ايناش قاسىم – شىعىستانۋشى، پارسى ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ وقىتۋشىسى، اۋدارماشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
1974 جىلى سەگىزىنشى ناۋرىزدا شىعىس قازاقستان وبلىسى، سامار اۋدانىنىڭ باستاۋشى اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
1991 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ «پارسى فيلولوگياسى» ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسىپ، 1996 جىلى ۇزدىك ءبىتىردى.
2011-2020 ج.ج. يران استاناسى تەھرانداعى قازاق راديوسىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى.
«اباي جانە پارسى ادەبيەتى» اتتى مونوگرافيانىڭ اۆتورى.
اۋدارما سالاسى بويىنشا پارسى تىلىنەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان فاريد-ەد-دين ءاتتاردىڭ «اۋليەلەر شەجىرەسىن»، مۇحاممەد يبن ءجارير ءتاباريدىڭ «ءتاباري تاريحىن»، موحسەن حەدجريدىڭ «جارىق جۇلدىز» شىعارماسىن، ءمولۋلاۆيدىڭ ماسناۋيىنەن «جاقسى بالالارعا جاقسى ەرتەگىلەردى»، احماد ءحاتاميدىڭ «يراننىڭ قازىرگى ءداۋىر ادەبيەتى» اتتى كىتابىن، يراننىڭ جاڭا ءداۋىر جازۋشىلارى – موحامماد الي دجامالزادە، سادەق ھەدايات، بوزورگ الاۆي، دجالال الە احماد، عولامحوسەين ساەدي، باھرام سادەقي، ماحمۋد ەتەمادزادە، راسۋل پارۆيزي جانە
ماحمۋد ءدوۋلاتاباديدىڭ
پروزالىق شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋداردى.
ورالحان بوكەيدىڭ «بەس تيىن» جانە «قاسقىر ۇلىعان تۇندە» اڭگىمەلەرى مەن ا.س.پۋشكيننىڭ «بارىشنيا-كرەستيانكا» پوۆەسىن پارسى تىلىنە ءتارجىمالادى.
قازاق-پارسى ادەبي بايلانىستارى، قازاقستان مەن يران تۋرالى تانىمدىق تاقىرىپتاردا قازاق، پارسى جانە ورىس تىلدەرىندە عىلىمي-پۋبليسيستيكالىق جەتپىستەن استام ماقالا جازدى.
[caption id="attachment_60726" align="aligncenter" width="505"]
بوزورگ الاۆي – رەاليزم باعىتىندا جازعان رومانيست، اۋدارماشى، ساياساتكەر، مودەرنيست جۋرناليست. ول 1904 جىلى 2 اقپاندا تەھراندا دۇنيەگە كەلىپ، 1997 جىلى 18 اقپاندا بەرليندە كوز جۇمدى. الاۆي حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ گەرمانيادا شىعارمالارىن جازىپ، اۋدارما، سىنمەن اينالىسىپ، سوزدىك قۇراستىردى. ونىڭ ەسىمى يران ادەبيەتىندەگى جاڭا پروزانىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار موحامماد الي دجامالزادە، سادەق ھەدايات جانە سادەق چۋباكپەن قاتار اتالادى. «چەشمھاياش»، «گيلەمارد»، «سالاريھا»، «مۋريانە» روماندارى جازۋشىنىڭ ەڭ تانىمال شىعارمالارى. «شابادان» – ءالاۆيدىڭ 1934 جىلى وسى اتاۋمەن شىققان العاشقى جيناعىنداعى اڭگىمە.[/caption]
بەرليننىڭ تامىز ايىنىڭ جەكسەنبى كۇنگى تاڭەرتەڭگىلىك سۇرقاي رايى تىنىستى تارىلتتى. كۇننىڭ قاتتى ىستىعىنان توسەكتە دوڭبەكشىپ، ءۇستىن تەر جاپتى. سويتسە دە ورنىنان تۇرعىسى كەلمەدى.
زاۋىتتاردىڭ ءتۇتىنى مەن ورماننىڭ تۇمانى ارالاسىپ، بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن ەنىپ جاتقان شاڭ ادامنىڭ جانى مەن تانىنە تۇسكەن قىسىمدى ارتتىرعىسى كەلگەندەي سەزىلدى.
مەن ول كەزدە بەرليندە وقىپ جۇرگەم. ءۇي يەسىنىڭ ءشايدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويىپ كەتكەنىنەن بەرى جارتى ساعات ۋاقىت وتسە دە تۇراتىن ويىم بولعان جوق. ەسىكتىڭ ارتىنان بىر-ەكى رەت: «مىرزا، ۇيىڭىزدەن اكەڭىز تەلەفون سوعىپ، ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر»، – دەگەندە دە جاۋاپ بەرمەدىم.
ساعات توعىزدا بىرەۋ ەسىگىمدى اپتىعىپ ۇرىپ، بولمەگە ەندى. ءۇي يەسىنىڭ جۇمىسى بولعان شىعار دەپ العاشقىدا ءمان بەرمەدىم. كەنەت اكەمنىڭ داۋىسىن ەستىپ، ورنىمنان سىلبىر امانداستىم. كرەسلوعا جايعاستى. سيگارەت سالاتىن التىن قۇتىسىن شىعارىپ، تەمەكى تۇتاتتى: سودان كەيىن: «بولمەڭ نەگە شاشىلىپ جاتىر؟ مىنا كىتاپتاردى نەگە جينامايسىڭ؟ قاراشى، سابىن، قالامساپ، تاراق، گالستۋك، مۇشتىك، مويىنوراعىش، تاعى نە؟.. سۋرەت... ءبارى ىبىرسىپ جاتىر»، – دەدى.
اكەمنىڭ جاڭا عانا قىرىنعان بەتىنەن اڭقىپ تۇرعان ءاتىردىڭ ءيىسى ماعان وتكىر سەزىلدى.
راس ايتادى. ونىڭ ناقتىلىعى مەن ساقتىعى، ماڭعازدىعى مەن بەكزاتتىعى، اتا-باباسىنان بەرىلگەن سالماقتىلىعى مەن ەسكىشىلدىگى مەنىڭ رەتسىز، بەيبەرەكەت ءومىرىم مەن ءزابىرلى كۇيىممەن ەش ۇيلەسپەيتىن. ونىڭ ۇيىندە سابىنعا، تەمەكىگە ارنالعان بولەك-بولەك شكاف پەن كىتاپ جينايتىن جەكە بولمە بار.
بۇگىن اكەمە قاتتى قۇرمەتسىزدىك كورسەتىلدى. ساليقالى اكەم ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، ۇيىمە ءوزى كەلدى. كوپكە سوزىلعان ۇرىس-كەرىستەن كەيىن ونىڭ ۇيىنەن كەتىپ قالعام. ساعات بىردە تۇستەنىپ، كۇندە تۇنگى ون بىردە ۇيدە بولىپ، ۇيىقتاپ، تاڭەرتەڭ جەتىدە ءشاي ىشەتىن ۇستەل باسىندا وتىرعىم كەلمەدى.
ول شىلىم شەگىپ وتىرعاندا بەت-اۋىزىمدى جۋىپ كەلىپ، جانىنا تىزە بۇكتىم.
«جازدا ساپارعا شىعۋ جوسپارىڭدا بار ما؟» – دەپ سۇرادى. اكەمنىڭ ويىن تۇسىنبەدىم. «ساپارعا شىق» دەدى مە، الدە «مەنىمەن ءجۇر» دەگىسى كەلدى مە؟ ونىڭ ساۋالىنا تۋرا جاۋاپ بەرمەۋ ءۇشىن: «مەنىڭ اقشام جوق. ءسىز وسى ايدا ماعان قوسىمشا اقشا بەرىڭىز»، – دەدىم.
كەلگەنىم جاقسى بولىپتى عوي.
ەگەر ءسىزدى كورمەگەندە قارىز الاتىن ەدىم.
قارىز العاندى جەك كورەتىنىن بىلگەندىكتەن اقشاسىمەن مىندەتسىمەۋى ءۇشىن ادەيى ايتتىم. اكەم ءبىر ءسات ءۇنسىز وتىردى. وسى ۇنسىزدىگى، وسى ءبىر جاعىمسىز ادەتى مەن ءۇشىن جازانىڭ ءبىر ءتۇرى ەدى. قىزارعان ۇلكەن كوزى قالاسا مەنى ورتەپ جىبەرە الاتىن. تاعىلىق داۋىرىندەگى اكەنىڭ قاتىگەزدىگى مەن بيلىگىنىڭ مۇراسى بولعان مۇنداي كوز ماعان توزگىسىز، جامان اسەر ەتەتىن. اكەم ازعانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن قالتاسىنان بانكتىڭ داپتەرشەسىن شىعارىپ، ءجۇز ماركا چەك جازىپ بەردى دە: «مەن جولعا شىعامىن. سيتو جاققا، چەحوسلوۆاكياداعى قالا سىرتىنداعى ۇيلەردىڭ بىرىنە بارامىن. اتىن ۇمىتىپ قالدىم. پويىز ساعات ون بىردە جۇرەدى. ەگەر قولىڭنان كەلسە، ءۇي يەسىنىڭ ۇلى شابادانىمدى ستانساعا اپارىپ كەلگەنشە مەنىڭ ۇيىمە بارىپ، سوندا وتىرا تۇر. ەگەر قالاساڭ، ءوزىڭ ساعات ون بىردە شابادانمەن ستانسادا بول. جولعا بىرگە شىعامىز»، – دەدى.
وعان قاراماستان: «جاقسى»، – دەدىم.
نەسى جاقسى؟ ءوزىڭ باراسىڭ با، الدە شابادانىمدى جەتكىزۋگە بەرەسىڭ بە؟
ءسىز شابادانىڭىزدى ءوزىڭىز اپارا المايسىز با؟
كوزىنەن ۇشقىن جارق ەتە قالدى. دەگەنمەن بىلدىرتپەدى. كانىگى ادەتىنە باسىپ، سالقىنقاندىلىقپەن: «ودان بۇرىن باسقا جەردە جۇمىسىم بار. ءقازىر ساعات توعىز. توعىز جارىمدا ءبىر جەردە بولۋىم كەرەك»، – دەدى.
جارايدى. مەن ءشايىمدى ءىشىپ بولعان سوڭ بانككە سوعامىن. سودان كەيىن ءسىزدىڭ ۇيگە بارىپ، ءۇي يەسىنىڭ ۇلى شابادانىڭىزدى ستانساعا اپارىپ، قايتىپ كەلگەنشە قالامىن.
جوق، ەگەر بانككە بارساڭ، كەش بولىپ كەتەدى.
وكىنىشكە قاراي، قالتامدا كوك تيىن جوق.
كۇلىپ جىبەردى. مەن دە كۇلدىم. تاعى ءجۇز ماركا بەردى. راحمەت ايتتىم. اكەم كەتىپ قالدى.
كوڭىلىم بوساپ كەتتى. اكەمنىڭ ءوزى وتكەن الەمنەن كەلە جاتقان جاقسى ەستەلىك بولعانىمەن، ءتۇرى ۇقسامايدى. ونىڭ ءاتىرى مەن گالستۋگى وسى كەزەڭدىكى بولعانىمەن، وي-تۇسىنىگى باسقا. تۋرا ساعات ون بىردە مىندەتتى تۇردە تاماق ءىشۋى كەرەك. ايتپەسە ءومىردىڭ جۇيەسى مەن ءتارتىبى بۇزىلادى، تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلەدى، وتباسى كۇيرەيدى. وتباسىنىڭ قاسيەتتى قاعيدالارىن ساقتاۋ قاجەت. ادامنىڭ ۇل-قىزى ءبىر-بىرىنىڭ جانىندا، ءبارى شۇيىركەلەسىپ، وتباسىنىڭ ۇلكەنى اكە توردە وتىرىپ، بۇيىرىپ، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتسا قانداي عانيبەت. اكە – ءۇيدىڭ قۇدايى. وتباسىنداعى ءدىننىڭ ناقتى كورىنىسى نەمەسە كەرىسىنشە، تۋرا بۇرىنعى زامانداعىداي.
كيىنىپ، سىرتقا شىقتىم. بەرلين كوشەلەرىنىڭ سۇرقايلىعى تامىز ايىنداعى وسى قالاعا ءتان كەلبەت. قاپىرىق جاز مەنى ابدەن مەزى ەتتى. اكەممەن قالانىڭ سىرتىنداعى ۇيگە بارسام با ەكەن؟ ونىڭ بىلاي جاسانۋى مەن ءاتىر سەبۋى تەگىن ەمەس. چەحوسلوۆاكيانىڭ شەكاراسىنا دەيىن بارماق. نەگە؟ مەن دە بىرگە بارامىن. جوق. بىرنەشە كۇن بۇرىن الگى ورىس قىز... اتى كىم ەدى؟ كاتيۋشكا... كاتيۋشكا... ۋسالوۆنا. ەكەۋىمىز قوشتاسقان كەزدە ءوزىنىڭ اپپاق، جىڭىشكە سالالى ساۋساقتارىن مەنىڭ قولىما قويىپ: «تاعى كەزدەسەيىك. مەن سيتوعا بارامىن. سەن دە سول جەرگە كەل»، – دەگەن بولاتىن. الدىڭگۇنى تۇندە اق، اشاڭ ءجۇزىن تىزەمە قويىپ، كەيىن بەتىمە توسەپ، بىرنارسە دەپ سىبىرلاپ، ماعان جاعىمپازدانعانداي، مەنى ماقتاعانداي بولدى ما؟ جوق، جاعىمپازدىق ەمەس. ونداي جاعدايدا وتىرىك ايتپايدى. وتىرىك بولسا سەزىلمەس ەدى. نە ىستەدى؟ ساۋساعىمەن شاشىمدى سالالاپ، سيپاپ: «سەن باسقالاردان ەرەكشەسىڭ»، – دەمەدى مە؟
كوشەنىڭ ورتاسىندا كۇلكىگە باستىم. قاراسام، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىت بويى سەڭدەلىپ ءجۇرىپ، اكەمنىڭ ۇيىنەن دە ءوتىپ كەتىپپىن. كەزدەيسوق ماشينانى توقتاتىپ، ءمىندىم.
ماشينانىڭ جايلى قوزعالىسى بەسىككە بولەنگەن سابيدەي ۇيقىمدى كەلتىردى. ءارتۇرلى وقيعاعا تولى ءتۇس كوردىم: كاتيۋشكا... ۋسالوۆنا. قايدا بارادى؟ سيتوعا؟ سيتو... بۇل اتاۋدى بۇگىن دە ەستىدىم. بۇل اكەم دە باراتىن جەر. اكەممەن نەگە بارامىن؟ جوق، اكەممەن ەمەس، سيتوعا كاتيۋشكا ۋسالوۆنانى كورۋ ءۇشىن بارامىن. بۇل ەسىمنىڭ ءوزى اۋەزدى. كاتيۋشكا... ۋسالوۆنا... دەگەنمەن وسىنداي ميگرانت ورىستارمەن ۋاقىت وتكىزۋگە بولادى. ماعان نە ايتپادى: گەرسوگ، پرينس، ساراي، راسپۋتين، پاتشا، تولستوي، ءسىبىر... مەنىڭ وزىنە قاراما-قايشى ەكەنىمدى، ونىڭ كەۋدەسىندەگى جىلتىراق اشەكەيلەرىن ەمەس، تەك ەرنىن عانا جاقسى كورەتىنىمدى ءبىلدى. سوزىنە قارسىلىق بىلدىرگەندە سويلەمەۋىم ءۇشىن ءوز ەرنىن مەنىڭ ەرنىمە قوياتىن. بارلىق ءسوزىن قۇلاعىما دا قىستىرماعانىمدى، ايتقانىن وتىرىك سانايتىنىمدى تۇسىنەتىن. سوعان قاراماستان مەنى ءسۇيدى. ءقازىر دە سۇيەدى. سەنىمدىمىسىڭ؟
شوپىر: «مىرزا قايدا بارايىن؟» – دەپ سۇرادى.
ساعات نەشە؟
ون جارىم.
مەكەنجايدى اتادىم. سيتوعا بارۋعا شەشىم قابىلدادىم. ءبىراق اكەممەن بىرگە بارۋعا ۇلگەرمەيمىن. الدىمەن ۇيىنە بارىپ، شاباداندى ماشيناعا سالدىم. بانكتەن اقشا الىپ، ماشينامەن تۇسكى ساعات بىردە اكەم كەتكەن جاققا اتتاندىم.
ماشينا گۋرليتيستە ءبىر ساعاتتاي ايالداعاندىقتان سيتوعا كەشكە تامان جەتتىم. سول جەردەن تەمىر جول ارقىلى ساياجايلارعا جولعا شىقتىم. شاباداندى ستانسادا قالدىرىپ كەتتىم. قالانىڭ سىرتىنداعى بار-جوعى ەكى قوناق ۇيدەن كاتيۋشكانى سۇراستىردىم. «جاسىل ءۇي» قوناق ۇيىندە تۇرىپ جاتىر ەكەن. كاتيۋشكا اناسى جانە تاعى ءبىر ايەلمەن «جاسىل ۇيدەن» ەكى بولمە جالداپتى.
ءبىر ساعاتتان كەيىن قاعازعا: «سۇيىكتى كاتيۋشكام! ءقازىر عانا كەلدىم. سەنى كورگىم كەلەدى. ۋاقىت پەن مەكەندى ايت. «ف»»، – دەپ جازدىم.
قوڭىراۋ سوعىپ ەدىم، قىزمەتشى كەلدى. سارى شاشتى، كوزى كوك، ون توعىز جاستاعى قىز ەكەن. حاتتى قولىنا ۇستاتقاندا كۇلىمسىرەپ: «ءسىز «ف» مىرزا ەمەسسىز بە؟ ءتورت كۇن بۇرىن كەلگەن حانىم كۇن سايىن ءسىزدى سۇرايدى»، – دەدى.
نەگە سىزدەن سۇرايدى؟
مەن حانىمدى جاقسى كورەم عوي. بىلتىر دا وسىندا بولعان. ماعان ءبىر كىتاپ سىيلادى. تاعى ءبىر نارسەلەر بار.
تاعى نە بار؟
حانىم ماعان سىرىن ايتقان.
ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز كىم؟
فريدەل.
جاقسى، فريدەل. ايتىڭىزشى. قانداي سىرى بار؟
مەنى قىستاماڭىزشى.
جارايدى، ايتقىڭىز كەلمەسە، ايتپاڭىز.
قىز ءسال ويلانىپ: «جوق، سىزگە ايتامىن. مەن كاتيۋشكا حانىمنىڭ تەك ءسىزدى عانا جاقسى كورەتىنىن بىلەمىن. كاتيۋشكا حانىم وسى جەرگە كەلگەن كۇننەن بەرى كۇن سايىن ءسىزدى سۇرايدى. بۇگىن حانىمعا ءبىر مىرزا كەلدى. حانىم بىرنەشە كۇن بۇرىن ءۇي جالداۋعا اناسىمەن كەلگەن كەزدە دە وسى مىرزا قاستارىندا بولعان. ءبىراق حانىم ونى جاقسى كورمەيدى. مەنىڭ ويىمشا، شاراسىز. كەشە «ف» مىرزا قاشان كەلەدى ەكەن دەگەن بولاتىن»، – دەدى.
مەن قالتامنان ەكى ماركا الىپ، فريدەلدىڭ قالتاسىنا بىلدىرتپەي سالدىم دا: «فريدەل، ول كىسى قانداي ادام؟» – دەپ سۇرادىم.
ونىسىن مەن بىلمەيمىن. مەن جاقىننان دۇرىس كورگەن جوقپىن.
تۇسىنىكتى. فريدەل، ءقازىر حاتتى حانىمعا جەتكىزىڭىز. ءبىراق ەشكىم بايقاماسىن.
ۇستىمە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي كۇي كەشتىم. مىنا قوناق ۇيدەن كەتىپ، اكەم جاتقان جەرگە بارۋدى ويلادىم. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ايەلدەردىڭ بارلىعى بىردەي. ولاردىڭ كوز جاسى دا، كۇلكىلەرى دە جالعان. ەگەر كاتيۋشكا وتىرىكشى بولسا، ايەلدەردىڭ بارلىعى ايار. انا جايناعان كوزى قالاي الدايدى. مەن دە ونىڭ كوزى مەن تۇرىنە باسىم اينالعانداي، انا كىسى دە شىنتۋايتىندا سۇلۋلىققا عاشىق. ونى ايتپاعاندا، ول ءۇشىن مەنىڭ قانداي ارتىقشىلىعىم بار؟ نەگە؟ ول ءۇشىن مەن ارتىقپىن. مەنى شىنىمەن جاقسى كورگەن شىعار. ءبىراق ونىڭ اقشاسى مەنەن كوپ ەكەنى شىندىق. وتباسىنىڭ قاسيەتتى ىرگەتاسى وسى جەردەن قالانادى.
پاكەتتى بەرمەگەنىم وڭ بولدى. ادام ءوزىن بوسقا كىشىرەيتكەن جاقسى ەمەس. حاتتى دا تەككە جىبەردىم. ءبىراق مىنا قىز وقيعادان حاباردار بولعان سوڭ باسقاشا ىستەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. فريدەل قايتىپ كەلدى. قاعازدىڭ بەتىنە كاتيۋشكا ۋسالوۆنا بىلاي دەپ جازىپتى: «انام سەنىمەن تانىسقىسى كەلەدى. وتىنەمىن، كەشكى اسقا ءبىزدىڭ تەرراساعا كەل».
ونداي بولسا كيىم اۋىستىرىپ، ادەپ ءراسىمىن ورىنداۋ كەرەك. اناسىنىڭ قولىن ءسۇيۋ لازىم. مەن كاتيۋشكانىڭ بەتىنەن ءسۇيۋ ءۇشىن عانا كەلگەم. مەن تەك ونىڭ كوزىنە ىنتىقپىن. ەگەر بۇگىن كەشىرىم سۇراپ، اكەمنىڭ قاسىنا بارامىن، ەرتەرەك كەلىسىپ قويعانبىز دەسەم قايتەدى؟ كاتيۋشكا.. ۋسالوۆنا... بۇل ەسىمدى داۋىستاپ ايتتىم. اۋزىمنان ەرىكسىز شىقتى.
بولمەنىڭ ەسىگى اشىلىپ، كاتيۋشكا ەندى. قاسىما كەلىپ: «شىنىمەن كەلدىڭ بە؟ سەن كەلەدى دەپ ۇمىتتەنگەن جوقپىن...» – دەدى.
ءۇنىنىڭ نازىك اۋەزىن ەستىگەن كەزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ول تۋرالى ويلاعانىمنىڭ ءبارىن ۇمىتتىم. قولىنان ءسۇيىپ، كرەسلوعا وتىرعىزىپ: «كەلگەنىمدى كورىپ تۇرسىڭ عوي»، – دەدىم.
ءوزىم دە ءبىر شەتىنە تىزە بۇگىپ، ونى قۇشاعىما الدىم. ول ماعان قاراپ: «مەن ەش ۇمىتتەنگەن جوقپىن»، – دەدى.
نەگە؟
نەگە؟ مەن سەنى تانىمايتىن با ەدىم؟ سەن ۇنەمى ۇيىقتاپ جۇرەسىڭ. سەن ەشقاشان وياۋ ەمەسىڭ. ءقازىر دە ايتقانىمدى ەستىمەيتىن شىعارسىڭ.
راس ايتادى. مەن ونىڭ اق كويلەگىندەگى قىزىل ءتۇستى گۇل بۇتاقتارىن تاماشالاپ، كويلەگىنىڭ استىنان مەنمۇندالاعان اپپاق كەۋدەسىنە تامسانىپ، قارا ءتۇستى ورامالىنىڭ تاساسىنداعى اسەم موينىنا قۇمارتىپ، كوزىن تۇگەل جاۋىپ تۇرعان قارا كىرپىكتەرىنە قاراپ تۇرعام. ءسوزىن ەستىمەدىم. ويتكەنى قارابايىر سانادىم. كوزىنە كوزىمدى ءتۇيىستىردىم.
مەن انامنىڭ شاقىرۋىنان باس تارتپاۋىڭدى سۇرايىن دەپ بۇل جەرگە ءوزىم كەلدىم.
مەنىڭ كەلمەيتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
كاتيۋشكا قاباعىن ءسال شىتىپ:
«مەن سەنىڭ مۇنداي راسىمدەردى ۇناتپايتىنىڭدى بىلەم»، - دەدى.
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ەرنىنەن ءسۇيدىم. مەنى جاقسى تانيتىن.
مەنى قانشالىقتى جاقسى تانيسىڭ؟
مەنىڭ بۇل ساۋالىم ونى قورلاۋمەن پارا-پار ەدى.
بۇل قىز وتە سەزىمتال. ءبىراق سەزىمى جاساندىلىقتان ادا نەمەسە جاساندىلىعى از.
– سەن ەكەۋىمىزدىڭ تانىستىعىمىزعا ءبىر-اق اي بولدى دەپ ويلايسىڭ با؟ مەن وڭ-سولىمدى اجىراتقاننان بەرى سەنى تانيمىن. العاش رەت سەنى قايدان كوردىم؟ تۇسىمدە. ءيا، تۇسىمدە. ول كەزدە ون بەستەر شاماسىندا بولعان شىعارمىن. مەن ۇنەمى سەنىڭ كوزىڭدەي كوگىلدىر كوزگە عاشىق بولعام. سەنىڭ شاشىڭداي سارى، تولقىندى شاشتى جاقسى كوردىم. ەكەۋىمىز تانىسقان العاشقى كەشتە نە ايتقانىم ەسىڭدە مە؟ مەن قيالعا عاشىق بولدىم. ءقازىر بايقاسام، ول قيالىم سەنىڭ بويىڭنان، شاشىراڭقى ويىڭنان، ومىرىڭنەن، دىقتى كوڭىلىڭنەن كورىنىس تاۋىپتى. سەن مەنىڭ ومىرىمنەن حاباردارسىڭ. سەندەر ەرەكشە ادامسىڭدار. سەن مەنى ءومىر بويى جاقسى كورمەيتىنىڭدى مەن جاقسى بىلەمىن. كەلىپ، كەتەتىن ءبىر تولقىن سياقتىسىڭ. تولقىن قايتقانىمەن، سۋ ورنىندا قالادى. سەن مەنى ۇمىتاسىڭ. سولاي ەمەس پە؟ ءبىراق مەن ۇمىتپايمىن. مەن ءوز ارمانىما جەتتىم. مەنىڭ ءومىرىم زايا كەتكەن جوق. بۇل كۇنگە دەيىن وسى قيالعا دەگەن عاشىقتىقپەن ءومىر ءسۇردىم. بۇدان بىلاي دا وتكەن كۇندەردىڭ ەستەلىگىمەن ءومىر سۇرەمىن. سەن مەنىڭ كۇيەۋىم بولا المايسىڭ. سەن مەنىمەن قالاي ءومىر سۇرمەكسىڭ؟ ءبىراق سەنىڭ جانىڭدا بولعان سول مينۋتتا.. سول مينۋتتا...
جىلادى.
مەن قالاي بولعاندا دا ءومىر ءسۇرىپ، كۇيەۋگە شىعۋىم كەرەك.
ماسەلەنىڭ بايىبىنا ەندى باردىم. جاقىندا تانىسقان الگى ادام ونىڭ كۇيەۋى بولۋى كەرەك-مىس. ەگەر كاتيۋشكا قولىنان كەلسە نەمەسە باسقا سەبەپتەر ونى قىسپاعاندا ۇيلەنبەسەك تە مەنىمەن بىرگە ءومىر سۇرە الار ەدى. ءقازىر ونى نە اكەسى، نە شەشەسى، ەشكىم ماجبۇرلەگەن جوق. ءبىراق اقشا، قوعام، ورتا دەگەن قورقىنىشتى، سۇم ديۋلار ونى تەك ءومىر سۇرە الۋى ءۇشىن ءوزىن بۇكىل ءومىر بويىنا ساتۋعا يتەرمەلەدى. ايەلدەردىڭ بارلىعى وزدەرىن ساتادى. كەيبىرەۋلەر ازعانا اقشا ءۇشىن ءبىر ساعات پەن بىرنەشە كۇنگە، باسقالار تۇرمىس جاعدايلارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءومىر بويعا ساتىلادى.
جىلاما، كاتيۋشكا. سەنىڭ ءومىرىڭدى نەلىكتەن جەك كورەتىنىمدى ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ؟
نە ايتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە اڭدامادىم.
تاعى ءسۇيدى. ورىستىڭ جاس قىزدارى عانا ادامدى وسىلاي سۇيە الادى.
ەندى قاشان كەزدەسەمىز؟
كەشكى استان كەيىن ءبىراز سەرۋەندەيىك.
كەلىستىك.
كاتيۋشكانىڭ اناسى جانە قاستارىنداعى ايەلمەن ىشكەن كەشكى اس جالىقتىرىپ جىبەردى. استان كەيىن كاتيۋشكا ەكەۋىمىز سەرۋەندەۋگە شىقتىق. جارتى ساعاتتان ارتىق جۇردىك. كەش قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى. شىرشا اعاشتارى وسكەن ورمان اراسىنان ءىلبىپ وتتىك. جۇقا بۇلت اسپاندى قارا كوك تۇسكە مالىندىردى. جولدا ءتىرى جان جوق، اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. الىستان اۋىلدارداعى يتتەردىڭ اۋپىلدەپ ۇرگەنى ەستىلدى. كاتيۋشكا ورىسشا ءبىر ولەڭدى ىڭىلداپ ايتىپ كەلە جاتتى. مەن قۇلاق قويدىم. جارتى ساعاتتاي ءوتتى. ورماننىڭ ورتاسىنداعى ءدوڭنىڭ ۇستىندە اعاش لاشىق تۇر ەكەن. كاتيۋشكا شارشاپ قالعان ەدى. مەن ودان: «انا جەردە ءسال وتىرا تۇرعىڭ كەلە مە؟» – دەپ سۇرادىم.
جامان وي ەمەس.
ءجۇر، جوعارى شىعايىق.
قۇلاپ كەتۋدەن قورقامىن.
قورىقپا، قۇلاپ بارا جاتساڭ، سەنى ۇستاپ قالامىن. تومەندە اۋا تىمىرسىق. جوعارىدا ساف اۋا.
لاشىقتىڭ بەس باسپالداعى بار ەكەن. اياعىن ءبىرىنشى باسپالداققا قويعاندا سىقىرلاعان دىبىس ەستىلدى. كاتيۋشكا مەنىڭ قۇشاعىما قۇلادى. بۇل ەكەۋىمىزدىڭ ءسۇيىسۋىمىز ءۇشىن جاقسى سىلتاۋ بولدى. سودان كەيىن ول مەنىڭ دەمەۋىممەن جوعارى شىقتى. ءبىزدىڭ اينالامىزدى قالىڭ قارا اعاشتار قورشاپ تۇردى. اعاشتاردىڭ باسى سۋدىڭ تولقىنى سياقتى تەڭسەلدى. كاتيۋشكا تاعى ىڭىلداپ ورىسشا ءان ايتتى. داۋىسى باسەڭ بولعانىمەن جىگەرمەن ايتتى. قولىنان ۇستادىم:
كاتيۋشكا...
جاۋاپتىڭ ورنىنا باسىن يىعىما قويدى. وسىندايدا ۇنسىزدىكتىڭ جىلدام بۇزىلمايتىنى قانداي جاقسى. ءبىرازدان كەيىن: «سەن بۇل جەرگە نەگە كەلدىڭ؟» – دەپ سۇرادى.
بىرىنشىدەن، ساعان ۋادە بەرگەم.
مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ: «ەكىنشىدەن...»، – دەدى.
ەكىنشىدەن، مۇندا اكەم كەلدى. مەن دە كەلدىم.
وندا نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتپادىڭ؟
ايتاتىن نەسى بار؟ سەن اكە-شەشەڭە قاتتى باۋىر باسقانسىڭ. مەن بارلىق نارسە جونىندە ساعان كەرەعار ويلايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي.
مەنى ونىمەن تانىستىر، الدە ۇيالاسىڭ با؟
نەگە ۇيالامىن؟ مەن قالامايمىن. ەگەر سەن قالاساڭ، ەرتەڭ تانىستىرايىن.
ءجۇزىن مەنىڭ كەۋدەمە جاسىرىپ: «ەرتەڭ بولمايدى»، – دەدى.
ەرتەڭ نەگە بولمايدى؟
ەكى قولىمەن موينىما اسىلدى. مەنى ءسۇيىپ، جىلادى. مەن ونىڭ قولىن موينىمنان الىپ، ءجۇزىن وزىمە بۇرىپ، قاراڭعىدا كوزىنە تەسىلە قاراپ: «جىلاما، كاتيۋشكا. مەن بىلەمىن. بۇگىنگى ءسوزىڭدى ءتۇسىندىم. سەنىڭ الەمىڭ وسىنداي. مەن سەنى سۇيەمىن. سۇيەتىنىم سونداي، سەنى ساتىپ الا المايمىن. اسىلى، ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا وسى ەستەلىك قالسىن. بۇل ەستەلىك جامان ەمەس: ادامدى جۇباتادى؛ باتىلدىق بەرىپ، ۇمىتتەندىرەدى. ەرتەڭ جاڭا تانىسىڭمەن سەرۋەنگە شىعاسىڭ با؟ جاقسى، ءبىز كەشكە كەزدەسەيىك»، –دەدىم.
مەن ەرتەڭ ونىمەن وڭاشا قالادى دەپ ويلاما. قاسىمدا انام بولادى. ەرتەڭ كەشكە دە «اق ات» قوناق ۇيىندە ول ءبىزدى قوناق ەتەدى. كەل، ەرتەڭ سەنى ونىمەن تانىستىرامىن. ەگەر مەنى جاقسى كورسەڭ، ول تۋرالى ويىڭدى ايت».
جارايدى، كاتيۋشكا. ەرتەڭ اكەمە بارامىن. كەشكە «اق ات» قوناق ۇيىندە كەزدەسەمىز.
ەندى سويلەسپەدىك. كوڭىلىمىزدەگىنى بىر-بىرىمىزگە ايمالاسىپ، ءسۇيىسىپ بىلدىردىك. بىرتىندەپ اي كورىندى. كەش بولىپ كەتتى. تومەن تۇستىك. ايدىڭ نۇرىنا ماساتتانعان ۇيرەكتەر بارقىلداسىپ، بىر-بىرىمەن سىرلاسىپ جاتتى. ولاردىڭ داۋىستارىن ەستىگەن ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز شاتتاندى.
مەن بولمەمە جەتكەندە ساعات ون ءبىردى كورسەتىپ تۇردى. فريدەلدى شاقىردىم. شاراپ اكەلىپ بەردى. ءبىرازدان كەيىن كورشىنىڭ بولمەسىنەن گرامموفوننىڭ اۋەنى ەستىلدى. مەن شاراپ ءىشىپ، تەمەك تارتىپ، ءبىراز وتىردىم.
ەرتەڭىندە ساعات توعىزدا جاتىن بولمەمنەن سىرتقا شىقتىم. الدىمەن حولدا ءبىراز ءجۇردىم. فريدەل باسىنا اق ورامال بايلاپ، بولمەلەردى جيناپ ءجۇر ەكەن. كاتيۋشكانىڭ اناسى جانە الگى ايەلمەن بىرگە سەرۋەنگە كەتكەنىن ايتتى. مەن تەمىر جولعا باردىم. ول جەردەن اكەمنىڭ شابادانىن الىپ، پاۋەسكەگە ءمىنىپ، «اق ات» قوناق ۇيىنە اتتاندىم. ءبىزدىڭ قوناق ۇيدەن ول جەرگە دەيىن شامامەن جارتى ساعات جول ەكەن. ساعات ون جارىمدا جەتتىم. اكەم بولمادى. تاڭەرتەڭ ەرتە شىعىپ كەتكەنىن ايتتى. شاباداندى قوناق ءۇيدىڭ يەسىنە اماناتقا قالدىرىپ، «جاسىل ءۇي» مەيمانحاناسىنا كۇن باتاردا جەتكەندە كاتيۋشكا دا جوق ەكەن. تاعى فريدەل كەلدى. بۇل جولى ۇستىنە ادەمى كويلەك كيىپ الىپتى. ول ماعان: «مىرزا، حانىمدار كەلىپ كەتتى»، – دەدى.
فريدەل، بۇگىن ادەمى بولىپ تۇرسىز.
ءيا، بۇگىن دەمالىسىم. جىگىتىممەن بيگە بارامىن.
كەشكى اسىمدى ءىشىپ، اكەمنىڭ قوناق ۇيىنە جاياۋ تارتتىم. ول جەرگە ساعات توعىزدا جەتتىم. اكەمنىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن قاققاندا، تومەندەگى زالدا ەكەنىن ايتتى. باسپالداقتان تومەن ءتۇستىم. ەسىكتى اشىپ، باس سۇقتىم. كاتيۋشكانىڭ اكەمنىڭ جانىندا وتىرعانىن كوردىم. داياشى شاراپتىڭ بوساعان بوتەلكەلەرىن الىپ، ورنىنا جاڭالارىن قويىپ جاتتى. اكەم ساقالىن تىقىرلاپ قىرىپتى. كاتيۋشكا ۇستىنە كوگىلدىر كويلەك كيىپتى. بۇرىنعىدان بەتەر سۇلۋلانىپ كەتكەندەي كورىندى. ول جەردەن تەز شىقتىم. كاتيۋشكاعا حات جازدىم دا داياشىدان اپارىپ بەرۋدى ءوتىندىم:
«كاتيۋشكا، سۇيىكتىم! مەنەن اكەممەن تانىستىرۋىمدى وتىنگەن ەدىڭ. اكەم – سەنىڭ سول جاعىڭدا وتىرعان ادام. تاڭداعان كۇيەۋىڭ تۋرالى ويىمدى ايتۋىمدى سۇرادىڭ. وتە جاقسى كۇيەۋ. ونىڭ قاسىندا باعىڭ اشىلادى».
قوناق ءۇيدىڭ يەسىنە: «شابادان انا حانىمنىڭ جانىندا وتىرعان كىسىنىكى»، – دەدىم.
بوزورگ الاۆي
پارسى تىلىنەن اۋدارعان ايناش قاسىم
