جىلاۋلى بولدى، زارلى بولدى. قالىڭ قازاق اتاسى اباي، ءارىسى اقتايلاقتان، بەرىسى تىنىشتىقبەكپەن جالعاسار ءسوز سۇلەيلەرىن جاقسى بىلەر. قاراۋىل تۋدىرعان ۇلىلار جايلى ءسوز بولەك تە، شاھار سۇڭقارلارى جايلى اڭگىمە تىپتەن باسقا. كوزى قاراقتى وقىرمان دۇرىس ۇعىنسىن سەمەيدى اسپەتتەپ الدەنە تابايىق دەگەن ويدان اۋلاقپىز. بولماعاندى بولدى دەۋ ادەبيەت-ارعا جات قىلىق. مۇندا دا تاڭ اتىپ، كۇن باتادى. ايتپاعىمىز - ايتىلماعان اڭگىمە، ءبىز ءجيى اۋىزعا الا بەرمەيتىن، اينالىپ وتەر - اقيقات قانا. ويتكەنى قاشاندا جاقىن تاۋدىڭ بيىكتىگى بايقالمايدى.
سەمەي - الاشتىڭ استاناسى. ارينە، ارقا توسىندەگى كەشەگى ابىلاي اق تۋ قاداعان مەكەندەگى ارۋ استانامىز جاڭا قازاقستاننىڭ - جاڭا بەتپەردەسى. سەمەي سول الاش اتتى اسىل ۇعىمنىڭ العاش اۋىزدانعان جەرى. سەنبەسەڭىز تاريحتى پاراقتاڭىز.
قازىرگى سەمەيدىڭ جاڭا سەمەي اتالاتىن بولىگى «الاش قالاسى» اتالعان. الاش ارىستارى تۋدى وسىندا تىكتى. سۇلتانماحمۇت وقۋعا كەلدى، مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ قازاقتىڭ تۇڭعىش باسپا ءسوز قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «سارىارقا» (قازىرگى «سەمەي تاڭى») مەن «اباي» جۋرنالىنىڭ تۇساۋىن كەستى. ول ول ما، ءمىرجاقىپ ءبىراز ۋاقىت تۇرمەدە وتىرسا، احاڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ جارى بادريسافامەن (الەكساندرا) نەكەسىن قيدى. ق.مۇڭايتپاسوۆ ونەر كورسەتسە، ءان كورولى امىرە پاريجدەگى تۇڭعىش ەكسپو كورمەسىنە ءوزى تۋعان سەمەيدەن اتتاندى. جۇرت بىلە بەرمەس ءبىراز جاي بۇل عانا ەمەس، سەمەي - قازاق تەاترىنىڭ وشاعى. 1914 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى باس بولىپ ايگەرىمنىڭ جايلاۋى ويقۇدىقتا «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن ساحنالايدى. سۋفلەر دە، رەجيسسەر دە مۇحاڭنىڭ ءوزى.
قازاق فۋتبولى شە؟ قازاق فۋتبولى دا سەمەيدى باستاۋىم دەپ بىلەدى. 1913 جىلى قۇرامىنداعى ەڭ ءبىرىنشى قازاق ويىنشى دا مۇحاڭ بولعان يارىش (جارىس) قازاق-تاتار فۋتبول كومانداسى دا ءدال وسى جەردە قۇرىلىپ ەدى. اسەتپەن ايتىساتىن كەمپىرباي اقىن مەن ءسابيت دونەنتايەۆ سەكىلدى ءبىرتۋار الىپتارعا دا سەمەي توپىراعى بۇيىرعان. قادام اتتاساڭ تاسى سىبىرلاپ كويا بەرەر قارت شاھار بولسا شەش كوڭىلىمنىڭ جۇمباعىن دەگەندەي ءادىل تارازى - ۋاقىتقا ءوز مارجانىن ساقتاپ جاتىر.
تەك جاس ۇرپاق سەمەي دەگەندە سەلت ەتىپ، مۇراجايدان كورەتىن ەمەس، كونەنىڭ كوزىندەي، وتكەننەن وتكەل بولىپ سىر اقتاراتىن ءتىرى جادىگەرلىكتەردى باعالاي بىلسە بولعانى دا. شاھاردىڭ قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ شىراق مايى ەكەنىن ايتقاندا بۇگىندە ەرەكشە گۇلدەنىپ، كوركەيگەن كەرەكۋ مەن وسكەمەن، سەمەيدىڭ ەنشى الىپ، بولەك شىققان بەل-بالاسى دەسە دە بولادى. حوش،ءبىسىمىللا كىرىسپەنى اياقتاپ، نەگىزگى ايتپاعىمىزعا كوشەيىك.
سەكسەنىنشى جىلدارىستۋدەنتتىك ءومىرىن باستاعان جاستار سەمەيدىڭ مەديسينا، مال دارىگەرلىك، تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتارىنان ءبىلىم الدى. وقۋ ورىندارى اراسىنداعى ەڭ بەدەلدىسى ارينە پەداگوگيكالىق ينستيتۋت بولاتىن-دى. ۋنيۆەرسيتەت تۇگىل، ونىڭ اتاۋى تاڭسىق كەزدە سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭاتاعى ايبارلى شاق. ءقازىر مەكتەپتە ۇزاق جىلدار شاكىرت تاربيەلەپ، قۇرمەتتى ەڭبەك دەمالىسىنا شىعىپ وتىرعان قارت ۇستازدار مۇنىمەن تولىق كەلىسەر. قويشىسىنىڭ ءوزى «جۇلدىز» جۋرنالىن قونىشىنا سالىپ وقيتىن سول جىلدارى ادەبيەت پەن ونەر توردەن ورىن الدى.
شىعىستاعى ادەبيەت –ءومىرىم دەر، قولىنا قالام العان قازاقتىڭ قارا كوز جاستارى سول پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنا اسىقتى. سەبەپ ول - ءسوز كەستەسىن ۇيرەتكىش اباي جەرىنىڭ باعانالى ورداسى ەدى.
بىلتىر سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا 80 جىل تولدى. ايتۋلى، مەرەيلى داتاعا وراي سول باعانالى وردا، باستى وردا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ، قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى تۋرالى ءبىراز جايدى ەگجەي-تەگجەيلى بولماسا دا قال قادىرىمىزشە بايانداعىمىز كەلدى.
العاشىندا سەمەي وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ ءپان مۇعالىمدەرىن دايارلايتىن كۋرس رەتىندە ۇيىمداسقان ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءبولىمى 1939 جىلى بوي كوتەرەدى.
تالاپتىنى قاناتتىعا جالعاعان فاكۋلتەت باسشىلىعىندا، ۇستازدىق قىزمەتىندە دە تالايلى تۇلعالار تۇردى.
قايىم مۇحامەدحانوۆ - فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جان. ابايتانۋشىلار كوبەيىپ كەتكەن تۇستا نەسىپبەك اعانىڭ «ابايدى بىلەم دەۋشى كوپ، ءبىراق بىلگىرى از» دەگەنى بار. ال قايىم - ابايتانۋدىڭ اتاسى، اباي ءسوزىن بۇگىنگى كۇنگە امان جەتكىزۋشى. ابايدى، ونىڭ اقىندىق مەكتەبىن اراشالايمىن دەپ جان ۇشىرعان، سول ءۇشىن 25 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ كارلاگقا ايدالعان، قازاق كسر تۇڭعىش گيمنىڭ اۆتورى بولىپ، ءبىراق كوزى تىرىسىندە ەشبىر مەملەكەتتىك ناگراداعا ۇسىنىلماي كەتكەن كەمەل دە قاراپايىم عالىم. فاكۋلتەت شاڭىراعىنىڭ بيىك بولۋى - قايىمداي قايسار كەمەڭگەردەن بوساعا بەرىكتىگىن الۋىنان با دەرسىڭ. مۇحامەدحانوۆ سەمەيدە ءبىر ءوزى ءبىر مەكتەپ بولدى، ءوزى سياقتى ەرلەردى ماڭىنا توپتاستىرا دا ءبىلدى.
قارا جولدىڭ وزىنەن اركىمدەر تايعان، جەر-جەردە بارلىق قازاق بولىمدەرى جابىلىپ جاتقان الماعايىپ كەزەڭدە سەمەي ءبولىمىن الىپ قالۋعا مۇحامەدحانوۆتان كەيىن بارىن سالعان تاعى ەكى تۇلعا بولعان. ءبىرى ءتىلشى مامان -جۇماعالي شاكەنوۆ تە، ەكىنشىسى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ نەمەرەسى، اسىلدىڭ سىنىعى، تەكتىنىڭ تۇياعى قازىردە ەڭبەگى شاكىرتتەرىمەن جالعاسىن تاپقان قۋاندىق فازىل ۇلى بولاتىن. عۇمىرنامانىڭ وسىناۋ بەتتەرىن پاراقتاعاندا قىرىن كوزقاراسقا ۇشىراعان تۋعان ءتىلىڭنىڭ كورگەن ءزابىر-جاپاسىنان بويىن تۇرشىكسە، ەكىنشىلەي ەل سەنگەن ەرلەر بارىنا قۋاناسىڭ.
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى – سەمەيدىڭ ءسوز سارايى ىسپەتتى. ءار جىلدارى تۇلەگەن تۇلەكتەرگە قاراپ فاكۋلتەتتىڭ ۇستازدار ۇستاحاناسى عانا ەمەس كىلەڭ مايتالماندار مەن سايىپقىرانداردىڭ ۇياسى بولعانىن اڭعاراسىڭ. ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، قانيپا بىتىبايەۆا، عاريفوللا ەسىم، كامەن ورازالين سىندى اعا بۋىن وكىلدەرى مەن التىننىڭ ەرەكشە قورىتپاسىنداي اقىندار ابۋباكىر قايران، تولەگەن جانعالييەۆ، مەرعالي يبرايەۆ، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى ومىرلەرىنىڭ ستۋدەنتتىك كەزەڭى وسىندا سايراپ جاتىر.
جۋرناليستيكانىڭ جامپوزدارى الىبەك قاڭتارباي، بولات كاكىبالا، ەۋرازيا ءبىرىنشى ارناسىندا تىلشىلىكتە جۇرگەن جاس تالانت ايجان ءىلياس قىزى «ءتورتىنشى بيلىككە» وسى جەردەن جولداما العان.
ونەردىڭ التىن دىڭگەگى ايتىستا «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» اتالىپ، كەشەگى ساپارعاليدان سوڭ سۇلۋ ءسوز ساپىرعان ايتىسكەرلەردىڭ جەلىسى دە قارا شاڭىراقتان تارامدالادى. سەرىك قۇسانبايەۆ، رينات زايىتوۆ، سارا توقتامىسوۆا، اسەم ەرەجە قىزى، قارلىعاش اۋباكىروۆا مارەنى سان كەستى.
قازاق عىلىمىنىڭ ەكى الىبى باستاۋىندا تۇرعان فاكۋلتەت بيىل قازاقستان جوو اراسىندا وتكىزىلگەن تاۋەلسىز رەيتينگ بويىنشا الماتى مەن قاراعاندىدان سوڭ 3 ورىنعا جايعاسقان.
ءقازىر فاكۋلتەتتە ەكى كافەدرا جۇمىس جاسايدى. ءبىرىنشىسى – باستاۋىندا پروفەسسور، ارداگەر ۇستاز، عاجايىپ ءتىلشى مامان قينايات شاياحمەت ۇلى تۇراتىن قازاق ءتىلىنىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى كافەدراسى. عىلىمي زەرتتەۋشىلىك جۇمىستارىنىڭ تەوريالىق بولىگى ءجۇز جيىرما، تاجىريبەلىك-كوپشىلىك سيپاتتىق بولىگى ەكى جۇزدەن استام اتالىم قۇرايتىن قينايات شاياحمەت ۇلىنىڭ ەسىمىنىڭ ءتىلشى ماماندار اراسىنداعى تانىمالدىلىعىنا بايلانىستى مىناداي ءبىر تاماشا وقيعا بار. الماتىعا اسپيرانتۋراعا وقۋعا اتتانعان سەمەيلىك جاس بىتىرۋشىلەردىڭ قينايات شاياحمەتۇلىنان ءدارىس العاندارىن ەستىگەندەەش سىناقسىز قابىلداي بەرەدى ەكەن. وتىز جىل بويى كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىن اتقارعان تولاعاي ەڭبەك يەسى ءتالشى قاۋىم ءۇشىن قاشاندا - تاۋ تۇلعا.
ەكىنشى كافەدرا – قازاق ادەبيەتى كافەدراسى. ەسىگى جابىلماي ەركىندىكتى سۇيەتىن، ەلپەك ورىن. بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ شاكىرتى، سانالى عۇمىرىن سۇلتانماحمۇتتانۋعا ارناعان، سەمەيدەگى «ەسپەنبەتوۆ مەكتەبىنىڭ» نەگىزىن سالۋشى اراپ ەسپەنبەتوۆ- كافەدرانىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى.
كافەدرانىڭ ەركىندىكتى سۇيەتىن سەبەبى مۇندا اقىندار ورتالىعى بار. الدىڭعى اقىن اعالاردىڭ سارا جولىن جالعاپ جازبا اقىن ستۋدەنتتەر «جەبە» ۇيىرمەسىن اشقان. ۇلان ساعادييەۆ، قالالىق «داريعا-اي» جاستار تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى باۋىرجان يگىلىك، اباي اتىنداعى تەاتردىڭ ادەبي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مەرەي قارتوۆ سياقتى رەسپۋبليكاعا تانىمال جاس اقىندار «جەبەدە» ۇشتالدى.
ءبىرازى قازاق ولەڭىنىڭ قامباسىنا جاۋقازىن جيناقتارىن قوستى. كافەدرا وقىتۋشىسى مۇرات يمانجاپاروۆ باسقاراتىن «ءۇش بيىك» باسپاسىنىڭ «جاس اقىندار انتولوگياسى» سەرياسىمەنقازىردە ەرتىس ءوڭىرى گازەتىنىڭ ءتىلشىسى مەدەت دەمەجاننىڭ «كوكتۇرىك»، مەرەي قارتوۆتىڭ «ەسىمىڭ سەنىڭ»، جۇلدىزاي ىسقاقتىڭ «مەن دەپ بىلگەيسىڭ»، قۋات قيىقبايدىڭ «كوكتەمدەگى كولەڭكە» جيناقتارى ستۋدەنتتىك شاقتا جارىق كورىپ ۇلگەردى.
ال جۋىردا قالالىق مادەنيەت سارايىندا «جەبەنىڭ» كەزەكتى قىرانى ماماندىقتىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى ارمان شەريزاتتىڭ «ءتاڭىرقۇت» جىر جيناعىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. تۇساۋكەسەرگە ارنايى كەلگەن بەلگىلى فيلوسوف جازۋشى، سەناتور عاريفوللا ەسىم مەن ابايتانۋشى توكەن يبراگيموۆ جاڭا لەپ، جاڭا سەرپىن ارماننىڭ پوەزياسىنا اق جول تىلەدى. تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى: «ارمان ولەڭى – اقىلىڭىزدى انتەك جايقالتىپ، ءتىلىڭىزدى دەكۇرمەپ تاستارلىق قۋاتقا يە بەستى قىمىزداي» دەپ باعا بەردى
جاس اقىنعا باتا بەرگەن عاريفوللا ەسىم دە، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلى دا قارا شاڭىراقتى بىتىرگەن اعا بۋىن ەكەنىنە قاراپ، بۇگىنگى جاس اقىن ارمانعاقاراپ سول ءبىر قاسيەت پەن كيەنىڭ باۋى ءالى ۇزىلمەگەنىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدىق. ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى دەگەن وسى شىعار. سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى –سەمەيدىڭ ءسوز سارايى دەۋگە سىيىپ تۇر. جاساي بەر، سەمەي جەرىنىڭ ءسوز سارايى!!!
اياۋلىم شايماردانوۆا
