولقىلداپ اۋىرعان، سوندىقتان دا قازىرگى ناۋقاسىنىن سۇزەك ەمەس ەكەندىگىنە سەنگەن.
اۋرۋحانادا ەسىن جيا الماي 7 كۇن جاتىپتى. سول تۇستا ونىڭ اۋرۋىن باساتىن دارىلەر بەرگەن كورىنەدى.
27-جەلتوقسان كۇنى كەشكى ساعات 6.30-دا مەدبيكە ءبىر ينە سالىپتى دا، ودان نە قالايتىنىن سۇراپتى. مۇستافا بۇل ساۋالعا «ۇيقى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى دە، تالىقسىپ كەتىپتى، سودان كەيىن ەش ويانباعان.
25-جەلتوقسان كۇنى ماعان نەمىستىڭ ءبىر اسكەري ادامى كەلدى دە، فرانسۋز تىلىندە جولعا دايىندالۋىم كەرەكتىگىن، كۇيەۋىمنىڭ وتە اۋىر ناۋقاس ەكەندىگىن ايتتى. 26-جەلتوقسان كۇنى ساعات 22-دە ەكى نەمىس ادامىمەن بىرگە بەرلينگە جولعا شىعىپ، 27-جەلتوقسان كۇنى كەشكە، ساعات 21-دە كەلدىك.
ۆوكزالدا مەنى قالماق شامبا ۆالينوۆ كۇتىپ الدى، ول ماعان «ماريا ياكوۆليەۆنا، ەڭ جامان نارسەگە ءوزىڭىزدى دايىنداڭىز» دەدى.
مەنىڭ جۇرەگىم توقتاپ قالعانداي بولدى. «ءولتىرىلدى مە؟» دەپ سۇرادىم. «جوق، – دەدى ول، – مۇستافا ءبىر ساعات بۇرىن سۇزەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى».
مەن كۇيەۋىمدى تەزىرەك كورگىم كەلەتىنىن ايتتىم...
ماريا ياكوۆليەۆنا شوقاي،
«مۇستافا شوقاي ۇلى جۇبايىنىڭ ەستەلىكتەرى» كىتابىنان.
ىستانبۋل، 1972. ورىسشادان تۇرىك تىلىنە اۋدارعان سابىر تۇركىستاني.
ءۇزىندىنى تۇرىكشەدەن اۋدارعان — ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتى حارۋن چەليك.
