جۋىقتا «قالا مەن دالا» رەسپۋبليكالىق ساياسي گازەتى سايتىندا تاريحشى تىلەۋبەردى ابەناي ۇلىنىڭ تۇركرولگ عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «اشىعىن ايتقاندا» توك شوۋىندا شىڭعىسحاننىڭ تەگى موڭعول دەگەنى ءۇشىن جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ماقالاسى جاريالانىپ، عالامتور اۋەسقويلارىن ءبىراز دۇرلىكتىردى. شىڭعىسحاننىڭ تەگىنە بايلانىستى داۋ قاراپايىم حالىق ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي تاريحشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ اراسىندا جىلدار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقانىن جاقسى بىلەمىز. ارينە، پىكر الۋاندىعىنا ەركىندىك بەرگەن دەموكراتيالىق قوعامدا اركىم ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋعا قۇقىلى.
ال سول پىكىرىن الەمدىك دەڭگەيدە مويىنداتۋ باسقا ماسەلە. مويىنداتا الماسا قۇر بەكەر دالباسا بولىپ قالا بەرمەك. عاسىرلار بويى الەم شىڭعىسحاندى موڭعول تەكتى دەپ تانىپ كەلدى. ال ەلىمىزدىڭ بىرنەشە عالىمى شىڭعىسحاندى قازاق دەپ وزەۋىرەگەننەن بۇكىل الەمدىك عىلىم مەن جالپى كوزقاراس وزگەرمەيتىنى بەلگىلى. ويتسە، ول ءۇشىن قىزىلكەڭىردەك بولۋدىڭ ءوزى ارتىق شارۋا.
ەىنشى جاعى ادامنىڭ پىكىرىن سىناۋعا، تەرىسكە شىعارۋعا بولعانىمەن، سول پىكىرى ءۇشىن ونىڭ ار-نامىسىنا ءتىل تيگىزۋگە بولمايتىنىنىن «قۇرمەتتى اكادەميكتىڭ» ەسكەرمەگەنى وكىنىشتى. ماسەلەن: «... ناعىز: «جامان ءيتتى اندەسەڭ شاڭىراقتان تىشادى» دەگەننىڭ ءوزى بولماق» نەمەسە «... انتىڭىز جات حالىققا ابدەن اۋعاندىقتان، اتا وسيەتىنەن مۇلدە بەيحابار بولعانسىز. «قاعىنعان قۇلان قاعىنان جەريدى» - دەگەن وسى دا.» نەمەسە «ۇلتتىق ۇياتتان، ازاماتتىق نامىستان بەزىپ وسىنشا تانتىعانىڭىزعا قاراعاندا، الگى «ەكولوگ-ميليسيا» سىزگە ناسىبايىن ەمەس، باسقا بىردەڭەسىن يىسكەتىپ جىبەرگەن جوق پا ءوزى؟ «ەلىنەن بەزگەن ەر وڭباس» دەگەن، ءبۇيتىپ زار-زار ەتىپ ەل-جەرىڭىزدى جامانداي، تاريحىڭىزدى مانسۇقتاي بەرسەڭىز، قازاقتى داتتاي، موڭعولدى ماقتاي تۇسسەڭىز، ونداي «ەكولوگ-ميليسيا» ناسىبايىن يىسكەتۋمەن تىنباي، ناسىبايىنىڭ «كورشىسىن» جالاتۋدان دا ەرىنبەس» نەمەسە وسىنشالىقتى انتىڭىز اۋىپ، يمانىڭىز كۇيىپ شاتاساتىنداي، قازاقتان نە جاماندىق، موڭعولدان نە جاقسىلىق كورىپ ەدىڭىز؟!» ت.ب. دەگەن جولدار ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى بار نەمەسە ناعىز ءجون بىلمەس ادام ايتاتىن شىعار. مۇنىڭ سىرتىندا شىڭعىسقاندى موڭعول دەپ ءبىرىنشى رەت قارجاۋباي تانىپ وتىرعان جوق قوي. ابەكەڭ اۋزى قىشىسا، اۋەلى ليەۆ گۋميلەيەۆتىڭ ارۋاعىمەن، ونان سوڭ ەلىمىزدىڭ بىلگىر عالىم، جازۋشىلارى قويشىعارا سالعارين، زاردىحان قينايات ۇلى، مۇحتار ماعاۋينمەن، مۇحتار شاحانوۆ سياقتى ونداعان بىلگىر عالىم، اتاقتى اقىن-جازۋشى، ايتۋلى تۇلعالارمەن ايتىسۋى كەرەك ەدى.
ابەناي قارالاعانداي قارجاۋبايدى «اتا وسيەتىنەن مۇلدە بەيحابار بولعان» دەپ، ساۋاتى بار، پاراساتتى ادام قالاي اۋزى بارىپ ايتپاق. قارجاۋبايدىڭ اتا وسيەتى ەمەس، بابا وسيەتى جولىندا ادالدىقپەن ەڭبەك ەتىپ، كونە تۇركى تاريحىن، كۇلگەگىن، بىلگە حاعان، تۇي-ۇقىق ەسكرتكىشتەرىن كوز مايىن تاۋىسىپ زەرتتەگەنىن ەلباسى، ەلىمىزدىڭ ۇكمەتى مەن عىلىم اكادەمياسى باعالاپ وتىرعانىن حالىق بىلەدى. سالعان جەردەن «قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى مىرزا، ءسىز، كىم ەدىڭىز؟ ءويتىپ ەلەۋسىز كورەتىندەي، ءبىزدى - قازاقتى، كىم دەپ ءجۇرسىز؟» دەپ دۇرسە قويا بەرەدى، ءوزىنىڭ وتىرىك دالەلسىماقتارىن كەرەمەتتەي ءبىلىمدى ادام بولىپ العا تارتادى. «قازاقتى كىم دەپ ءجۇرسىز؟» دەپ، قارجاۋبايدى «سەن قازاق ەمەسسىڭ» دەگەن استىرتىن ەمەۋىرىن تانىتادى. سو قۇرلى ءدۇرديىپ سويلەيتىندەي ابەنايدىڭ كىم ەكەنىن ءبىز دە بىلمەي قالداق.
[caption id="attachment_13736" align="alignright" width="275"]
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى[/caption]
ابەكەڭ قارجاۋبايدى «ماقالانىڭ مامان جازدى دەۋگە كەلمەيتىن كەرەعار، ساۋاتسىز تۇستارى جەتىپ ارتىلادى.» دەپ كۇستانالاپتى. ءدال وسى ءسوزدى ابەكەڭنىڭ وزىنە ايتۋعا بولادى. دەرەكتەرىنىڭ قيسىنسىزدىعىنا قاراپ قۇسقىڭ كەلمەسە دە عالىم جازدى دەگەنگە قارنىڭ اشادى. ماسەلەن اۆتور شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۇركى ەمەستىگىن ءتىل ايىرماشىلىعى ارقىلى وپ-وڭاي-اق دالەلدەگىسى كەلىپ: «ءدال وسىنىڭ كەرىسىنشە، كەي كىسىلەر موڭعولدى تۇرىككە جاتقىزباقشى بولادى. بۇنىڭ دا ەشبىر عىلىمي نەگىزى جوق. ونى انىقتاۋ توم-توم كىتاپ اقتارىپ دالەل ىزدەۋدى دە قاجەت ەتپەيدى.» دەيدى.
موڭعول مەن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ تۋىستىعىن نە الشاقتىعىن دالەلدەۋ ابەكەڭ ويلاعانداي اكسيوما ەمەس. بۇل ماسەلەمەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ قانشاما عالىمى اينالىسقانىن بىلمەي وتىرىپ، ساۋەگەيسۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ءتىل سالاسىنداعى ساۋاتسىزدىعىن كورسەتىپ العان. انىعىندا ەكى حالىقتىڭ ءتىل تۋىستىعىن زەرتتەگەن الەمنىڭ ونداعان عالىمى ءالى ءبىر ءپاتۋاعا كەلە العان جوق. قازاقتىڭ تىلىمەن موڭعولدىڭ ءتىلىنىڭ تۋىستىعىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» جۇڭگو يەرولەگيفمەن كونە موڭعول تىلىندە ساقتالىپ، بىزگە جەتكەن نۇسقاسىن وقىعاندار عانا تۇسىنەدى. ال ابەناي بولسا «...قىتايشا ءتۇپنۇسقادان موڭعولشاعا اۋدارىلعان» دەپ سوعىپتى.
قازاق ءتىلى مەن موڭعول ءتىلىنىڭ تۋىستىعىن ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، ءتۇپ-تۇقيانىنان زەرتتەگەن اتاقتى عالىم، عىلىم دوكتورى ءبازىلحان بۇقات ۇلى «ەگەر قازاق تىلىنە اراب، پارسى، باسقا دا تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردى، مونعول تىلىنە جۇڭگو، سانسكريت، تيبەت تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردى الىپ تاستاسا قالعان 60 پايىزى شىعۋ ءتۇبىرى بويىنشا سايكەس كەلەدى» دەگەن قورتىندىنى باياعىدا- اق جاساعان. ول كىسى موڭعول ءتىلىن ابەنايدان كەم بىلمەيتىن شىعار.
سول سياقتى ابەناي مىرزا: «قارجاۋباي مىرزا، ءسىز تاريحتاعى موعول مەن بۇگىنگى موڭعولدى، تاريحتاعى موعولستان مەن بۇگىنگى موڭعوليانى ءالى پارىقتاي الماي جۇرگەن سياقتىسىز. تاريحتاعى موعولدار – شىڭعىسحان موعولدارى: كەرەي، نايمان، ارعىن، الشىن، ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، ت.ب. تۇرىك رۋ-ارىستارى.» دەيدى. بولماعاندا شىڭعىسحاننىڭ اسكەرىنىڭ دەنى كەرەي، نايمان، ارعىن، الشىن، ءۇيسىن، دۋلات، جالايىر، تاعى باسقالار دەسە، ءسوزى سياتىن ەدى. بۇعان قاراعاندا ابەكەڭنىڭ ءوزى جەتىسۋدا شاعاتاي قۇرعان موعولستان مەملەكەتىمەن (راس، ونىڭ حالقى تەك قازاقتار) شىڭعىسحان قۇرعان جالپى موڭعول («حاماگ مونگول» (1206 جىل) مەملەكەتىن ءالى پارىقتاي الماي جۇرگەن سياقتى.
قۇرمەتتى اكادەميكتىڭ قارجاۋبايعا ءتىسىن قايراپ، اشۋعا بەرىلگەنى سونشالىق، نەنى ايتىپ، نەنى قويعانىن ءوزى دە بىلمەي قالعان. ءسويتىپ، «...شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنى موڭعوليادا ەمەس، موعولستاندا - جەتىسۋ ولكەسىندە، قازاق جەرىندە بولعانىن بۇلتارىسسىز، انىق كورسەتىپ بەرەدى.» دەپ لاعىپ كەتكەن. بۇل شىن بولعاندا، ابەكەڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەتىن بولدى. وندا اۋەلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» باستاپ، شىڭعىسحان زامانىندا نايماندار قازىرگى موڭعوليا جەرىندەگى سەگىز وزەن بويىندا، كەرەيلەر مونعولياداعى كەنتاۋدا، كەرەي حانى تۇعىرىلدىڭ ورداسى قازىرگى موڭعوليانىڭ استاناسى ۇلان-باتىر قالاسى تۇرعان تولى وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولدى دەگەن تۇجىرىم جاساعان تاريحشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىن وتقا ورتەۋ كەرەك. ناعىز اشۋلانسا، ابەكەڭ وسىنداي ۇسىنىس تا جاسايتىن شىعار. ءبىراق، شىڭعىسحان زامانىندا «جالپى موڭعولدىڭ» استاناسى بولعان قاراقورىم قالاسىن ورتەي المايتىنى وكىنىشتى. شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنى جەتىسۋ ەكەنى راس بولسا قاراقورىمنان بەرى التى ايشىلىق جول ءجۇرىپ كەلىپ، قايىرحاننان وتىرار قالاسىن تارتىپ العانى ورىندى-اق ەكەن. ءبىراق، قارا قازاقتى قىناداي قىرىپ («ءوز تۋىستارىن»)، قالاسىن قيراتىپ تاستاعانى بەكەر بولعان. جالپى، شىعىسحاننىڭ اتامەكەنى جەتىسۋ ەكەنىن مۇحتار شاحانوۆ پەن دۇكەنباي دوسجانوۆقا «ءتۇسىندىرۋ» كەرەك شىعار.
ءتىپتى، ابەناي «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدى» دەگەندەي «قورىتا كەلگەندە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى كوپتەگەن زەتتەۋشىلەر جابىلا كىرىسىپ، شىڭعىسحاننىڭ تەگىنىڭ تۇرىك، قانىنىڭ قازاق ەكەنىن، ءدىنىنىڭ يسلام بولعانىن، قازاق دالاسىندا وردا تىگىپ، تۇرىك تىلىندە ەل بيلەگەنىن تولىقتاي دالەلدەپ بەردى» دەپ ساۋەگەيسىپتى. شىڭعىسحاننىڭ ءدىنىنىڭ يسلام بولعانىن، تۇرىك تىلىندە ەل بيلەگەنىن ءبىر دە-بىر تاريحشىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەمەسپىز. شىڭعىسحاننىڭ ءدىنى يسلام بولعان بولسا، ارۋاعىنا قۇران باعىشتاۋىمىز كەرەك شىعار. مىنە، ابەنايدىڭ تاريحتان ساۋاتتىلىعى قاي جاعىندا؟
«...بۇل ماقالامىزدا ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتارعا ناقتى سىلتەمە جاسامادىق، ونىڭ سەبەبى ... ماقالا كوپشىلىك وقىرمانعا باعىتتاپ جازىلعاندىقتان وقۋعا جەڭىلىرەك بولسىن دەدىك» دەپتى. كەزىندە شىعىس قازاقستاننىڭ وبلىستىق گازەتىنە («ديدار») «شىڭعىسحان قازاق ەمەس، قازاققا الىس تا ەمەس» دەگەن تاقىرىپتا مەن دە كولەمدى ماقالا جازعانمىن. ابەنايدىڭ شىڭعىس حاندى قازاق بولدىرۋ ءۇشىن ايتقان ۋاجدەرىنىڭ ءبارىن دە جوققا شىعاراتىن عىلىمي نەگىزدەگى تۇجىرىمدار وسى ماقالادا دا بار. ءبىراق ابەكەڭ ايتقانداي مەن دە پىكىر كوپشىلىك وقىرمانعا باعىتتالىپ جازىلعانداقتان ول ءۋاجدىڭ ءبارىن تەرمەلەمەدىم. ايتايىن دەگەنىم، «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەگەننەن ءوز ەلىمىز تۇگىل الەم تانيتىن تۇركولوگ عالىم قارجاۋبايدىڭ بىردەمەسى قيسايماق تۇگىل، قىلشىعى دا سىنبايدى. كەرىسىنشە باياعى دۋا تيمەگەن بەرەكەسىز، ءپاتۋاسىز قازاق ەكەنىمىزدى عانا دالەلدەيمىز.
ابەكەڭ ماقالاسىنا «شىڭعىسحاندى موڭعول قىلۋ كىمگە قاجەت؟» دەگەن تاقىرىپ قويىپتى. مەنىڭ تاڭداناتىنىم، شىڭعىسحاندى قازاق قىلۋ كىمگە قاجەت؟ قازاق «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، ەبىنە سەن» دەيدى. شىڭعىسحاندى قازاق قىلۋدىڭ ەشقانداي شىندىق تۇگىل، ەبى جوق. قازاق قىلعىسى كەلەتىندەر عاسىرلار بويى قازاق حاندىعىن موڭعول شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى دەگەن سوزدەن نامىستاناتىن شىعار. وندا ولار قازاق حاندىعىن، ءتىپتى التىن وردانى بيلەگەن شىڭعىسحان دا ەمەس، ونىڭ ۇرپاقتارى دا ەمەس، مەركىت چيلەدۇدىڭ ۇلى جوشى مەن ونىڭ ۇرپاقتارى (كەرەي حان، جانىبەك حان، قاسىم حان، حاقنازار حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان، كەنەسارى حان) بيلەگەنىن العا تارتسىن (شىندىعى سولاي). سوندا ۇيالمايتىن بولامىز. ەگەر ول جەتكىلىكسىز بولسا، كەرىسىنشە، موڭعولداردىڭ تەگى تۇرىك ەكەنىن دالەلدەسەك شىندىققا ءبىر تابان جاقىندار ەدىك. كەزىندە كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن ءدىني كوزقاراسقا ساي موڭعولدار تۇرىك تەكتى حالىق ەكەندەرىن جوققا شىعارعانمەن، قوعام وزگەرگەلى موڭعولداردىڭ وزدەرى ەپتەپ مويىنداي باستاعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ماسەلەن، وتكەنگە ناعىز اقيقات تۇرعىسىنان قاراپ، مونعول تاريحىن قايتا ساراپتاعان ايگىلى مونعول تاريحشىسى ب. باابار: «عۇندار مونعول تەكتى بولۋى دا، تءۇرىك تەكتى بولۋى دا مءۇمكىن. مءۇمكىن، عۇندار مونعول مەن تءۇركىنىڭ ورتاق تەگى شىعار، ءتىپتى مونعول مەن تءۇرىكتىڭ ارالاس قوسىندىسى شىعار» («مونگولچۋۋد، نۇۇدەل سۋۋدال» 1-توم، 33-بەت) دەپ جازادى. ال موڭعوليانىڭ عىلىم اكادەمياسى حالىقارالىق «تۇركسوي» ۇيىمىمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەي باستادى.
ءبىزدىڭ ۇلتتىق مارتەبەمىز وسىندايدان وسەدى. ايتپەگەندە ءوزى تۇگىل ەبىنە ەشكىم سەنبەيتىن شىڭعىسحان قازاق دەگەن وتىرىكتى الەمگە مويىنداتپاق تۇگىلى قازاقتىڭ وزىنە مويىنداتا المايمىز. ول ءۇشىن شىندىقتى ايتقان بىرەۋدىڭ بەتىنە كۇيە جاعىپ، سونىڭ ىشىنە ار-نامىسىنا تيۋ ادامدىققا، مورالدىك، ادامگەرشىلىك نورماعا ساي كەلمەيتىن قىلىق.
بوداۋحان توقان ۇلى،
اقىن، جازۋشى.
