ەجەلگى كوشپەلى ءومىر سالتىمىز تابيعاتتا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا مۇقيات باقىلاۋ جاساپ، ول تۋرالى دۇرىس عىلىمي وي-پىكىرلەر، ءتۇيىندى تۇجىرىمدار جاساپ وتىرادى. «ءتۇز تاعىسى تابيعاتپەن تىلدەس» دەگەن ناقىل بوسقا ايتىلماعان.
ءبىز بۇل ماقالامىزدا ەجەلگى كەزدەرى كەڭ بايتاق دالامىزدىڭ وزەن-كولدەرىنىڭ كوركى بولعان جابايى سۋ جانۋارى – قۇندىز تۋرالى انا تىلىمىزدە عاسىرلار بويى ساقتالعان ۇلتتىق ۇعىمدارعا تالداۋ جاساۋدى ءجون كوردىك. قۇندىز – سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ كەمىرۋشىلەر توبىنا جاتادى. ولاردىڭ كەمىرۋشىلەر دەپ اتالۋى نەگىزگى قورەگىن (تال، تەرەك، قايىڭ، كوكتەرەك) اعاشتاردىڭ قابىقتارىن كەمىرىپ قورەكتەنەتىندىگىنە بايلانىستى ايتىلعان.
قۇندىز – نەگىزىنەن وزەن-كولدەردە تىرشىلىك ەتەتىن سۋ جانۋارى. «قۇلان – قىردا، قۇندىز – سۋدا» دەگەن ماتەل قۇندىز تىرشىلىگىنىڭ سۋمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىنە ناقتى دالەل بولادى. «سۋ پەرىسى قۇندىزداي»، «جۇزگەندەي سىلاڭداعان سۋدا قۇندىز»، «اي جانىندا تۋادى جارىق جۇلدىز، ايدىن كولدە تۇندە وينار قارا قۇندىز»، «سۋ ەركەسى قۇنانداي قۇندىز تاپقان»، «اسپانداعى جارقىراعان جۇلدىزداي، سۋدا جۇزگەن قۇندىزداي» دەگەن ءسوز تىركەستەرى قۇندىزدىڭ تىرشىلىگى تىكەلەي وزەن-كولدەرمەن بايلانىستى ەكەندىگىن اڭعارتادى.
قۇندىزدىڭ دۇنيەجۇزىندە ەكى ءتۇرى تارالعان. ونىڭ ءبىرى – وڭتۇستىك امەريكادا تارالعان كانادا قۇندىزى بولسا، ەكىنشى ءتۇرى – ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ وزەن-كولدەرىندە مەكەن ەتەتىن وزەن قۇندىزى.
ەرتەدە بۇل اڭ قازاق دالاسىندا كوپ بولعاندىعى ەلىمىزدەگى وزەن-كولدەردىڭ «قۇندىز» سوزىمەن اتالۋى قۇندىزدىڭ كەڭىنەن تارالعاندىعىن ايعاقتاي تۇسەدى. س.مۇقانوۆتىڭ كىتابىندا ەرتەدە كۇيەۋ بالا قالىڭدىق ۇيىنە العاش بارعان كەزدە كيىز ءۇيدىڭ كىرەبەرىس قاپتالىنا ءىلۋ رەتىندە قۇندىز تەرىسىن ىلەتىندىگى تۋرالى دا دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. مۇنىڭ ءوزى قۇندىز تەرىسىنىڭ قۇندىلىعىن ناقتىلاي تۇسەدى.
قۇندىزدىڭ كۇشىگىن انا تىلىمىزدە «قۇناي» دەپ اتالاتىندىعى تۋرالى دا تەڭەۋ سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. وعان «سۋ ەركەسى قۇنايداي قۇندىز تاپقان» دەگەن يسا بايزاقوۆتىڭ جىر جولى سونى ناقتىلاي تۇسەدى. حالقىمىزدىڭ ابىز اقىنى ءارى حالقىمىزدىڭ ەسكى سوزدەرىن جيناقتاۋشى مۇزافار ءالىمباي اتامىز:
قۇنايداي تىككەن ىشىگىن،
اكەلدى ءالجان قىرىمنان...
قۇندىزدىڭ جاس كۇشىگىن –
قۇناي دەپتى بۇرىننان، –
دەپ، جىرىنا ارقاۋ ەتكەن.
قۇندىز – اسا شەبەر قۇرىلىسشى. قۇندىزدار وزدەرى تىرشىلىك ەتەتىن وزەن-كولدەردىڭ قالىپتى دەڭگەيى تومەندەسە نەمەسە جوعارىلاسا سول وزەن-كولدەرگە اعاش بۇتالارىنان قيۋلاستىرىپ جاساندى توعان جاساپ قالپىنا كەلتىرىپ تۇرادى. قۇندىزدار توپتانىپ، ەرەسەكتەرى، 1-2 جىلعى قۇنايلارى بىرىگىپ اعاش بۇتاقتارىنان بىرنەشە شاعىن قۋىستار جاساپ، كۇمبەزدەنگەن ءپىشىندى ەتىپ سالادى ءارى ۇيشىگىن ۇنەمى تازا ۇستايدى.
ۇناتپايمىن ناسىڭدى،
جالقاۋ مەن ناسىڭدى.
ءوزى ەڭبەكقور قۇندىزعا
يەمىن مەن باسىمدى، – دەگەن جىر شۋماعىندا كورنەكتى اقىن قادىر مىرزا ءالى قۇندىزدىڭ ەڭبەكقورلىعى كىمگە بولسا ۇلگى بولارلىق ەكەندىگىن اڭعارتادى.
قۇندىزدىڭ قۇيرىق تۇسىنداعى ارنايى بەزىنەن وتە قىمبات باعالى جۇپار ءيىستى سۇيىق بولىنەدى. ونى قازاقتار «قۇندىز قايىر» دەپ اتاعان. قۇندىز قايىرى ۇلپانىنان 3-4 ەسە قىمبات باعالانعان.
قۇندىزدىڭ قىز ۇزاتۋ تۋرالى ەرتەدەن ساقتالعان اڭىز-اڭگىمەنىڭ قۇندىز تىرشىلىگى تۋرالى عىلىمي شىندىققا سايكەس كەلەتىندىگى ناقتى بايقالادى. حالقىمىزدىڭ تابيعاتتا بولاتىن قۇبىلىستاردى ءجىتى باقىلاپ، ودان دۇرىس تۇجىرىمدار جاساپ وتىرۋى ۇلتتىق ۇعىمداردىڭ دا قۇندى عىلىمي دەرەكتەر قاتارىن تولىقتىرا تۇسەتىن ايقىن دالەل ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون.
قورىتا ايتقاندا، انا تىلىمىزدە قۇندىز جايلى ساقتالعان ۇلتتىق ۇعىمداردىڭ قۇندىز جايلى عىلىمي دەرەكتەرمەن سايكەس كەلەتىندىگى ەشبىر كۇمان كەلتىرمەيدى.
رىسباي ساتىمبەكوۆ، قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى
