ونىڭ «كەڭەستەر ەلىنە» دەگەن كوزقاراسى ماعان بۇرىننان بەلگىلى. سينگاپۋردا العاشقى ديپلوماتتىق جۇمىستىڭ تەزىنەن ءوتىپ، قىزمەت ىستەگەن كەزدەرىمدە لي كۋان يۋدىڭ ساياسي كوزقاراسىن جەتكىلىكتى زەرتتەگەنمىن.
ونىڭ بۇكىل ءون-بويىنان سينگاپۋر پاتريوتى مەن ناعىز بريتان ساياساتكەرىنىڭ بىتە قايناسقان بولمىسى بايقالاتىن. ولاي بولۋى تابيعي دا، ويتكەنى لي كۋان يۋ انگليادا ءبىلىم الدى، سوندىقتان ونىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە بريتان يمپەرياسىنىڭ تاريحى مەن داستۇرىنە دەگەن قۇرمەت بەرىك ۇيالاعان.
ونىڭ قانى مەن تانىنە اعىلشىندىق قاسيەتتىڭ ءسىڭىپ كەتكەنى سونشا، بىردە ول: «مەنىڭ سىرتقى كەلبەتىم عانا قىتايلىق جانە ول تۋرالى ايناعا قاراعان كەزىمدە عانا ەسىمە الامىن. نەگىزىنەن، مەن – ناعىز اعىلشىنمىن»، – دەپ مالىمدەدى.
لي كۋان يۋ مەنىڭ جادىمدا وزىنە-وزى سەنىمدى، ناعىز ەتنيكالىق قىتايلىققا ءتان ەمەس باسەڭ، ءسال كومەسكىلەۋ ۇنمەن سويلەيتىن شىمىر ءارى تاباندى ساياساتكەر بەينەسىندە قالدى.
كسرو-نى سونشالىقتى ۇناتپاعانىنا قاراماستان، ول كەڭەس ەلشىسى يۋ.رازدۋحوۆتى جىلىنا ءۇش-تورت رەت قابىلدايتىن.
مەن، ادەتتە، مەملەكەتتىك رەزيدەنسيا «يستاناعا» سينگاپۋر پرەمەر-مينيسترىنىڭ قابىلداۋىنا بارعاندا ەلشىمەن بىرگە جۇرەتىنمىن. ءسىرا، مەنىڭ ازيالىق بەت-پىشىنىم ونىڭ جادىندا قالسا كەرەك، كەزدەسكەن سايىن ول ماعان جىلى شىراي تانىتىپ، ىقىلاستانا امانداساتىن، ءبىر جولى ول مەنىڭ اتا-بابامنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ قاي بولىگىندە ءومىر سۇرگەنىن سۇرادى.
مەنىڭ جۇڭگو ءتىلىن بىلەتىنىمدى ەستىگەن ول ديپلوماتيالىق كورپۋستاعىلاردىڭ اراسىنان ماعان مۇلدە وزگەشە ىلتيپاتپەن قارايتىن بولدى.
قالاي دەگەنمەن دە، ايتەۋىر قابىلداۋ كەزدەرىندە مەن ءاردايىم ونىڭ زەردەلى دە مۇقيات كوزقاراسىن بايقاپ وتىراتىنمىن.
بىردە ەلشى يۋ.رازدۋحوۆ ماعان ءازىل-شىنى ارالاس: «لي كۋان يۋ مەنىمەن سويلەسىپ وتىرىپ، ىلعي سەنەن كوزىن المايدى،» – دەدى.
لي كۋان يۋ كسرو-عا قاتىستى كوزقاراسىن ءومىر بويى وزگەرتكەن جوق
لي كۋان يۋ كىتابىنداعى پىكىرىنە قاراعاندا، كسرو-عا جانە تۇتاستاي كەڭەستىك جۇيەگە ءوز كوزقاراسىن وزگەرتپەپتى.
ول ماسكەۋ مەن تبيليسيگە 1972 جىلعى ساپارىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاپ جازىپ، وعان ناعىز انگلوساكسوندىق ساياسي جۇيەنىڭ وكىلىنە قوناقۇيدەگى سەرۆيستىڭ جانە وزىنە ىلەسىپ جۇرگەن ماسكەۋلىك شەنەۋنىكتەردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ تۇرپىدەي تيگەنىن جاسىرمايدى.
ءتىپتى ءداستۇرلى گرۋزين قوناقجايلىعى وعان جابايىلاۋ كورىندى. كسرو-عا كەزەكتى ساپارىن پرەزيدەنت م.گورباچيەۆپەن كەزدەسۋىنە بايلانىستى جاسادى. سينگاپۋر كوشباسشىسى كەلىسسوزدەردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى جانە ولاردىڭ مازمۇنىنان كوڭىلى قالدى.
لي كۋان ءيۋدىڭ سوزىنە قاراعاندا كەڭەستىك پرەزيدەنتتىڭ ويى كومەسكى، حالىق دەپۋتاتتارى سەزىنىڭ ءسوز سايىستارى شايقاسىنان ءالى ارىلماعان، جالپىلاما سوزدەرمەن جايىلىپ كەتىپ، قايتا قۇرۋ يدەيالارىنا ۇنەمى ورالا بەرەدى. ول ەلدەگى احۋالدى ناشار باقىلاپ وتىر دەگەن قورىتىندىعا كەلدى لي كۋان يۋ. وسى تۇيسىگىنىڭ اقيقاتى جارتى جىل وتكەن سوڭ سينگاپۋرگە ساپارمەن كەلگەن كەڭەستىك ۇكىمەت باسشىسى ن.رىجكوۆپەن كەلىسسوزدەردەن كەيىن كورىنىس بەردى. جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن الىپ جاتقان جانە سارقىلمايتىن تابيعي رەسۋرستارعا يە مەملەكەتتىڭ پرەمەر-مينيسترى كىپ-كىشكەنتاي سينگاپۋردىڭ باسشىسىنان 100 ملن دوللار سوماسىندا كرەديت سۇرادى.
بىلەسىز بە؟
سينگاپۋردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە مەن سينگاپۋر ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنداعى ەكى نارسەگە نازار اۋداردىم، ولار: ءبىلىم بەرۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس.
ول كەزدە بۇل ەلدە ەكى ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت بولدى: سونىڭ ءبىرى نانيان ۋنيۆەرسيتەتى، ونداعى ساباق ءتيىستى پاندەر ىرىكتەلىپ، جۇڭگو تىلىندە جۇرگىزىلدى جانە ەكىنشىسى – سينگاپۋر ۋنيۆەرسيتەتى، كەيىننەن ول پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت دەپ اتالدى.
بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەر دايارلاعان ماماندار جامان بولعان جوق، ولار مەملەكەتتىك جانە جەكە سەكتوردىڭ پايداسىنا جارادى. ءبىراق بيلىك قول جەتكەنگە توقمەيىلسىپ قالماي، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىردى. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردىڭ الدىندا لي كۋان يۋدىڭ ءوزى ءجيى سويلەپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ وزىق بىلىمدەردى يگەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن شارشاماي-شالدىقپاي ايتۋمەن بولدى.
بىزگە، كەڭەستىك ديپلوماتتارعا جوعارى باسشىنىڭ ءوز ەلىنىڭ جەتكىنشەك ۇرپاعىمەن ۇنەمى سۇحباتتاسىپ جۇرەتىنى ءبىرتۇرلى ەرسىلەۋ كورىنەتىن. ول جىلداردا كوكپ وك-نىڭ باس حاتشىسى ل.برەجنيەۆتى پلەنۋمدار مەن سەزدەردىڭ مىنبەرلەرىنەن عانا كوزىمىز شالاتىن.
سينگاپۋردىڭ كوپتەگەن ستۋدەنتتەرى انگليانىڭ، اقش-تىڭ، اۆستراليانىڭ ەڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الدى. سينگاپۋردىڭ قازىرگى زياتكەرلىك الەۋەتىنىڭ نەگىزى وسىلاي قالاندى.
ال سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە كەلسەك، بۇل جەتىلدىرىلگەن زاڭ جۇيەسىنىڭ، زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ جارقىن دالەلى جانە بيلىكتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى وسىنداي ناتيجە بەردى، ول بۇكىل دۇنيەجۇزى قوعامداستىعىن سينگاپۋرعا زور قۇرمەتپەن قاراۋعا امالسىز كوندىردى.
سينگاپۋر وكىمەتى كوپتەگەن ەلدەرگە قاراعاندا مۇلتىكسىز ورىندالاتىن قاتاڭ زاڭدارىن عانا ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە جالاقىنى كۇرت كوتەرۋ سياقتى ماڭىزدى شارانى دا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قويدى.
سينگاپۋر ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ جوعارى ەڭبەكاقى الاتىندار.
جاقىن اراعا دەيىن سينگاپۋردىڭ پرەمەر-مينيسترى اقش پرەزيدەنتىنەن ەكى ەسەگە جۋىق ارتىق جالاقى الدى. سولاي بولا تۇرسا دا، ولار بۇعان داندايسىمايدى، وزدەرىن وتە قاراپايىم ۇستايدى.
ن.نازاربايەۆتىڭ سينگاپۋرعا 1996 جىلعى ءبىرىنشى رەسمي ساپارىندا پرەمەر-مينيستر گو چوك تونگتىڭ جانە ونىڭ ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ ونشالىق كوز تارتا قويمايتىن كيىمىنە نازار اۋداردىق.
ۇكىمەت وتىرىستارى وتەتىن ءۇي-جايدىڭ قاراپايىمدىعى دا كوزگە ۇرىپ تۇردى: ۇلكەن جارتىلاي سوپاقشا ۇستەل، وندا-سۋ قۇيىلعان گرافين، جاي عانا بلوكنوتتار جانە مينيسترلەردىڭ ءارقايسىسىنا ارنالعان ەكى-ەكىدەن قارىنداشتار قويىلىپتى.
سينگاپۋردە بيلىك قۇرىلىمدارىندا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسۋدىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى قۇرالى: لاس اقشامەن قولىن بىلعاعان ادامدارعا قاتىستى قوعامدىق جەك كورۋ (قۋعىن) جازاسى قولدانىلادى. قازىنانى ۇرلاۋمەن نەمەسە پارا الۋمەن قولعا تۇسكەن شەنەۋنىكتەردىڭ بولاشاعى جوق.
قىلمىستىق قۋدالاۋعا تۇسۋدەن باسقا، وزىنە جاقىن ادامداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەل كولەمىندە ادامداردىڭ قۇرمەتىنەن ايىرىلىپ، قوعامنان قۋعىنداۋعا ۇشىرايدى.
سينگاپۋر ۇكىمەتىنىڭ دۇنيەجۇزىندەگى مەيلىنشە كاسىپقوي ۇكىمەت سانالاتىنى كەزدەيسوق ەمەس.
بۇل وسىنداي پارمەندى مەملەكەتتىك اپپاراتقا ءبىرىنشى دارەجەلى ماڭىز بەرگەن لي كۋان يۋدىڭ ەڭبەگى ەكەنى داۋسىز.
ونىڭ جاعاجولعا تەمەكى تۇقىلىن تاستاعانى ءۇشىن 500 دوللار ايىپپۇل سانكسياسىن قولدانۋ تۋرالى بۇيرىعى، كوپشىلىك جينالاتىن ورىنداردا ساعىز شايناۋعا، جىگىتتەردىڭ ۇزىن شاش قويۋىنا جانە سينگاپۋردە قۇمار ويىندارىنا تىيىم سالۋى دۇنيەجۇزىندە اۋىزدان تۇسپەيتىن تامسىلگە اينالدى.
وسىناۋ وزىندىك ءبىر ەرەكشە ساياساتتىڭ ناتيجەسىن كورۋ ءۇشىن ەلگە تۋريستەر لەك-لەگىمەن اعىلدى.
سينگاپۋر سول كەزدە دە، ءقازىر دە ءوزىنىڭ اسەم كوشەلەرىمەن، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى ينفراقۇرىلىمدارىنىڭ كوڭىلگە قونىمدىلىعىمەن، قالا قۇرىلىسىنىڭ اسا اۋقىمدىلىعىمەن بارلىق شەتەلدىكتەردى تاڭعالدىرادى. تۇتاستاي ءبىر ەل ءھام قالا بولىپ تابىلاتىن بۇل عاجايىپ مەملەكەت «سينگاپۋر كەرەمەتىنىڭ» تابىسىنا كامىل سەنگەن، ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى لي كۋان ءيۋدىڭ جاسامپاز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىنە اينالدى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ
«نۇر جانە كولەڭكە» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى.
