تامىز ايىندا «ماڭگىلىك ەل» ونىڭ ىشىندە «تۋعان جەر» باعىتى بويىنشا «شىعىس قازاقستان ونوماستيكالىق كەڭىستىگى-ۇلتتىق كود پەن رۋح جاڭعىرۋىنىڭ كورىنىسى» (تارباعاتاي، اياگوز، ءۇرجار اۋداندارى توپونيميكالىق اتاۋلارى نەگىزىندە)» تاقىرىبىنداعى جوبا اياسىندا قازاق يننوۆاسيالىق گۋمانيتارلىق-زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارى ءۇرجار اۋدانىنا ەكسپەديسيالىق ىس-ساپارمەن بارىپ قايتقان ەدىك. ءىس-ساپارعا شىعۋداعى نەگىزگى ماقساتىمىز – ءۇرجار اۋدانىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سوزدىگىنە ارقاۋ بولاتىن اقپاراتتار مەن دەرەكتەر جيناۋ ەدى. بۇل ءىس-ساپاردا ەكسپەديسيا ۇجىمى ءۇش توپقا ءبولىنىپ، ءۇرجار، ماقانشى، تاسكەسكەن باعىتتارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
ەكسپەديسيا بارىسىندا جەر-سۋ اتاۋلارى جونىندە تولىققاندى مالىمەت الۋ ماقساتىندا ايماقتاعى بارلىق اۋىلداردى ارالاپ، كونەكوز قاريالارمەن سۇحباتتاسىپ، حالىق اۋزىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارى، اتاۋعا قاتىستى اڭىزدار مەن تاريحي وقيعالار دا جازىلىپ الىندى. سونداي-اق، مۇراجاي دەرەكتەرى مەن جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ جازبالارى دا ساراپتالدى.
اتاپ ايتساق، ءبىز سۇحباتتاسقان اقشوقىلىق احمەتبەكوۆ مىرزاعازى، نۇرعالييەۆ جاسانبەك، كوكتەرەكتىك قاليپانوۆ اۋلەتبەك، ماقانشىلىق جيرەنتاي تولەگەن، قارابۇلاقتىق توقتاربايەۆ شەريازدان، سۇتتىبايەۆ داۋتان، الحانوۆ ورازباي، توقتاربايەۆ حيزامادي، ساپاروۆ قابدەش، ابىلحانوۆ كادىرباي، رامبايەۆ قاپسامەت، قورعامبايەۆ ايت، ديناحمەتوۆ بولىس، قابانبايلىق قاناپيانوۆ امانتاي، ابراليموۆ بەيسەن، شولپاندىق تۇراربايەۆ وڭعارباي، قارابۇتالىق ەركىنتايەۆ جۇماباي، بەرەبايەۆ جۇماعازى، بازىلحانوۆ سەيتقازى، سادىقوۆ قايرات، بەكتۇروۆا تۇرسىن، باحتىلىق دۇتبايەۆ ماقان، ءالىمجانوۆ سەرىك، امانبايەۆ وكتيابر، سادۋاقاسوۆ مۇراتبەك، بالاجان قىزىرحان، قاراقولدىق بايازيتوۆ بەرىكبول، مىرزالار ءوز ولكەسىنىڭ، تۋعان جەرىنىڭ وتكەن-كەتكەن تاريحىن جەر اتاۋلارىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، جان-جاقتى ماعلۇماتتار بەردى. ءا.ت. رازۋيەۆتىڭ «قۇت قونعان مەكەن»، ك.بازاروۆانىڭ «ۇرپاققا ايتارىم بار» ەستەلىكتەرى ت.ب. سول ءوڭىردىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جازبالارى ارقىلى دا مول قازىناعا كەنەلگەنىمىزدى ايتا كەتۋىمىز قاجەت.
ەكسپەديسيا بارىسىندا بايقاعانىمىز – ءۇرجار اۋدانىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان، وقيعالارىنان كورىنىس بەرەدى.
كونەكوز قاريالار اۋداننىڭ ارعى تاريحىنا كوز جىبەرە وتىرىپ قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ نەبىر جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاستارى وسى وڭىردە وتكەنىن، ويران جازىعى دەپ اتالاتىن جەردەگى سوعىس جايىندا، باقتى تاۋىنىڭ ارعى اسۋىندا قىرعىنساي دەپ اتالىپ كەتكەن جەر اتاۋى، سول جەردە ورىستارمەن بولعان قىزىل قاندى قىرعىن سوعىس سالعان ىزدەر جايىندا اڭىز قىلىپ ايتىپ بەردى.
كەيبىر اتاۋلار نەگىزىنەن وسى ايماقتا ءار كەزەڭدەردە ورىن العان ەلەۋلى تاريحي وقيعالارعا نەمەسە جەكە تۇلعالارعا بايلانىستى بەرىلگەن. مىسالى، قابانباي باتىر اۋىلى – قابانباي قوجاعۇل ۇلى، قاراكەرەي قابانباي، دارابوز – باتىر، تالانتتى قولباسشى. قابانباي نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي رۋىنىڭ بايجىگىت تارماعىنان؛ قازىمبەت اۋىلى – قازاق تاريحىندا «تۋ استىندا تۋلاپ ولگەن قازىمبەت» دەگەن اڭىزعا اينالعان ەرلىگىمەن وشپەس اتى قالعان قازاق حالقىنىڭ اسا ءىرى باتىرلارىنىڭ ءبىرى قازىمبەت قۇتتىمبەت ۇلى. ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى بالا شاعىنان باستاپ جوڭعار – قازاق اراسىنداعى ونداعان جىلدارعا ءدوپ كەلگەن. ونىڭ تۋعان جىلى ناقتى بەلگىسىز بولسا دا، شامامەن 1685-90-شى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ويتكەنى، ونىڭ جوڭعار – قازاقتىڭ، قىرعىز – قازاق پەن جۇڭگو – قازاق اراسىنداعى ۇرىستارعا قاتىسقان كەزىندە 67 – 69 جاستا بولعان دەگەن دەرەكتەر بار. ول وسى جاسىندا دا قازاق اسكەرىنىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولعان. ال تۋدى ۇستاۋ كەز-كەلگەن باتىرعا سەنىپ تاپسىرىلماعان. قازىمبەت باتىر 1756-57ء-شى جىلدارى ءاقشاۋلى – اياگوز ۇرىسىندا تۋدى جىقپاي قازا بولعان.
شىن مانىندە وسى وڭىردەگى ءاربىر ەلدى مەكەندەر مەن تاۋ-تاستاردىڭ، وزەن-كولدەر مەن بۇلاقتاردىڭ، اتتارىنىڭ استارىندا تاريحتىڭ حاتى جاتقانى انىق.ءۇرجار اۋدانىنىڭ ايتۋلى جەرلەرى – تارباعاتاي، جاربۇلاق، بارلىق، الاكول، قابانباي، جالاڭاشكول، ەگىنسۋ، باقتى، قاراقول، اقشوقى، التىنشوقى، سۇلۋشوقى، ارقالدى، ساۋىر، قۇتي سىندى اتاۋلارىنىڭ دا ءارقايسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن تاريحى بار.
بۇل ايماقتا ورنالاسقان وزەن-كولدەردىڭ اتاۋى ونىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە، اعىسىنا، تەرەڭدىگىنە، تۇسىنە بايلانىستى – الاكول، ساسىقكول، اي، قاراكول، قارابۇتا، كەلدىمۇرات، ءۇرجار، قاتىنسۋ، ەگىنسۋ، شوشقالى، ەمىل، قۋساق، جىندى، شولاقتەرەك، كولدەنەڭ، اقتاس، تەرەكتى، جالاڭاش، بازار، باقىركەتكەن، جاسىلكول دەپ اتالسا، ال ەلدى مەكەندەر وسىمدىكتەر الەمىندەگى ەرەكشەلىكتەرىنە نەمەسە قونىستانۋشىلار ومىرلەرىندەگى فاكتىلەرگە سايكەس اقشي، اقشوقى، ارالتوبە، بالاساز، بالاتوبە، بارقىتبەل، بارماققۇم، باتپاقتى، بايگەتوبە، قونىستانۋ اتاۋلارىمەن وزگە ولكەلەردەن ەرەكشەلەنەدى.
كەيبىر اتاۋلار جەر بەدەرىنە، تابيعي، گەولوگيالىق قالىپتاسۋىنا، مال ءوسىرۋ، ەگىن سالۋ سياقتى باستى شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋىنە وراي كوكوزەك، قاراتۇما، كوكتال، كوكتەرەك، قايىندى، قىزىلبۇلاق، قارابۇتا، قارابۇلاق، بارلىق-اراسان، قاراتال، ءقوڭىرشاۋلى، ءۇش بۇلاق، ناۋالى، جوعارى ەگىنسۋ، بارقىتبەل، باتپاقتى، سالقىنبەل، قارابۇيرات دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
ال، تارباعاتاي، ءاقشاۋلى، بارلىق، اقشوقى، نايزاقارا، جاقسى جارتاس، جامان جارتاس، بايگەتوبە، جايتوبە، تاستاۋ شىڭى تاۋ-تاس، بيىك توبە، شوقىلار وسى جەردە بولعان تالاي تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى.
جەر-سۋ اتاۋلارىن جيناستىرۋ بارىسىندا بايقاعانىمىز ءۇرجار وڭىرىندە ءاربىر اتاۋدى بەرگەندە سول جەردە تۇراتىن ادامداردىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىن جانە ءدىني، يدەولوگيالىق جاعدايلارىن سيپاتتايتىن سوزدەردەن قويىلىپ، سول جەردىڭ ەرەكشە ءبىر بەلگىسىن بىلدىرەتىندەي وتە جوعارعى دالدىكپەن بەلگىلەۋدى دە ماقسات ەتكەن. مىسالى، تاسكەسكەن اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى اقتانبەردى سارى ۇلى زامانىنان باستالعان دەسەدى اۋىل قاريالارى. بيىكقىزىل، ءشاۋىلدىر تاۋلارىنان باستاۋ الاتىن قاراقول وزەنىن ەگىن شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋ ماقساتىندا تاۋدى كەسىپ ورتاسىن جارىپ وزەندى وتكىزگەن. تاستى كەسۋ ارقىلى ەگىستىككە سۋ جىبەرىلگەن ەكەن؛ باقىركەتكەن – بۇلاق، باقىر – وجاۋ. سول ماڭنىڭ سۋىنىڭ ەكپىنى وجاۋ اعىزارداي قاتتى بولعاندىقتان قويىلعان اتاۋ؛ كەرەگەتاس – تاۋ، كەرەگەدەي كەرىلىپ تۇرعان ۇلكەن تاۋ كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە ۇقساعاندىقتان قويىلعان اتاۋ، كەمپىرتاس – تاسكەسكەن اۋىلىنان 7-8 شاقىرىم ورنالاسقان ادامنىڭ بەينەسى بار اجەگە ۇقسايتى تاستىڭ اتاۋى. سول جەردى كەمپىرتاس دەپ اتايدى.
جەر سۋ اتاۋلارىندا حالىقتىق اتاۋلارمەن قاتار وتارشىلدىق اتاۋلار دا ءجيى كەزدەسەدى. ونداي اتاۋلار تەك قانا كەڭەس داۋىرىمەن كەلگەن اتاۋلار ەمەس، ونىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر.
جالپى ەكسپەديسيا بارىسىندا، 80-نەن اسا ادامنان سۇحبات الىنىپ، 500-دەن اسا جەر-سۋ اتاۋلارى سوزدىككە قوسىلدى. توپىراعى قۇنارلى، تابيعاتى كوركەم ءۇرجار ءوڭىرىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ تۇنىپ تۇرعان تاريح ەكەنىن اڭعارتىپ، بۇل ەكسپەديسيا ءوڭىرىمىزدىڭ تاريحقا جانە جەر اتاۋلارىنا وتە باي ەكەنىن، جانە ونى كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ قاجەتتىلىگىن تاعى دا دالەلدەدى.
وڭىرلىك توپونيمدەردى جيناستىرۋ جۇيەلى تۇردە بىرنەشە عاسىر بويى ارنايى زەرتتەۋ نىسانى بولماعانىن جەتە تۇسىنگەن اۋدان اكىمى اپپاراتىنىڭ باسشىلارىنا ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنە ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىندە بىلگىر باسشى رەتىندە كومەك كورسەتە ءبىلدى.
شىنار سەيىتوۆا،
شايزا دوسكەيەۆا،
اسەم قاسىموۆا
قازاق يننوۆاسيالىق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى وقىتۋشىلارى.
