ەلباسى تالعارعا قاشان كەلەر ەكەن؟
[caption id="attachment_10392" align="alignleft" width="245"]
تالعار اۋدانىنىڭ اكىمى رايحان سادىقوۆا.[/caption]
جۋىردا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الماتى قالاسىنا ساپارلاپ كەلدى. ودان ارى الماتى وبلىسىنداعى ەكى اۋدانعا – قاسكەلەڭ مەن ۇزىناعاشقا بارىپ قايتتى. سايلاۋ الدىندا تۋعان جەرىنە تاعزىم ەتۋدى ءجون كورگەن شىعار... ءبىر بىلەرىمىز، پرەزيدەنت كەلەدى دەگەننەن بەرى ەكى اۋداننان دەگبىر قاشتى. جولداردىڭ جيەگى قوقىر-قوقىستان تازالانىپ، شۇقىرلارى تەز تولتىرىلىپ (جوندەدى دەۋگە اۋىز بارمايدى)، اسىعىس-ۇسىگىس قاۋىرت جۇمىس باستالدى. جول ايناداي، شاعىن قالالار تاپ-تازا قالىپقا كەلدى.
دەگەنمەن، بۇل ەكى اۋدان ورتالىعى دا تالعارعا قاراعاندا اجەپتاۋىر دامىعان. الماتىنىڭ باتىسىنا قاراي جول تارتساڭىز، ۇزىناعاش پەن قاسكەلەڭنىڭ بۇدان 5 جىل بۇرىنعىعا قاراعاندا رەتكە كەلىپ، جاڭا قۇرىلىس نىساندارى سالىنىپ، قال-قادارىنشا دامي باستاعانىنا كوز جەتكىزەسىز. جولى، سۋى، جارىعى بار، اۋىلدارى نەگىزىنەن گازبەن قامتىلعان. تالعار جۇرتشىلىعى «ەلباسى تالعارعا قاشان كەلەر ەكەن» دەپ كۇتىپ ءجۇر... تىم قۇرىسا، تازالىعىمىز جاقسارار ەدى دەيدى.
تالعاردى جەمقورلىق نەگە شىرماپ الدى؟
[caption id="attachment_10394" align="alignright" width="366"]
تالعار اۋدانىندا جەمقورلىق فاكتورى نەگە ءجيى تىركەلەدى؟[/caption]
ايتەۋىر، بۇل اۋدان جەمقورلىقتان، قۇرعاق ۋادەدەن كوز اشپاي كەلەدى. بىرنەشە جىل بۇرىن تالعار قالاسىنىڭ ەكى اكىمى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى پارا الىپ ۇستالدى. جۇماتاي قاسىمبايەۆ پەن ادايبەك قوجاحمەتوۆتىڭ ءىسى ەلدى دۇرلىكتىرگەن. ودان بۇرىن دا اۋداننىڭ بىرنەشە باسشىسى قامالعان ەدى. ەگەر تىزەر بولساق، بۇل ءتىزىمدى الدەنەشە ونعا جەتكىزۋگە بولادى.
تالعار اۋدانىندا جەمقورلىق فاكتورى نەگە ءجيى تىركەلەدى؟
سەبەبى، بۇل اۋدان الىپ قالانىڭ ىرگەسىندە، جەرى وتە شۇرايلى، كوكوراي، سول ءۇشىن دە قىمبات. ونىمەن قويماي، سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى تالعار اۋدانىنىڭ حالقى قاۋىرت ءوستى. قالا ساعالاعاننىڭ ءبارى تالعاردان جەر الىپ، ءۇي سالۋعا ءۇيىر. بۇل شەنەۋنىكتەر ءۇشىن تابىستىڭ كوزى. جەر العىڭىز كەلىپ، اكىمشىلىكتەرگە باس سۇقساڭىز، ولار بىردەن جەر تەلىمدەرىنىڭ ءبارى جەكەمەنشىككە بەرىلىپ كەتكەنىن ايتادى.
ال ەلدەن سۇراساڭىز، دەلدالداردىڭ كوپتىگىنە تاڭىرقايسىز. اكىم بەرمەگەن جەردى دەلدالدار ارزان باعاعا تاۋىپ بەرەدى. ءبىز تالعار اۋدانى حالقىنان ارنايى ساۋالناما دا جۇرگىزدىك. سولاردىڭ باسىم بولىگى اۋداندا جەمقورلىق فاكتورىنىڭ ءورشىپ تۇرعانىن جەتكىزدى. ارينە، جەمقورلىق تەك ءبىر جاقتىلى فاكتور ەمەس، ونىڭ سان-سالالى قىرى بار. ايتكەنمەن، نەگە بۇل اۋداندى جەمقورلىق شىرماپ الدى؟.. حالىق نەگە اكىمشىلىككە سەنبەيدى؟
شاعىن قالاداعى كەپتەلىس...
[caption id="attachment_10393" align="alignright" width="394"]
تاڭ مەن كەشتە قالادا كولىك كەپتەلىسى. [/caption]
اۋدان باسشىلىعىنىڭ جۇيەلى جۇمىس ىستەۋگە قۇلقى جوقتىعىن، وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ينفراقۇرىلىمداردىڭ جۇرگىزىلمەيتىنىنەن بايقاۋعا بولادى.
سەنبەسەڭىز، كەشقۇرىم جۇمىستان قايتساڭىز، تالعارعا جولاي كورمەڭىز. الماتىنىڭ كەپتەلىسىنەن جۇيكەڭىز توزىپ تالعارعا تاياعاندا كولىكتەردىڭ قاڭتارىلىپ تۇرعانىن كورەسىز. قىزىلقايرات اۋىلىنان تالعارعا دەيىن. تالعاردىڭ ءىشى ءتىپتى ىعى-جىعى. بۇل نەعىلعان بىتپەيتىن كەپتەلىس ەكەنىن سۇراپ كورگەنبىز. سويتسەك، ەكى-ۇش جىل بۇرىن قالاعا تازا اۋىز سۋ قۇبىرلارىن جۇرگىزۋدى باستاپتى. ونىسى ءالى تولىق اياقتالماعان كورىنەدى.
سونىڭ الدىندا عانا پرەزيدەنت سايلاۋى وتەر كەزدە اۋدان حالقى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا حات جازىپ، الماتى-تالعار تاسجولىن جوندەتكىزگەن ەدى. ايتپەسە، تالعارعا جەتكەنشە ويدىم-ويدىم جولمەن قاتىنايتىن. سول جوندەۋ بىتە سالىسىمەن، تالعار قالاسىنىڭ جولدارى دا جوندەلە باستاعان. ءبىراق كوپ وتپەي سۋ قۇبىرلارىن تارتۋ باستالدى. سودان بەرى قالانىڭ جولدارى ويدىم-ويدىم. ءتىپتى، شەتكى جاعىنا شىعار بولساڭىز، مۇلدەم جوندەلمەگەن، حالقى قىسى-جازى بالشىق كەشىپ جۇرەتىن جاڭا قۇرىلىس الاڭقايلارىنا جولىعاسىز. تۇرعىندار قالادان جۇمىستان كەش قايتۋعا قورقادى. كوشەسى بۇلىڭ-بۇلىڭ، جولى جوق، جارىعى مۇلدەم تارتىلماعان ىقشاماۋدانداردا ۇرى-قارى، ناشاقورلار كوپ دەسەدى.
وسى سەكىلدى ماسەلەدەن تاڭ مەن كەشتە قالادا كولىك كەپتەلىسى بولادى ەكەن. ءۇش جىل بويى تارتىلىپ بىتپەگەن سۋ قۇبىرىنىڭ جىرى قاشان بىتەر ەكەن؟
قۇم ىشكەن حالىق...
[caption id="attachment_10390" align="alignright" width="440"]
ءۇش جىل بويى تارتىلىپ بىتپەگەن سۋ قۇبىرىنىڭ جىرى قاشان بىتەدى؟[/caption]
سۋ دەمەكشى، تازا اۋىز سۋ اۋدان حالقىنىڭ تالايدان بەرگى دەرتى. اكىمدەردىڭ جىلداعى ەسەبىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، سوناۋ 2010 جىلدارى-اق بۇل ماسەلە شەشىمىن تابۋعا ءتيىس-تۇعىن. سودان بەرى اكىمدەردىڭ جىلدىق ەسەپ بەرۋىنەن اۋىز سۋدىڭ ماسەلەسى تۇسپەي كەلەدى.
جىل باسىندا «بيىل»، جىل سوڭىندا «كەلەر جىلى» دەگەن جاۋاپتان شارشاعان حالىق ون شاقتى جىل بويى قۇم ارالاس لاي سۋدى ءىشىپ كەلدى. سونىڭ كەسىرىنەن اۋدان حالقىنىڭ اراسىندا اۋرۋ-سىرقاۋ كوپ. كوبى ىشكى اعزالارىنا تاس بايلانعاننان زارداپ شەگىپ ءجۇر. تالعار ەمحاناسىنا بارماستان، الماتىعا كەلىپ ەمدەلەدى. ويتكەنى، ەمحانادا «ءبارى بار، تەك مامان جوق». بارعان حالىقتى قالاداعى جەكەمەنشىك «سۇڭقار» سەكىلدى ەمدەۋ ورتالىقتارىندا تەكسەرىلىپ، ءاناليزىن الىپ كەلۋگە جۇمسايدى.
ارلى-بەرلى شاپقىلاماي، جەكەمەنشىك ەمحانالاردا ەمدەلۋ – تالعار حالقىنىڭ داعدىسىنا اينالعان. ءالى دە قانشاما اۋىلعا تازا سۋ جەتكەن جوق. «بيىل»، جوق، «كەلەر جىلى»... جەتەدى. كۇتۋ كەرەك.
قۇبىر بار، گاز جوق
تالعار اۋدانىنا گاز جەتكەلى دە 3-4 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. جىلىنا ءبىر اۋىلعا ازەر جەتەدى. مۇنداي باياۋ جۇرگىزىلەتىن ينفراقۇرىلىمعا باس شايقاماي تۇرا المايسىز. اۋداننىڭ قازىرگى اكىمى رايحان سادىقوۆا حانىم دا بۇرىنعى اكىمدەردىڭ الەۋلايىن قايتالاپ كەلەدى. جىلداعى حالىققا ەسەپ بەرۋىندە گاز، جول، اۋىز سۋدىڭ جىلدام شەشىلەتىنىن ايتىپ، «بيىل»، ياكي «كەلەر جىلى» دەگەن ۋادەسىن ۇيىپ-توگۋگە ماشىقتانعان. تالدىبۇلاق، بىرلىك سەكىلدى اۋىلدارعا قۇبىر جەتكەنىمەن، گازى قاشان قوسىلارى بەلگىسىز.
ال تالعار حالقى تۇگەلدەي گازدانعالى بىرنەشە جىل بولدى. ەسەپ بويىنشا. شىن مانىندە، ءالى گاز جەتپەگەن كوشەلەر كوپ. سەبەبى، تۇتاس قالانى گازداندىرۋعا گاز قورى از كورىنەدى... تەك تاماق ءۇشىن عانا گاز پايدالانا الاسىڭدار دەگەن سىبىس ەل اراسىنا تاراعالى بەرى ەلدىڭ گاز تارتۋعا قۇلقى تومەندەپ كەتكەنىن ايتادى قالا تۇرعىندارى. سوندا دەيمىن-اۋ، ەگەر گازى جەتكىلىكسىز بولسا، قۇبىر تارتىپ نەگە الەككە ءتۇستى ەكەن؟ باقانداي بەس جىل بويى جۇرگىزىلگەن قۇبىردىڭ قىزىعىن قالا حالقى قاشان كورەدى؟..
جاڭالىعى جوق قالا...
[caption id="attachment_10391" align="alignright" width="380"]
تالعارعا باسشىلاردىڭ كوزى تۇسپەي ءجۇر. [/caption]
تالعار – جاڭالىعى جوق قالا. ەگەر ىسكەر باسشى، ەڭبەكشىل قوسشىسى بولسا، تالعارداي قالانى قۇلپىرتىپ جىبەرۋگە بولار ەدى. وعان قالانىڭ ورنالاسۋ ايماعى سۇرانىپ-اق تۇر. تۋريستەردى تارتۋعا قولايلى جەرلەر كوپ. سپورتتىق نىساندار دا قانشاما؟ الماتىدان زەرىككەن جۇرت تالعارعا اعىلار ەدى، ەگەر بۇل قالا ساۋلەتتى دە داۋلەتتى بولسا.
وبلىس باسشىسى باتتالوۆ اكىم بولعالى تالعاردىڭ جاعدايى تۇزەلەدى دەگەن ءۇمىت بار حالىقتا. ءقازىر ازىپ-توزىپ وتىرعان قالانىڭ ساۋلەتىن ارتتىرىپ، كورىكتى شاعىن اۋدانداردى كوبەيتسە، قۇرىلىس نىساندارىن بەيبەرەكەت سالماي، قالانىڭ دامۋ جوسپارىن قۇرسا، ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىرسە، مۇنداي قالانىڭ باعى ارتار ەدى. تەك، تالعارعا باسشىلاردىڭ كوزى تۇسپەي ءجۇر. حالىق الماتىدان ءناپاقاسىن ايىرىپ، ەكى ورتادا سابىلۋمەن كۇنەلتۋدە. جۇمىسسىزدىق تا شەشىلمەگەن تۇيىندەردىڭ ءبىرى. الماتىنىڭ ىرگەسىندە بولعاندىقتان، ول جايلى كوپ ايتىلا بەرمەيدى.
الىپ مەگاپوليستەن جالدانىپ بولسا دا ىشەر اسىن ازەر تاۋىپ جۇرگەن وتباسىلاردىڭ سانى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ەگەر تالعاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ەرتەرەك شەشپەسە، كۇنى ەرتەڭ ايرىقشا وتكىر سۇراقتار وبلىس، بالكىم ۇكىمەت الدىنا تىكە قويىلۋى مۇمكىن. قوردالانعان تۇيتكىلدەر كوپ سەبەبى. بۇل تۋرالى الداعى نومىرلەردە ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن بولامىز.
نۇرسەرىك تىلەۋقابىل
