– سۆەتالانا اپاي، قازاقستان ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ التىن ارقاۋىنا اينالعانىنا ءبارىمىز كۋا بولىپ وتىرمىز. دوستىعىمىزدى نىعايتۋ، تاتۋلىقتى ساقتاۋ وڭاي بولماعانى بەلگىلى. وسى كۇنى جەتكەن جەتىستىگىمىزدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جەتىسۋلىقتار قانشالىقتى تۇسىنەدى؟
– بىزدەر ءوزىمىزدى باقىتتىمىز دەپ ايتۋعا قۇقىمىز بار. سەبەبى، سان عاسىرلار بويى ەلى مەن جەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، ۇرپاقتارىنا امانات ەتىپ قالدىرعان قاسيەتتى قازاق توپىراعىندا ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشىپ كەلەمىز.
تۇركى جۇرتىنا ءتان اسان قايعى جەلماياسىنا ءمىنىپ جۇرتىنا ءجاننات جەر ىزدەگەنى جايلى اڭىز بارشاعا بەلگىلى. سول جەرۇيىق قازاق دالاسىنان تابىلسا، بۇگىن بىزدەر، قازاقستاندى مەكەندەيتىن بارشا ۇلت وكىلدەرى. ونىڭ ىشىندە جەتىسۋداعى وزگە ۇلت وكىلدەرى وسى كيەلى جەردىڭ بەل بالاسى ەكەندىگىمىزدى ەرەكشە ماقتانىشپەن ايتا الامىز. سوندىقتان جەتسۋ جەرىن مەكەندەگىن وزگە ۇلت وكىلدەرى وڭىرىمىزدە دوستىق پەن ىنتىماقتى دامىتۋ باعىتىندا اتقارىلعان جۇمىستاردى وتە جوعارى باعالايدى. بۇعان ءار ۋاقىتتا وزدەرىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ورتاق وتانىمىز قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ ساقتالۋىنا ءبارىمىز جاۋاپتىمىز.
– قازىرگى جاستار وتان دەگەن ۇعىمدى ءارقالاي تۇسىنەدى. كوپتى كورگەن ازامات رەتىندە جاستار ءۇشىن وتان جايىنداعى ويىڭىزدى بولىسە كەتسەڭىز؟
– وتان دەگەن – ۇلى ءسوز. ول مەنىڭ پىكىرىمشە، ورتاق اۋماقپەن، شەكارامەن، بولماسا قانداي دا ءبىر زاڭ جيىنتىعىمەن عانا ولشەنبەيدى. وتان – رۋحتىڭ بىرلىگى، نيەت پەن ماقساتتىڭ تۇعىرى. دەمەك، مۇددەمىز ءبىر بولسا، وتان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىز دە ءبىر ۇعىمدا ءتۇيىسىپ، العا جىلجۋدىڭ، بىرلەسە كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ باستى شارتى – ەلجاندىلىق دەگەن قاسيەتتىڭ بەرىكتىگىنە اكەلەدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەن كەزدەن بەرى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ فورۋمىندا بۇل دوستىقتىڭ عاسىرلار بويى جينالعان تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقانىن اتاپ ايتقان ەدى.
الەمدەگى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى قونىس اۋدارعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبىرى تىرشىلىك جاساۋ ءۇشىن كەلسە، ءبىرى زورلىقشىل بيلىكتىڭ زوبالاڭىنا ءتۇسىپ، جەر اۋدارىلىپ، تۋعان جەرىنەن ەرىكسىز ءتۇن قاتىپ كوشكەندەر. دەگەنمەن، قازاق حالقى ولاردىڭ بارلىعىن جاتسىنباي، جاماندىق جاساماي، تەڭ قۇقىلى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي تۋعىزدى، جوعىن تۇگەندەپ، بارىمەن ءبولىستى.
– قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلىمىزدەگى ءوزىن اقتاعان ماڭىزدى قوعامدىق ينسيتۋتقا اينالعانىن بىلەمىز؟ اسسامبلەيا جۇمىسىن قالاي باعالايسىز؟
– وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا كسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان تۇستا كوپتەگەن مەملەكەتتەر ءبىرىنشى كەزەككە ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن دەن قويدى. تاۋەلسىز قازاقستان العاشقى قادامدارىن مۇنداي ورەسكەل ارەكەتتەرمەن ەمەس، قايتا قازاق جەرىن مەكەندەيتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ الاڭسىز، ءوز مۇمكىندىكتەرىنە ساي ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتۋىنە جاعداي جاساۋدان باستادى.
ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىندە بالاماسى جوق قوعامدىق ينستيتۋت – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دۇنيەگە كەلدى. ەلىمىزدە ۇلتتىق مەكتەپتەر اشىلدى، تەاترلار وركەن جايدى، گازەتتەر شىعا باستادى. ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىندا قازاق جەرىن مەكەندەيتىن بارشا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تەڭ قۇقىقتىعى جاريالانىپ، بۇلجىتپاستان ورىندالۋدا. ەلباسىنىڭ: «ءوز جەرىندە، ءوز ەلىندە ءجۇرىپ قازاقتاي زارداپ شەككەن ەشقانداي حالىق جوق» دەپ ايتقانى ەسىمدە قالىپتى. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ءارىسىن ايتپاعاندا، سوناۋ ازامات سوعىسىنان بەرى قاراي بايلاردى تاركىلەۋ، 30-شى جىلدارى ورىن العان اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن، ۇلى وتان سوعىسى قازاقتىڭ قانشاما ازاماتتارىنىڭ قاتارىن سيرەتىپ، باسىن بايگەگە تىكتىردى دەسەڭىزشى.
مەن سان عاسىرلىق تاريحى، وزىنە ءتان ءداستۇر-سالتى، ونەرى مەن مادەنيەتى بار ۇيعىر حالقىنىڭ قىزىمىن. ءوز ۇلتىمدى ءسۇيىپ، تانىپ، ءوز تىلىمدە سويلەيمىن. الايدا، قانداي شارۋامەن اينالىسام دەسەم دە كەدەرگى كورىپ وتىرعان جوقپىن. قازاقتارمەن قۇقىمىز بىردەي، جاعدايىمىز جاقسى. «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرمەي، ەندى ءبىز «قازاق جاقسى، قازاق قوناقجاي» دەگەن سوزدەردى قايتالاي بەرمەي، ولارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ناقتىلى شارالارعا كوشۋىمىز كەرەك. دەمەك، ءبىز قازاق ۇلتىنىڭ وركەندەۋى ارقىلى ءوز باقىتىمىزدى تولىققاندى سەزىنەتىنىمىزدى ويلايتىن كۇن كەلدى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اسسامبلەيانىڭ سەسسياسىندا ءبىز جەرىمىزدەگى «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە ۇيرەنىپ كەتكەنىمىز سونشاما، ونى كۇندەلىكتى جۇتىپ جۇرگەن اۋا سياقتى اڭعارمايتىن بولعانبىز» دەگەن ەدى. راسىندا، شەتەلدە بىزدەگى تاتۋلىقتى «قازاقستاندىق كەرەمەت» دەپ قابىلدايدى.
ءبىراق ءبىز جايباراقاتتىققا، ماردىمسۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءبىر نارسە ايتپاس بۇرىن، الدەبىر ارەكەت جاسار الدىندا بۇل قىلىعىم ورتاق وتانىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلە مە، ۇلتارالىق دوستىق پەن تاتۋلىققا كەسىرىن تيگىزبەي مە دەپ ويلانىپ العانىمىز دۇرىس. قازاقستاننان گەرمانياعا كوشىپ كەتكەن جەرلەستەرىمىز جايلى مىنانداي ءبىر اڭگىمە بار. «بىردە ءبۇلدىرشىن قىز ەنتىگە جۇگىرىپ كىرىپ، شەشەسىنە نەمىس تىلىندە: «ماما، ءبىزدىڭ قازاقتار كەلدى. دومبىرا! دومبىرا! ءجۇر، بارىپ تىڭدايمىز» دەپ ايقاي سالعان كورىنەدى.
سوندا كوپتەگەن ادامدار جۇمىستارىن قويا سالىپ، جۇگىرگەن ەكەن. وسىلايشا تۋريستىك ساپارمەن جۇرگەن قازاقستاندىق اۆتوبۋستىڭ ىشىندە ويناپ تۇرعان قازاق مۋزىكاسىن تىڭداپ، ءبىر جاساپ قالىپتى.
بۇل قازاقستاندا تۋعان سول ءسابيدىڭ قازاق جەرىنە، ونىڭ ونەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇرەگىنە ۇيالاعان ماحابباتىن كورسەتپەي مە؟
مەنىڭشە، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن كورىپ، ۇلتتىق تاعامدارىنان ءدام تاتىپ، ان-كۇيىن تىڭداپ وسكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن قازاق جەرىنىڭ قاسيەتىن ۇمىتپايتىنى انىق.
– قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ مودەلى الەم ەلدەرىن قىزىقتىراتىنىن ءجيى ەستيمىز. مۇنىڭ قانداي قۇپياسى بار دەپ ويلايسىز؟
– وركەنيەت ورىنە شىققان ەلدەردىڭ وزىندە ۇلتارالىق قاتىناس ماسەلەسى تولىق شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. وسى ورايدا ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدى ەۋروپاعا قولدانۋدىڭ دا ءساتى تۇسكەندەي. ءبىز بۇگىن وتە كۇردەلى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. جان-جاعىمىزدا ۇلتتىق، ءدىني تۇرعىداعى كيكىلجىڭدەر ءجيى ورىن الۋدا.
وسى ورايدا ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلى رەتىندە قازاق حالقىنا دەگەن ىزگى نيەتىمدى ەرەكشە ايتقىم كەلەدى. ەلباسىنىڭ ءوزى ۇلكەن شاڭىراقتاعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تەڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتكەنى وسىعان دالەل. قازاقتا «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكپەس بولار» دەگەن ماتەل بار. سول ايتقانداي، بارشامىز ورتاق وتانىمىزدىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋعا ءتيىسپىز. ول ءۇشىن ءارقايسىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە قازاقستاندىق پاتريوتيزم، ەل مەن جەرگە دەگەن كىرشىكسىز سەزىم بولۋى كەرەك. اعاش تامىرسىز بولمايدى. ەگەر ۇرپاقتار اراسىنداعى ايرانداي ۇيىعان تاتۋلىق ۇزىلسە، وندا مەملەكەتتىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر.
بۇل جەردە مەن انا، اجە جانە «ۇلاعات» اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى رەتىندە اعا ۇرپاق وكىلدەرىنەن بالالاردى ەلجاندىلىققا، دوستىق پەن تاتۋلىققا تاربيەلەۋگە، ۇلتارالىق كەلىسىمدى انا سۇتىمەن بويعا سىڭىرۋگە ۇندەر ەدىم. بارشا وتانداستارىم بۇل ايتقاندارىمدى دۇرىس قابىلدايتىنىنا سەنەمىن.
– قازاقستانداعى ۇلتارالىق تاتۋلىقتى دامىتۋداعى ەلباسىنىڭ ورنىن قالاي ايشىقتار ەدىڭىز؟
– تامىرى بەكەم تاتۋلىعىمىزدىڭ باستى ۇيلەستىرۋشىسى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەكەنى داۋسىز شىندىق. سول كىسىنىڭ ىشكى-سىرتقى سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتىمىزدە ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ، حالىقارالىق كەلىسىمنىڭ بەرىك نەگىزى قالانىپ وتىر.
ەل ەگەمەندىگى تۇسىندا دا ءبىر تابىستارعا قول جەتكىزسەك، سولاردىڭ بارلىعى ەلباسىنىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنداي دانا كوشباسشىمىز بار كەزدە قازاقستان تەك وسىپ-وركەندەي بەرەدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىن.
سۇحباتتاسقان نۇرلان اۋباكىر
