تاۋەلسىزدىك الماساق تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى جوعالتىپ الار ەدىك، قۇداي بىلەدى. جويىلۋدىڭ از الدىندا تۇرعان تاريحي جادىگەرلەر قىزىل يمپەرياعا تۇككە دە قاجەتى جوق ەدى. سولاي. ەگەمەندىك العاسىن بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ايرىقشا قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. قيراعان، قۇلاعان تاريحي جادىگەرلەر قالپىنا كەلدى.
وزبەكالىنىڭ ورەلى ىستەرى
قازاقستانداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەگىن ەسكە الماسقا بولمايدى. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قازاقستاندا تەك ءتورت تاريحي-مادەني ەسكەرتكiش مەملەكەتتiك تiزiمدە بولعان. ولار: قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi، الماتىداعى كافەدرالنىي سوبورى، جاركەنتتەگi ۇيعىر مەشiتi جانە ايشا بيبi كەسەنەسi.
وزبەكالى جانىبەكوۆ وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىردى.
ايتپاقشى ىلگەرىدە ايتقاندا ياساۋي كەسەنەسى مەن تارازدىڭ ىرگەسىندەگى ايشا ءبيبى كەسەنەسى يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگىزگەن وسى – وزبەكالى جانىبەكوۆ.
ءوزاعا قازاقستاندا تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرگە رەستاۆراسيا جاسايتىن مەكەمەنىڭ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ، «قازقايتاجاڭعىرتۋ» مەكەمەسىن قۇرعان بولاتىن. بۇل مەكەمە بولماعان كەزدە ەل اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرگە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن وزبەكستاننىڭ رەستاۆراتور ماماندارىنا جۇگىنگەنبىز.
بىلمەگەن بولساڭىز، قازاقستان تمد-دا تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشى كوپ 5 ەلدىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن ەل. قازاق جەرىندەگى ساۋلەت-قۇرىلىس ەسكەرتكىشتەردىڭ باسىم بولىگى ورتا عاسىرلارعا ءتان. سوندىقتان ولاردى جاڭعىرتۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولعان.
1993 جىلدارى «قازقايتاجاڭعىرتۋ» مەكەمەسىنىڭ 19 وبلىستا جانە تۇركىستان مەن جاركەنت قالاسىندا ارنايى بولىمشەلەرى جۇمىس ىستەدى. سول كەزەڭدە رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدەگى 300-دەن استام تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قايتا جاڭعىرتىپ، قالىپقا كەلتىرىلدى. مىنە، تاۋەلسىزدىككە يە بولعان العاشقى جىلدارى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاڭعىرتۋ جولىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى.
ياسساۋي كەسەنەسىن ساقتاپ قالعان كىم؟
ەلىمىزدەگى كوپتەگەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ جاڭارۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان جانداردىڭ ءبىرى – بايان تۇياقبايەۆ. ال الىپ كەشەننىڭ تاريحي ءتۇر كەلبەتىن جوعالتپاۋىنا ەلىمىزدەگى بەلگىلى ەتنوديزاينەر امانجول نايمانبايەۆ تا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى.
بىلىكتى ماماندار كونەدەن كەلە جاتقان تاريحي كەسەنەنىڭ قۇرىلىسىن جان-جاقتى زەرتتەگەن.
قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندەگى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنىڭ قارقىن الۋى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. كوممۋنيستىك جۇيە قاسيەتتى عيماراتتىڭ قۇندىلىعىن باعالاعان جوق. كەسەنەگە ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇزدىك تۋىندىسى رەتىندە ءمان بەرىلگەنىمەن، ونىڭ تاريحي، رۋحاني سيپاتىن قالپىنا كەلتىرۋ ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلدى.
تاۋەلسىزدىك العاسىن ۇمىت قالعان قۇندىلىقتار قايتا ءتىرىلدى. 1992 جىلدىڭ 29-مامىرىندا ق ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ «تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ تۋرالى» قاۋلىسى قابىلدانىپ، قىزۋ جۇمىس باستالدى.
قالپىنا كەلتىرۋ دەگەنىمىز نە؟
بەلگىلى رەستاۆراتور امانجول ءجۇسىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، قالپىنا كەلتىرۋ دەگەنىڭىز بىر-ەكى جىلدا بىتە سالاتىن شارۋا ەمەس. بۇل جەردە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى مەن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسى قاتار جۇرەدى.
ويتكەنى، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەزىندە كەسەنەلەر مەن باسقا دا تاريحي نىسانداردى جاڭعىرتۋ كەزىندە باسقا دا قوسىمشا جۇمىستار پايدا بولادى ەكەن. سونىڭ اسەرىنەن ءبىر جىلدا اياقتالادى دەگەن كەيبىر جۇمىس بەس جىلعا دەيىن سوزىلعان كەزدەرى بولىپتى.
نەگە؟ سەبەبى، تاريحي-ەسكەرتكىشتەردى قالىپقا كەلتىرۋدە كوپ جۇمىس قولمەن اتقارىلادى. كونە قۇرىلىس زاتتارىن زەرتتەپ دايىنداۋدىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن شارۋا.
بۇل جايىندا امانجول ءجۇسىپوۆ بىلاي دەيدى: «جاڭا قۇرىلىستا الدىمەن جوبا، سوسىن قۇرىلىس بولسا، بىزدە كەرىسىنشە. ءبىلدىڭىز بە؟ مىسالعا السام، بوكەي ورداسىنداعى جاڭگىر حاننىڭ ورداسىن قالپىنا كەلتىرۋ 9 جىلعا، VIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ىرگەسى قالانىپ، ءالى قۇپياسى اشىلماعان، اقىرتاس ارحەولوگيالىق كەشەنىن قالپىنا كەلتىرۋ 6 جىلعا سوزىلدى. ونىڭ وزىندە جۇمىستىڭ تورتتەن ءبىرى عانا ءبىتىپ، اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالدىرىپ، تۋريزم قۇرىلىمىنىڭ قاراماعىنا بەردىك. ايشا ءبيبى كەسەنەسىن قايتا كەلتىرۋگە 14 جىل ۋاقىتىمىز سارپ ەتىلدى. 1991 جىلى باستالعان جۇمىستى 2005 جىلى 24 ءساۋىر كۇنى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزى كەلىپ اشتى»، – دەدى.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە كونە قۇرىلىس زاتتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ عىلىمي جۇيەسى قالىپتاسقان. جاس رەستاۆراتورلار كۇيدىرىلگەن سامان قىشتار مەن ءارتۇرلى تاستاردى ازىرلەۋدىڭ جولدارىن مەڭگەرىپتى.
– قولعا العان جۇمىسىمىزدى ەكى-ۇش جىل بويى تالداپ، ءار زاتتىڭ قۇپياسىنا تەرەڭ ۇڭىلەمىز. سودان كەيىن عانا زاتتاردى وندىرىسكە ەنگىزەمىز. ماسەلەن، ايشا ءبيبى كەسەنەسىن جاڭعىرتۋ كەزىندە 35 شەبەر 70-كە جۋىق قىش ءتۇرىن دايىنداپ، 70 مىڭ قاپتاما قىشتى قولمەن قۇيدى. ءبىر قىشتى دايىنداۋعا 7-8 كۇن ۋاقىت كەتەدى. قىش تابيعي تۇردە كەبەدى، سوسىن ەلەكترلى پەشتە كۇيدىرىپ، ەڭ سوڭىندا قايتادان اعاش شوعىنا كۇيدىرەمىز. وعان دا اناۋ-مىناۋ اعاشتار ەمەس، الما، تۇت، قاراعاش، ارشا سەكىلدى قاتتى اعاشتار عانا جارايدى. ولاردىڭ ءوزىن جەرگىلىكتى جەردەگى اۋىلشارۋاشىلىق باسقارمالارىمەن كەلىسە وتىرىپ، ارنايى الدىرامىز، – دەيدى بىلىكتى مامان.
وسى ءبىر جايتتان-اق كونە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاڭعىرتۋ قانشالىقتى بەينەتتى قاجەت ەتەتىن جۇمىس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
كونە تاراز...
ەل اۋماعىنداعى كونە قالالاردى تاۋىپ، ولاردى تاريحي جادىگەرلەردىڭ قاتارىنا قوسۋدا ارحەولوگ ماماندار دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ايتالىق، كونە تاراز اۋماعىنداعى ەسكى قالانى اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايعا اينالدىرۋدا تىنىمسىز ەڭبەك ەتكەن بەلگىلى ارحەولوگ – كارل بايپاقوۆتى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.
«تاراز قالاسىنىڭ جاسى 2000 جىل!» دەگەن وسى – كارل بايپاقوۆ. ول ءوزىنىڭ وي-پايىمدارىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىمەن دالەلدەپ تە ءجۇر. كونە قالا جايىندا ارحەولوگ:
– قازاقستان مەن قازاقتاردىڭ تاريحىندا بۇل قالانىڭ ورنى بولەك. شاھار ءاۋ باستان ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ءىرى ەكونوميكالىق، ساياسي ءھام مادەني ورتالىق بولعان. جاي عانا ورتالىق ەمەس، كونە زامانداعى تۇركەشتەر، قارلۇقتار سىندى ءبىرقاتار تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن استانا مارتەبەسىن يەمدەنگەن. بۇل دەگەنىڭىز VIII-IX عاسىرلار، ءتىپتى، ءسال ەرتەرەك تە بولار. تارازدا تۇركەشتەر ۇستەمدىك ەتكەن ۋاقىت، ارابتارمەن جانە قىتايلىقتارمەن كۇرەس كەزەڭى. تاراز ۇنەمى حالىقارالىق اسا ماڭىزدى ساياسي وقيعالاردىڭ قازانىندا قايناعان، – دەيدى.
كارل بايپاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، قالا ىشىندەگى نەگىزگى قامالدىڭ اۋماعى 5 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. قامالدىڭ ىشىنە ساراي كەشەنى ورنالاسقان. ال ونى جان-جاعىنان شاحريستان، ياعني قالا قاۋمالاي قورشاعان. وندا، قولونەرشىلەر، كوپەستەر مەن داۋلەتتى ادامدار، جاي تۇرعىندار مەن شەنەۋنىكتەر تۇرعان.
ال شاھاردىڭ ءوزى 40 گەكتار جەرگە ورنالاسقان. وسىدان-اق، كونە تاراز جەرىندە قانشالىقتى اۋقىمدى قالانىڭ بولعانىن باعامداۋعا بولادى. ال كارل بايپاقوۆ بولسا قازىلعان نىسانداردى مۋزەيلەندىرىپ، تارازدى ەلىمىزدىڭ تۋريستىك ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىرۋعا اتسالىسۋدا.
داماسك قالاسىنداعى بابالار كەسەنەسىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق پا؟
كونە وتىرار جەرىندە كىندىك قانى تامعان عۇلاما ءال-فارابي مەن كونە تۇركىلەردىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن جارتى الەمگە پاش ەتكەن سۇلتان بايبارىستى بىلەسىز ارينە. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاسىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن سيريا مەن مىسىرداعى بابالارىمىزدىڭ باسىنا سالىنعان كونە تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىن «قازقايتاجاڭعىرتۋ» مەكەمەسىن ۇزاق جىل باسقارعان بىلىكتى مامان قانات تۇياقبايەۆ اڭگىمەلەپ بەردى:
– 2003 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوزىنىڭ سيريا مەن مىسىر مەملەكەتىنە جاساعان ساپارى بارىسىندا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن سۇلتان بەيبارىس بابامىزدىڭ كەسەنەسى مەن ولارعا قاتىسى بار تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرگە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. ماسەلەن، ءحىىى عاسىردا بەيبارىس سۇلتان كاير قالاسىندا ۇلكەن مەشىت سالدىرعانىن تاريحتان بىلەمىز. سودان بەرى جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپ، مەشىت ءبىراز بۇلىنگەن بولاتىن. سونداي-اق، سيريا استاناسى داماسك قالاسىندا ءال-فارابي مەن بەيبارىس سۇلتاننىڭ كەسەنەسىن جاڭعىرتۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى.
ەلباسى قوس ەلدىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋىندە جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەردى. وسىلايشا قازاق جەرىنەن شىققان عۇلامالاردىڭ كەسەنەسىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسىن قولعا الدىق، – دەدى.
1260-1277 جىلدارى سيريا، ليۆان، يوردانيا، مىسىر ەلدەرىن بيلەگەن بەيبارىس سۇلتاننىڭ كوزى تىرىسىندە سوققىزعان مەشىت، كىتاپحانا، مەدرەسە، كىتاپ قورلارى ورنالاسقان كەشەن قازاقستان بيلىگىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا قايتا جوندەۋدەن ءوتتى.
بەيبارىس سۇلتاننىڭ كەسەنەسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن ەكى جارىم جىل ۋاقىت كەتكەن. بۇدان كەيىن كەشەندى ەكى ەل اراسىنداعى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن سيريا مەملەكەتىنىڭ اراب تىلدەرى اكادەمياسىنىڭ قاراۋىنا بەرىلگەن.
ال ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ كەسەنەسى قالاي جاڭارتىلدى؟ بۇل جايىندا مامان بىلاي دەيدى:
–ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز داماسك قالاسىنداعى تاقليا-ال-بەيت قورىمىنىڭ ەڭ شەتىندە جەرلەنگەن. ۇلى عالىمنىڭ كەسەنەسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سيريا پرەزيدەنتى باشار اسادپەن كەلىسىم جاساعانى بەلگىلى.
سول كەزدە قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان دانيال احمەتوۆ سول ماڭدا ورنالاسقان 48 ءۇيدىڭ يەلەرىنە سيريانىڭ باسقا جەرلەرىنەن پاتەر الىپ بەرىپ، جالپى كولەمى 20 مىڭ شارشى مەتر بولاتىن ەتنو-مادەني ورتالىقتىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا پارمەن بەرگەن.
ناتيجەسىندە «قازقايتاجاڭعىرتۋ» كەسەنەنى تولىقتاي قالپىنا كەلتىرىپ، 4 ەكسپوزيسيالىق زالى بار ۇلكەن ەتنو-مادەني ورتالىق سالدى. ەكسپوزيسيا زالدارىنان تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن ءال-فارابي ءومىرى مەن ەڭبەكتەرىنە، ەلىمىزدىڭ باس قالاسى استانا قالاسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان بۇيىمدار قويىلعان.
بۇگىندە سيريا جەرىندە باشار اساد اسكەرى مەن يسلام مەملەكەتى جاساقتارى قيان-كەسكى ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقانىن بىلەمىز. سودىرلار باسىپ العان جەردەگى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى تالقانداپ، قيراتىپ جاتقانىن كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردان ەستيتىن بولدىق.
وسى رەتتە «داماسك قالاسىنداعى ءال-فارابي كەسەنەسى مەن بەيبارىس سۇلتاننىڭ كەسەنەسىنە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق پا؟» دەگەن ساۋالدى قانات تۇياقبايەۆقا قويدىق.
– سودىرلار بۇعان دەيىن دە داماسك قالاسىنىڭ اۋماعىنا بىرنەشە رەت ەنىپ كەتكەنى بەلگىلى. ءوز باسىم ولار وسپادار ارەكەتكە بارادى دەپ ويلامايمىن. بىزدەر 2010 جىلى بەيبارىس سۇلتان تاريحي-مادەني كەشەنىنىڭ قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن تولىق اياقتاعاننان كەيىن اراب تىلدەرى اكادەمياسىنىڭ قاراۋىنا تاپسىردىق. بۇل قوعامدىق ۇيىمدى باشار اسادتىڭ زايىبى باسقاراتىنى بەلگىلى. سوندىقتان سيريا بيلىگى داماسك قالاسىنداعى قوس ەسكەرتكىشتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باسا ءمان بەرەدى.
ونىڭ ۇستىنە ءال-فارابي بابامىزدىڭ باسىنداعى ەتنو-مادەني ورتالىق سيريا استاناسىنداعى ەڭ ساۋلەتتى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ونىڭ ۇستىنەن ەتنو-مادەني ورتالىق ورىن تەپكەن جەر داماسك قالاسىنىڭ 6 مىڭجىلدىق تاريحى بار كونە بولىگى.
ورتالىقتىڭ ءبىر قاپتالىندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) ۇرپاقتارى جەرلەنگەن قورىم ورنالاسسا، ەكىنشى قاپتالىندا شەيتتەردىڭ بەتكەۇستار ادامدارى جەرلەنگەن قورىم بار. سوندىقتان وسى ءبىر كيەلى جەردە ەشقاشان اتىس-شابىس، جارىلىس بولعان ەمەس.
ءبىر سوزبەن ايتساق، ءال-فارابي بابامىزدىڭ كەسەنەسى مەن قازاقستاننىڭ ەتنو-مادەني ورتالىعى ورنالاسقان جەر – داماسك قالاسىنىڭ ەڭ ءقاۋىپسىز اۋداندارىنىڭ ءبىرى.
دايىنداعان، نۇرلان جۇماحان
