وتكەن ءجۇزجىلدىقتا الەمدى ابىگەرگە سالىپ، اۋمالى-توكپەلى زامان جاساعان ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەكەۋى دە جەرگە تالاس پەن الەمدىك ساياسي جۇيەگە دەگەن كەلىسپەۋشىلىكتەن باستالعان ەدى. ءبىزدىڭ قازىرگى الەمدىك ءتارتىپ – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان سوڭ تۇزىلگەن ەرەجە نەگىزىندە قالىپتاسقان. ول ءۇشىن جاھاندىق تەڭگەرىم مەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا بۇۇ قۇرىلدى. يادرولىق دەرجاۆالاردان تۇراتىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دە ءوز قىزمەتىن سول كەزەڭنەن باستاعان بولاتىن.
الايدا، ۋاقىت وتكەن سايىن سول زاماننىڭ ەرەجەسىمەن قالانعان تارتىپكە باعىنعىسى كەلمەيتىندەردىڭ قاتارى مەن نارازىلىعى ارتا ءتۇستى. سالدارىنان الەمدە «سەپاراتيزم» تەرمينى قايتادان وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ شىعا كەلدى.
سەپاراتيزم – لاتىن تىلىندە «separatus» سوزىنەن شىققان، «ءبولىنۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ياعني، ءبىرتۇتاس ەلدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، جەكە ەل قۇرۋعا نەمەسە باسقا مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن قولداۋ ءۇشىن بولىنۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن كورسەتەتىن ساياسي پروسەسس. «سەپاراتيزم» دەگەندە نەگىزگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان بولىنۋگە نيەتتى ساناسى باسقا يدەولوگيامەن وزگەرگەن، بۇلىكشىل قۇرىلىمنىڭ پايدا بولعانىن تۇسىنەمىز. تاريحقا كوز سالساق، «سەپاراتيزمگە» دەگەن ۇمتىلىس اقش-تىڭ جەكە مەملەكەت رەتىندە پايدا بولۋىنا اكەلگەنىن كورەمىز.
الايدا ءدال وسى ارەكەت مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا ەلدەگى ازاماتتىق سوعىستىڭ دا ورشۋىنە سەبەپ بولعان ەدى. جالپى كولونيالاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى ەۋروپا يمپەريالارىن ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بىر-بىرىمەن قىرقىستىرىپ، وتار ەلدەردى ءوزارا بولىسكە سالعىزىپ، سوعىس ۇيىمداستىرىپ، ءتۇرلى تولقۋلار تۋدىرعانى بەلگىلى. مىسالى، اقش-تىڭ ناپولەوننان لۋيزيانى ساتىپ الۋى يسپانيامەن ءوزارا سوعىسقا يتەرىپ، وڭتۇستىك شتاتتارداعى ىشكى سەپاراتيزمگە جول اشقان ەدى. 1843 جىلى اقش مەكسيكاعا تيەسىلى تەحاس شتاتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداعان بولاتىن. سونىڭ سالدارىنان بۇل جايت تەحاس پەن مەكسيكا اراسىنداعى اۋماقتىق داۋعا ۇنەمى تامىزىق بولدى. بۇنداي جاعدايدا سوعىستىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سەبەبى مەكسيكا ءارقاشاندا تەحاستى ءوزىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سانادى. دەگەنمەن اۋماقتىق داۋ-داماي ءوزارا ىمىراعا كەلۋمەن رەتتەلدى. اتاپ ايتقاندا، اقش پرەزيدەنتى سايلاۋ قارساڭىندا جاڭا شتاتتى وزىنە قوسۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. تەحاس ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى جانە اقش-تىڭ قۇرامىنا ءبىر شتات بولىپ كىرۋگە كەلىسىم بەرىپ، اقش-تىڭ الدىنداعى قارىزىن وتەۋ ءۇشىن جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن وتەماقى رەتىندە ۇسىندى. ال مەكسيكا بولسا كەيىنگى كەزدەردە ونسىز دا ءتۇرلى ماسەلەسى كوبەيىپ، قارىزى ۇلعايعان تەحاس شتاتىنان قۇتىلىپ، ءارى ول ءۇشىن تولەم الىپ ەكى جەپ، بيگە شىققانداي كۇي كەشكەن ەدى.
ايتقانداي، سيمون بوليۆار ۇزاق سوعىستان كەيىن ۆەنەسۋەلا مەن لاتىن امەريكاسىنىڭ ءبىر بولىگىن يسپان ۇستەمدىگىنەن ازات ەتۋگە قول جەتكىزگەنى بەلگىلى. ماقساتى ورىندالعان سوڭ، ول ءوزى لاتىن امەريكاسىندا جاڭا ناپولەون بولعىسى كەلدى. ونىڭ بۇل ارەكەتى ارينە پارلامەنتتە كەلىسپەۋشىلىك تۋدىردى. ارينە ونىڭ قالاۋىن قولداپ، ونى ءومىر بويى پرەزيدەنت رەتىندە كورگىسى كەلەتىندەر دە تابىلدى. الايدا قوعامنىڭ باسقا بولىگى دەربەس اۆتونوميا جاريالاعىسى كەلدى.
مىسالى پەرۋ تاريحىنا ول ديكتاتور رەتىندە ەندى جانە ونى پەرۋلىكتەر ءومىر بويى پرەزيدەنت بولۋ قۇقىعىنان ايىردى. وسىلايشا جاعداي شيەلەنىسىپ، جاۋلاپ الىنعان جەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى بولىنە باستادى. ول «ۇتىمدى وي تاجىريبە ارقىلى كەلەدى، ال تاجىريبە اقىل-ويدىڭ جەتىسپەۋىنەن پايدا بولادى» دەگەندى ءجيى ايتاتىن ەدى جانە بۇل دانالىق وي ونىڭ ءوزىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ءدال سۋرەتتەيدى.
جالپى، تاريحشىلاردىڭ ەسەبىنشە الەمدە بولاتىن وسىنداي ساياسي كۇرت وزگەرىستەر – قوعامداعى بۋىن اۋىسۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەيدى. مىسالى 20 عاسىردا «سەپاراتيزم» ەڭ وزەكتى ماسەلە بولعان كەزەڭدەر – 1918-1939، 1945-1968، 1968-1989 جىلدار ارالىعىنداعى بەلگىلى ءبىر سيكلدە ورىن العان ەكەن. ياعني، ورتاشا ەسەپپەن العاندا ءاربىر 21-23 جىل سايىن قايتالانىپ تۇرعان.
سەپاراتيزم ۇعىمى سوڭعى ءجۇز جىل ىشىندە قاتتى وزگەردى. ءقازىر ءبىز قانداي دا ءبىر ەلدى تۇتاس الەمنەن ءبولىپ قاراي المايمىز. سوندىقتان كەز-كەلگەن ءبىر ەلدەگى سەپاراتيزم وشاعى وعان كورشى مەملەكەتتەردەگى جاعدايعا اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن جانە ول الەمدىك جۇيەگە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر تۋدىرا الادى. ارينە بۇگىنگى زاماندا حالىقتار مەن مادەنيەتتەر اراسىندا قاتىپ قالعان شەكارا جوق. ءقازىر ادامدار بۇكىل الەم بويىنشا كوشىپ-قونىپ جۇرە بەرەدى. ناتيجەسىندە ءتۇرلى مادەنيەتتەر ارالاسىپ، ءتۇرلى ۇلتتار بىر-بىرىمەن وتاۋ قۇرىپ جاڭا مەنتاليتەت قالىپتاستىرىپ جاتىر. ناتيجەسىندە قانشا جەردەن دەربەس بولسا دا ءوزارا تىعىز ەكونوميكاسى بايلانىسقا تۇسكەن الەم ەلدەرى بىر-بىرىنە وتە تاۋەلدى بولىپ قالدى. بۇل پرينسيپ بارلىق مەملەكەتتەرگە ءتان قۇبىلىس.
كەڭەس زامانىندا ۋكراينا مەن كاۆكازداعى سەپاراتيزم ماسەلەلەرى وزەكتى بولعانى بەلگىلى. بۇل ماسەلەدە قازاقستان دا ۇنەمى نازاردا بولدى. اتاپ ايتقاندا، نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ يدەياسى، الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر جانە باسقا دا اۋداندارعا دەربەستىك بەرۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلەتىن جانە ول ۇدايى جاپپاي نارازىلىق تۋدىراتىن. 1991 جىلدان كەيىنگى پوستكەڭەستىك ەلدەردە سەپاراتيزم ماسەلەسى ۋشىعا ءتۇستى. اتاپ ايتقاندا، ءازىربايجاندا – تاۋلى قاراباق، گرۋزيادا – وڭتۇستىك وسەتيا جانە ابحازيا، رەسەيدە – شەشەنستان، مولدوۆادا – پريدنەستروۆە جانە گاگاۋزيا. ال رەسەي مەن ۋكراينا قاقتىعىسى اۋقىمى مەن قارقىنى جاعىنان ارينە بۇلاردىڭ بارلىعىن باسىپ وزادى.
بۇل جەردە ەرەكشە ايتا كەتەتىن ماسەلە بار. ەگەر وتكەن عاسىرداعى بيپوليارلىق الەمدە ورىن العان قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندە گەوساياسي قاقتىعىس تەك يادرولىق قارۋ جارىسى مەن يدەولوگيالىق ناسيحاتتا كورىنىس تاپسا، بۇگىنگى الەم كوپ پوليارلى جانە ايماقتىق دەرجاۆالاردىڭ قاقتىعىسى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. بۇنداي ءتۇزىلىم جاعدايدى ءتىپتى شيەلەنىستىرە تۇسەدى. سەبەبى قاقتىعىسقا قاتىسۋشىلار سانى كوپ جانە ولاردىڭ اربىرىمەن ءتىل تابىسۋ وتە قيىن.
بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن كەز-كەلگەن «سەپاراتيزم» كورىنىسى وپات قىلماي قويمايتىن «وبىرمەن» تەڭ. ال الەمدەگى بۇل قۇبىلىستى جۇقپالى ىندەتپەن سالىستىرۋعا بولادى. بۇگىندە بۇل ارەكەت جەكەلەگەن حالىقتىڭ نەمەسە ايماقتىڭ ءوزىن-وزى دارالاۋىنىڭ كورىنىسىن بىلدىرمەيدى، بۇگىنگى جاعدايداعى «سەپاراتيزم» – الەمدىك ساياسات پەن ناسيحاتتىڭ قۇرالىنا اينالىپ كەتتى. ال ونىڭ سالدارى تەك ءبىر ەلدىڭ اۋماعى ءۇشىن عانا ەمەس، ونىڭ جاقىن كورشىلەرى مەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرى ءۇشىن دە جويقىن اپاتقا اكەلۋى مۇمكىن. كەز-كەلگەن ەلدە ورىن العان ىشكى تارتىس پەن قاقتىعىستىڭ سالدارى تەك سول ۋاقىتتا عانا ەمەس، ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن دە قيىندىق تۋعىزا بەرەدى. اسىرەسە ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ارتقا كەتىرىپ، شەت ەلدەن ينۆەستيسيا تارتۋدىڭ جولىن كەسەدى. كەيىنگى جىلدارى جالپى الەمدە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىس پەن سوڭعى ەكى جىلداعى پاندەميانىڭ سالدارى از بولعانداي مەملەكەتتەر اراسىنداعى مۇددەلەر قاقتىعىسى – ورتالىق باسقارۋ ساياساتىنا قارسى جانە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى اۋماقتىق كيكىلجىڭدەرى ەلدەردەگى ساياسي شيەلەنىستى ورشىتە ءتۇستى. بۇنداي قۇبىلىستار يسپانيادا كاتالونيا نارازىلىعى مەن باسقا دا ءبىرقاتار ايماقتاردان كورىنىس تاپتى.
بۇل ورايدا، ورتالىق ازياداعى تەرريتورياسى ەڭ ۇلكەن جانە ەاەو ەلدەرى ىشىندە ەكىنشى ءىرى مەملەكەت سانالاتىن قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان باستاپ، ەۋرازيالىق ينتەگراسيا مەن كوپۆەكتورلى ساياسات اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ۇستاۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءوزىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى بويىنشا كوپەتنوستى قوعامى بار قازاقستان «سەپاراتيزمنىڭ» كەز-كەلگەن كورىنىسىن ەل تاۋەلسىزدىگى مەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن قۇبىلىس دەپ تانيدى.
ۋكراينانىڭ شىعىسىندا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ دەم بەرۋىمەن ورىن العان سەپاراتيزم كورىنىستەرى – رەسەيدىڭ سولتۇستىك اتلانتيكالىق اليانس بلوگىمەن تەكە-تىرەسى مەن ۋكراينانىڭ ءوز ىشىندەگى بيلىكتىڭ السىرەۋىنىڭ ناتيجەسىندە اسكەري شيەلەنىسكە اكەلىپ، الەمدى ازىق-تۇلىك، كوشى-قون جانە ءتىپتى يادرولىق قاۋىپكە يتەرمەلەپ وتىر. بۇل رەتتە، بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 76-سەسسياسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تاراپتاردى بەيبىت كەلىسسوزگە شاقىرا سويلەگەن سوزىندە مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالعان بولاتىن.
ۋكرايناداعى كيكىلجىڭنەن بولەك، اۋعانستانداعى تەرەڭ گۋمانيتارلىق داعدارىس تا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر توندىرۋدە. بۇل رەتتە، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمدار ءۇشىن وڭىرلىك الاڭعا اينالىپ، ايماقتاعى تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كەپىلى بولۋعا الەۋەتى دە، تاجىريبەسى دە جەتەدى. مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەدە: «وتكىر گۋمانيتارلىق جاعداي ءبىزدىڭ باستى باسىمدىعىمىز بولۋى ءتيىس. بۇۇ مەكەمەلەرى مەن باسقا گۋمانيتارلىق ۇيىمدار ءقاۋىپسىز جانە كەدەرگىسىز گۋمانيتارلىق قول جەتىمدىلىككە دەر كەزىندە يە بولۋى ءتيىس. الماتى قالاسىندا ۇسىنىلعان بۇۇ وڭىرلىك حابىن قۇرۋ جونىندەگى قازاقستان باستاماسى وسى ماڭىزدى ميسسيانى ورىنداۋعا ىقپال ەتە الار ەدى. ءبىز بۇۇ-مەن، كورشىلەرىمىزبەن جانە ۇيىمدارمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا دايىنبىز» دەگەن بولاتىن.
ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق كورشىمىز جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ءۇشىن دە سەپاراتيزم ءقاۋپى وتە ماڭىزدى. بۇل رەتتە، 1993 جىلى قازاقستانمەن بىرىگىپ قول قويعان ەكىجاقتى شارتتا «سەپاراتيزم» ءقاۋپى تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن بىرگە تۇراتىن «ءۇش نەگىزگى زۇلىمدىق» قاتارىندا كورسەتىلگەن. سەبەبى جۇڭگو ءۇشىن ونىڭ مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاستىعىن كورشى مەملەكەتتەردىڭ مويىنداۋى وتە ماڭىزدى ەدى. سوندىقتان جوعارىدا اتالعان «ءۇش زۇلىمدىققا» قارسى كۇرەس قازاقستان مۇشەلىگىنە كىرگەن شىۇ قىزمەتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
ءبىراق سەپاراتيزممەن كۇرەستى قارۋلى قاقتىعىسقا جەتكىزبەي قالاي جۇرگىزۋگە بولادى؟ جالپى قاراعاندا سوعىس ارەكەتتەرى ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا دا كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرىپ، ماسەلەنى تالقىلاۋعا بولاتىنى بەلگىلى. مىسال رەتىندە، مولدوۆا گاگاۋزيامەن، رەسەي شەشەنستانمەن وسىلاي جاساعانى بەلگىلى.
جالپى الەمدىك قاۋىمداستىق مۇنداي قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جانە ول ورىن العان جاعدايدا ونىمەن قالاي كۇرەسۋ كەرەكتىگى تۋرالى ۇسىنىستاردى بۇرىننان ازىرلەپ قويعان. ول ءۇشىن ءوز اۋماعىندا دا، كورشىلەس ەلدەردە دە سەپاراتيزم كورىنىستەرىنىڭ بولعانىن قالامايتىن مەملەكەتتەر مىناداي نورمالاردى ساقتاۋى قاجەت:
- بۇۇ-نىڭ 3 قاعيداتى – ياعني، مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندىك تەڭدىگىن ساقتاۋ، اۋماقتىق تۇتاستىقتى قۇرمەتتەۋ جانە مەملەكەتتەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋى؛
- ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتى؛
- ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتى.
بىلاي قاراعاندا قاراپايىم عانا قاعيدالار. الايدا، ادەتتە بولاتىنداي قاراپايىم ۇستانىمداردى ساقتاۋدىڭ ءوزى قيىندىق تۋعىزىپ جاتادى. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە بويىنشا ەقىۇ ازىرلەگەن جەكە قۇجاتتار دا بار. ەگەر ولاردى ساقتاي بىلسە ەلدەگى سەپاراتيزمنىڭ دامۋىنا جول بەرمەۋگە ابدەن بولادى. ولار:
- ءتىل سالاسىندا از ۇلتتاردىڭ قۇقىعى تۋرالى وسلو ۇسىنىستارى؛
- ءار ءتۇرلى قوعامداردى بىرىكتىرۋ بويىنشا ليۋبليانا ۇسىنىستارى؛
- كوپۇلتتى قوعامداعى پوليسيا قىزمەتى ماسەلەلەرى بويىنشا ۇسىنىستار؛
- از ۇلتتاردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىقتارى تۋرالى گااگا ۇسىنىستارى؛
- از ۇلتتاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ءتيىمدى قاتىسۋى تۋرالى لۋند ۇسىنىستارى؛
- مەملەكەتارالىق قاتىناستارداعى از ۇلتتار تۋرالى بولسان ۇسىنىستارى.
بۇل ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى دا وكىنىشكە وراي، ءتۇرلى قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان توگىلگەن قان، شىققان جان تاجىريەسى نەگىزىندە جازىلعان. سوندىقتان بۇعان ءجۇردىم-باردىم قاراماعان ءجون. ۇلتارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن كۇش-جىگەر، باستالىپ كەتكەن جانجالدى توقتاتۋ جانە ونىڭ سالدارىن جويۋعا قاجەتتى رەسۋرستان ون ەسە از بولاتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
سوندىقتان قازاقستاننىڭ سەپاراتيزمنىڭ كەز-كەلگەن ءتۇرىن قولداماۋ تۇرعىسىنداعى ۇستانىمى – حالىقارالىق قۇقىقتى ساقتاۋ عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان دا ابدەن زەردەلەنگەن شەشىم. ءبىز الەمگە وسى ۇستانىمدى ناسيحاتتاۋ مەن تاراتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوزىمىزدىڭ ىشكى بىرلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن ۇنەمى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
