«سەنىڭ كينوڭ پايدا اكەلمەيدى…»
– تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى قازاق كينوسى قاي دەڭگەيدە؟
– وتە جاقسى دەڭگەيدە.
– پوستكەڭەستىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا…
– رەسەيدەن كەم ەمەسپىز، قالعاندارىنىڭ الدىندا تۇرمىز. تۇركىمەنستان اناۋ، كينوتەاترى مەنەن وپەرا تەاترىن بۋلدوزەرمەن ءسۇرىپ تاستادى. وزبەكتەردىڭ، قىرعىزداردىڭ كينوسى بار دەۋگە بولاتىن شىعار. 60-70 جىلدارى قىرعىز كينوسى جاقسى دامىپ ەدى. ءقازىر 3-4 جىلدىڭ كولەمى، بۇرىنعى قالپىنا ەندى-ەندى كوتەرىلىپ كەلەدى.
جاس ۇرپاق ءوستى عوي. ءبىزدىڭ دە جاس ۇرپاق ءوزىن دالەلدەۋ ۇستىندە. ازىرگە اۆانگارد. ءبىزدىڭ جاستار رەسەي كينوگەرلەرىمەن يىق تىرەستىرىپ، ۇزەڭگىلەس كەلە جاتىر. كورەرمەن اراسىندا قۇرعاق شوپپەن اۋىز سۇرتە بەرەتىن تەندەنسيا بار: «قازاق كينوسى وڭبادى عوي»، – دەيدى. ولار قازاق كينوسىمەن ءجوندى تانىس ەمەس. «ءقازاقفيلمنىڭ» تۋىندىلارىن «حابار»، «قازاقستان» سىندى تەلەارنالاردىڭ ءتۇسىرىپ جاتقان سەريالدارىمەن سالىستىرادى. ول كينو ەمەس، تەليەۆيزيالىق جوبا. اسىرەسە، جاس كورەرمەندەرگە ايتقىم كەلەتىنى، تيتردى وقۋ كەرەك. «ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» دەگەن جازۋى بولسا، ءبىز وعان جاۋاپ بەرەمىز. قالا بەردى 30-عا تارتا جەكەمەنشىك كينوستۋديا بار ەكەن. سولاردىڭ ءونىمىن كورەدى دە، «قازاق كينوسى قۇرىدى»، – دەيدى. بىزدەن ءبىر توپ جاستار شىقتى، شەتەلدەن جۇلدە الىپ جاتىر. سولاردى كورمەيدى. كورە المايدى. كورە الماۋىنىڭ سەبەبى بار. 95-96-جىلداردان بەرى ايتىپ كەلە جاتىرمىز، كينوتەاترلار جەكەشەلەنىپ كەتكەن. كينوتەاترلارعا ءفيلمىمدى الىپ بارىپ، «شاكەن اعانىڭ اتىنداعى كينوستۋديانىڭ ءونىمى ەدى»، – دەسەم: «نۋ ي چتو؟!» – دەپ جاۋاپ بەرەدى. قىزىعى، ول سوعان قۇقىلى، جەكەمەنشىگى. «گولليۆۋدتىڭ، ەۋروپانىڭ، جاپونيانىڭ كينوسىن كورسەتىپ پايدا كورىپ وتىرمىن. سەنىڭ كينوڭ پايدا اكەلمەيدى»، – دەيدى. وتىرىك!
– وتىرىك؟..
– پاتريوت ەمەس… جاڭا ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىن وتكىزۋ ءۇشىن ەكى ساعاتقا جالداپ الامىز. التى مەن سەگىزدىڭ اراسىندا پرايم-تايم ۋاقىتى تىپتەن شارىقتاپ تۇر. ولارعا – قالتاسى قىمبات. پاتريوتتىعى جوق. كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، كينوڭدى ءبىراز كۇن كورسەتەر بولساڭ، تۇنگى ون ەكىگە، بىرگە نەمەسە، تاڭەرتەڭگى ونعا قويىپ قويادى. سوسىن ونى كىم كورەدى؟! تالاي ادام: «تاڭەرتەڭگى جۇمىس ۋاقىتىندا قالاي كورەمىز؟» – دەپ حابارلاستى. استانادان، شىمكەنتتەن، اتىراۋدان، تارازدان حابارلاستى: «تۇنگى بىردە قالاي بارامىز؟» – دەيدى.
كينو تۋرالى زاڭ قاجەت
– بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– جاقىندا ءاسانالى اعامىز باستاعان جەتى-سەگىز ادام پارلامەنتكە بارىپ، كينو تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ جونىندە ۇسىنىس بىلدىردىك. ءالى قابىلدانعان جوق. الگى ايتقان تۇركىمەنستاننىڭ ءوزىنىڭ توقسانىنشى جىلداردان بەرى كينو تۋرالى زاڭى بار. بىزدە جوق، ۇيات قوي. ەگەر بيىل سول زاڭ قابىلدانسا، ءار قالادا اكىمدىكتىڭ ءبىر كينوتەاترى بولادى. ول كينوتەاترلاردا تەك قازاق كينوتۋىندىلارى كورسەتىلەدى. سوندا قازاق كينوسىن كورمەي تۇرىپ داتتايتىن كورەرمەننىڭ ءسوزى باسقاشا بولماق.
– ولار قانداي كورەرمەندەر؟
– ءوزىم قازاق كورەرمەنىن ۇشكە بولەمىن. ءبىرى ارزانقول ءۇندىنىڭ، تۇرىكتىڭ، كارىستىڭ سەريالدارىن كورىپ ابدەن باۋىر باسىپ قالعان، سونداي جىلاۋىق سەريالداردىڭ كورەرمەنى. ەكىنشى – ەۋروپانىڭ، سوسىن گولليۆۋد بويەۆيكتەرىنىڭ كورەرمەنى، ال ءۇشىنشىسى – زەردەلى كورەرمەن. بۇلار ءفيلمدى كورىپ بولعان سوڭ، وزىنە-وزى سۇراق قويا الاتىن، جاۋاپ ىزدەيتىن ادامدار. مەن وسى ءۇشىنشى توپتاعى كورەرمەن ءۇشىن كينو تۇسىرەمىن. الگىندە ايتقان شەتەلدەن جۇلدە الىپ كەپ جاتقان جاستار دا وسىنداي سىرلاس ىزدەيدى. كورەرمەنگە: «قايدان كەلدىك، نە ىستەپ ءجۇرمىز، قايدا بارا جاتىرمىز؟» – دەگەن ءۇش سۇراقتى قويعىزاتىن، سول ارقىلى سىرلاساتىن فيلمدەر ءتۇسىرۋ ءبىزدىڭ مەجەمىز. الدىڭعى ەكى كاتەگوريا مۇنداي سۇراق قويمايدى دا، ىزدەمەيدى دە. بۇلاردى تۇسىنەتىنىم، جۇمىستان شارشاپ كەلىپ، كوڭىلاشار فيلمدەر كورىپ كىشكەنە سەرپىلگىسى كەلەدى. ارزانقول تىرقىلداق كومەديالارعا اۋەستەنىپ كەتەتىنى وسىدان.
«وفيسيانت رەجيسسەرلار» دەگەن كىمدەر؟
– ءسىز ايتقان ءبىرىنشى، ەكىنشى كاتەگورياداعى كورەرمەننىڭ بەتىن قالاي بەرى قاراتامىز؟
– ءبىزدىڭ بار ويىمىز زەردەلى كورەرمەن تاربيەلەۋ. ال، الدىڭعى ەكى كاتەگورياداعى كورەرمەنگە ارناپ كينو تۇسىرەتىندەر «وفيسيانت رەجيسسەرلار». «سىزگە لاعمان-كينو كەرەك پە؟ مىنە! جىلاتاتىن فيلم قالاساڭىز، ىشىنە بۇرىش سالىپ بەرەيىن»، – دەپ تۇرعانداي. كورەرمەننىڭ جەتەگىندە كەتكەن. ال، ءبىزدىڭ كورەرمەنمەن ەكران ارقىلى سىرلاسقىمىز كەلەدى…
– وكشەڭىزدى باسىپ كەلە جاتقان رەجيسسەرلاردىڭ اراسىندا اۆتورلىق-ينتەللەكتۋالدىق فيلمدەر ءتۇسىرىپ جاتقان…
– دانيار سالاماتتىڭ كينوسى.
– ارتحاۋستىق فيلمدەر ءتۇسىرىپ جاتقان…
– «كۇركەنى» كوردىڭ بە؟
– كەنجەبەك شايقاقوۆ.
– تاماشا فيلم تۇسىرگەن.
– ەندى سىزدەرگە كوممەرسيالىق فيلمدەردىڭ قاپتاپ كەتۋى جانە كينوتەاترلاردان ۇزدىكسىز بەرىلىپ وتىرۋى زيانىن تيگىزبەي مە؟
– بىزگە ەمەس، ەڭ اۋەلى كورەرمەنگە زيانىن تيگىزەدى.
– سولاردىڭ كەسىرىنەن ءوز فيلمدەرىڭىزدىڭ شىعىنىن دا اقتاي الماي جاتقان جوقسىزدار ما؟
– ارتحاۋستىق فيلمدەر ەشقاشان شىعىنىن اقتاي المايدى. ەگەر كورەرمەننىڭ (وقىرماننىڭ دا) دەڭگەيى الدىڭعى ەكى كاتەگورياعا جاتسا، وندا اۋەزوۆ تە، ماعاۋين دا، سۇلەيمەنوۆ تە جازباۋى كەرەك. رەپيننىڭ «بۋرلاكي نا ۆولگە» دەگەن كارتيناسى ەسىڭدە مە؟ جاعالاۋدا بارلىعى ۇلكەن كەمەنى تارتىپ بارا جاتىر. ءبىز امالسىزدان سونداي رەجيسسەر، سونداي جازۋشى بولۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، قايىرلاپ قالعان ونەردى العا سۇيرەۋىمىز ءلازىم.
– بىزدەگى ءتۇسىرىلىپ جاتقان اۆتورلىق-ينتەللەكتۋالدىق، ارتحاۋستىق فيلمدەردىڭ كەمشىلىگى نەدە؟
– كەمشىلىگى سول، كورەرمەنى از. ولاردى كورسەتۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ كينوتەاترىمىز بولۋعا ءتيىس. الماتىدا «ارمان» كينوتەاترىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان شۇكەنوۆ قانا قازاق كينوسىنىڭ جاناشىرى. فيلمدەرىمىزدى مەيلىنشە ۋاقتىلى كورسەتۋگە تىرىسادى. قاراعاندىدا اكىمدىكتىڭ جانىنان ءبىر كينوتەاتردى جەكەشەلەندىرۋدەن الىپ قالعان رىمبالا دەگەن اپامىز بار. قازاقفيلمنەن كينو شىقتى دەگەن حاباردى ەستىسە بولدى، بىردەن شاقىرادى. كينومىزدى كورسەتىپ، كورەرمەنمەن كەزدەسۋ وتكىزەدى. وسى سىندى ءار قالادا اكىمدىكتىڭ جانىنان سالىنعان ءبىر-بىر كينوتەاتر جۇمىس جاساسا، «وفيسيانت رەجيسسەرلاردان» زاپى بولماس ەك. شىعارماشىلىق توپتىڭ جۇمىسىنان كەمشىلىك ىزدەۋ تىرناق استىنان كىر ىزدەۋمەن بىردەي. ارتحاۋستىق فيلمدەردىڭ ءبارى دەرلىك شەديەۆر دەۋگە بولماس. دەسە دە، جاقسىنى دا كورەتىن كوز كەرەك.
– ءسىزدىڭ پروزاڭىزبەن دە تانىسپىز. «جۋسان ءدامى» سىندى جەكە ادامداردىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلگەن شىعارماشىلىعىڭىز ەندىگى جەردە يدەولوگيالىق فيلمدەرگە قاراي اۋىستى…
– اۋەلىرەكتە فەستيۆالدەردە كەڭ تالقىلانعان «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قىز جىلاعان» اتتى ەكى فيلم ءتۇسىردىم. كەيىن دە وسى باعىتتا جۇمىس جاساي بەرۋىمە بولار ەدى. ءبىراق، نەگە «مۇستافا شوقايعا»، «اماناتقا» كەلدىم؟ ءبىراز جىلداردىڭ الدىندا اۋرۋحانادا، ساناتورييدا جاتقانىمدا ادامدارمەن كوپ اڭگىمەلەستىم. تاڭعالعانىم، ءوز تاريحىنان، ءوز مادەنيەتىنەن قول ءۇزىپ قالعان. بىزگە ءدال ءقازىر يدەولوگيالىق فيلمدەر كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ يدەولوگياسىن جۇرگىزۋگە، حالىقتىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتۋعا كينو ارقىلى جۇمىلۋدى وزىمە پارىز سانادىم. ءبىر جاعىنان اعارتۋشىلىق باعىتتا جۇمىس جاساۋعا بەيىلدى بولدىم. جاس ۇرپاقتىڭ جانى، ءدىلى قازاق بولۋىن كورۋ – مەنىڭ ارمانىم. وسى جاقىندا بەلگىلى اكتەر نۇرلان سانجار ەكەۋمىز «ۇزاق جاڭعىرىق» دەپ اتالاتىن سەناريي جازىپ شىقتىق. كەنەسارىنىڭ زامانىندا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن فيلولوگ ادولف يانۋشكيەۆيچ قازاق دالاسى جايلى باي كىتاپ جازدى. قۇنانبايمەن، بىرجانمەن، تاتتىمبەتپەن، باراق سۇلتانمەن، شوقاننىڭ اتاسى ۋاليحانمەن كەزدەسىپ، قازاق مادەنيەتى جايلى تاڭدانا اڭگىمەلەدى. بۇل سونىڭ نەگىزىندە جازىلعان سەناريي، «اماناتتىڭ» رۋحاني جالعاسى.
– «اماناتتىڭ» تاعدىرى قالاي بوپ جاتىر؟
– ونىڭ تاعدىرى لوتەرەيا سەكىلدى. كوپتەگەن كينوفەستيۆالدەردە بولدىم، كوبىندە كينونىڭ جۇلدەگە يە بولۋى لوتەرەيا. ونىڭ ۇستىنە، الەمدىك بەدەلدى فەستيۆالدەردىڭ دەنى ساياسيلانعان. نە دە بولسا، بۇيىرتقانىن كورەرمىز. ەڭ باستىسى، لونگ-ليستكە ىلىندىك، 200-دەن اسا فيلمنەن 87ء-سى تاڭداپ الىندى. الدا شورت-ليست. باياعىدا «كوزىمنىڭ قاراسى» فرانسۋز كينو ونەرى اكادەمياسىنىڭ جورج سادۋل اتىنداعى سىيلىعىن العاندا دا 200-دەن اسا فيلمنەن ىرىكتەلىپ 10-اق فيلم قالدى. سوڭىنا دەيىن «شەت تىلىندەگى ۇزدىك فيلم» نوميناسياسى ءۇشىن جاپوندىق رەجيسسەر ەكەۋمىز ب ا ق سىناستىق. شەشىمى الگىندە ايتقانداي لوتەرەيا سياقتى. ەڭ باستىسى، تىزىمگە ىلىندىك. ءبىز وسىمەن بەسىنشى رەت «وسكارعا» ۇمتىلىس جاساپ وتىرمىز. بۇل قازاق كينوسىنىڭ كوزگە ىلىنە باستاعانىنىڭ دالەلى. رەسەيدەن كونچالوۆسكييدىڭ «راي» ءفيلمى، قازاقستاننان «امانات» ۇزەڭگىلەس كەلە جاتىر. ءاسيا باعداۋلەت قىزى دەگەن بويجەتكەن «اماناتتى» جەرىنە جەتكىزىپ تالداپتى. وقىپ شىعىپ ايىزىم قاندى. وسىنداي ساۋاتتى جاستاردىڭ زامانى ءقازىر. ەلزات ەسكەندىر دەگەن جاس رەجيسسەردىڭ بىلىگى سۇيسىنتەدى. «ءولىاراسى» قازاقتىڭ جانىن ءجىتى زەرتتەي العانىنىڭ ايعاعى. ەندىگى كەزەك سولاردىكى.
– پارسىنىڭ كياروستامي، پاناحي، ءفارحاديى بار، تۇرىكتىڭ دجەيلانى بار، حالىق تۇرمىسىنداعى ءدىني، الەۋمەتتىك، ينتيمدىك بولسىن شيەلەنىستەردىڭ پسيحولوگيالىق اسەرلەرىن اشىق سۋرەتتەيدى. ءوز ەلدەرىندە كورەرمەنى جەتەرلىك. ال بىزدەگى وسى تاقىلەتتەس ىزدەنىستەرگە دەگەن تۇسىنىسپەۋشىلىك نەدەن؟
– بۇنىڭ زاردابىن ءقازىر شەگىپ وتىرعانىمىزبەن، سەبەبى ارىدە. وتارشىلدىقتىڭ قامىتىن كيدىك، ءبارى كوممۋنيستىك سەنزۋرانىڭ ەلەگىنەن ءوتىپ بارىپ ۇسىنىلدى. ءبىز، ءتىپتى، الەم ادەبيەتىمەن دە ورىس تىلىندە تانىستىق. ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانىماستاي حالگە جەتتىك، تىپتەن، تانىعىمىز كەلمەيتىن حال دە ءبىزدىڭ باسىمىزدا. ەندى كەلىپ ەس جيىپ، ەتەگىمىزدى جاپتىق پا دەسەك، تەليەۆيدەنيە ءۇندىنىڭ سەريالدارىمەن-اق دىڭكەمىزدى قۇرتىپ ءبىتتى. باعدارلامالارىنىڭ سيقى اناۋ، انشىلەردىڭ قوسىلىپ-اجىراسقانى. ول كىمگە تاربيە؟! مادەنيەت ارناسىندا جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «كىتاپحانا» دەگەن باعدارلاماسى بار ەدى، ءقازىر جوق. نەگە؟ «رەيتينگ جوق» دەپتى. ءوز ەلىنىڭ ادەبيەتىن، كينوسىن، مۋزىكاسى مەن ءجيۆوپيسىن دارىپتەي المايتىن تەلەارنالارعا بازىنام بار. پسيحولوگيالىق ينتريگا اشىق كورىنىس تاپقان فيلمدەرگە كورەرمەننىڭ دايىن بولماۋى قازىرگى جاعدايدا تىكەلەي تەليەۆيدەنيەگە بايلانىستى. مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىن جۇمىلا جاساۋىمىز قاجەت، بۇل بوتەن ەمەس، ءوز مەملەكەتىمىز. حالىقتىڭ قابىلداۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن سول تەلەارنالار.
– كينوعا توقسانىنشى جىلدارى كەلگەن «جاڭا تولقىندى» ادەبي ەليتا دا اسا قابىلداي قويماعان ەكەن…
– بۇعان تاڭدانۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. ونەردە جاسالعان جاڭالىقتاردى قوعامنىڭ بىردەن قابىلداي الۋى ەكىتالاي. كەزىندە ابايدىڭ ولەڭىن تۇسىنگەن ورتاسى بولدى ما؟ جاڭالىق كەلگەندە فورتوچكادان كەلمەيدى، قۇيىن بوپ كەلەدى. الدىڭعى تولقىن اعالار، كەيىنگى تولقىن ىنىلەر قاشاندا وزدەرىنە ءتان ىزدەنىسپەن كەلەدى. ءبىر-بىرىن تۇسىنە الماي جاتسا، ول دا تابيعي قۇبىلىس. سوسىن «جاڭا تولقىن» ءجۇز پايىز جاڭالىق اشتى دەۋگە كەلمەس. ولاردان شىنايىلىقتان قاشىپ، ادەيى ەرەكشەلەنگىسى كەلگەندىك تە بايقالادى. اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن اندرەي تاركوۆسكييدىڭ ەكەۋى دە ماعان ۇستاز. تاركوۆسكيي ەميگراسياعا كەتەرىنىڭ الدىندا ماعان ەكى جىل ساباق بەردى. اسەكەڭ دە، تاركوۆسكيي دە ءبىر-بىرىن تانىمايتىن، ءبىراق، ەكەۋى دە: «ايتپاق ويىڭدى ورامجاپىراقتىڭ ىشىنە جاسىر، وقۋشى قابىعىن ارشىسىن، ەڭبەكتەنسىن»، – دەيتىن. «جاڭا تولقىننىڭ» سول كەزدەردە كينوعا كەلۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن دۇنيە. ءۇنسىز جاتىپ العاندا قايتەر ەك؟ جاڭا تولقىن كەلىپ شايىپ تۇرماسا، كينو ارناسىنا قاق تۇرادى. كورەرمەن قاق سۋدى ىشپەيدى. ارتىمىزدان ەستافەتانى قاعىپ الاتىن جاستار كەرەك. ايتپەسە، «وفيسيانت رەجيسسەرلار»، «وفيسيانت جازۋشىلار» قاپتاپ كەتتى. بۇيتە بەرسەك، «وفيسيانتتار» قوعامىنا اينالامىز. «شەگىنەرگە جول جوق، ارتىمىزدا قازاقستان!».
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
ۇسەن تورتاي
"جاس وركەن"
