– رۇستەم مۇحتار ۇلى، ءقازىر بىزدە عانا ەمەس، جالپى الەمدە جۇرەك قان تامىرلارى اۋرۋلارىمەن اۋىراتىندار، ودان كوز جۇماتىندار سانى تىم كوپ ەكەن. بۇنىڭ باستى سەبەبى نەدە؟ بۇل اۋرۋمەن اۋىراتىندار سوڭعى كەزدە نەگە كوبەيىپ كەتتى؟
– شىنىندا دا، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى بىزدە عانا ەمەس، الەمدە كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. مۇنىڭ باستى سەبەبىن ناقتى ەشكىم ايتا المايدى. اۋرۋعا شالدىعۋدىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، ەكولوگيا. ونىڭ جۇرەككە اسەرى از ەمەس. كەيبىر يندۋستريالدى قالالاردا جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋلارى، وكپە اۋرۋلارى، ت.ب. اۋرۋلاردىڭ تۇرلەرى كوپ بولادى. زاۋىتتاردان شىعاتىن زياندى قالدىقتار اۋانى بۇزىپ، تابيعاتتى لاستايدى. ناتيجەسىندە، ادامدار جۇرەك تالماسىنا ۇشىراپ، قان قىسىمى كوتەرىلەدى. ينسۋلت، ينفاركت اۋرۋلارىنا شالدىعادى.
ەكىنشىدەن، قازاقستاندا كارديولوگيا، كارديوحيرۋرگيا سالاسى قارقىندى دامىپ كەلەدى. اۋرۋدى دەر كەزىندە انىقتايتىن دياگنوستيكا تاسىلدەرى دە جاقسى جولعا قويىلعان. ءقازىر ءار اۋىلدا ەكگ مەن ەحوكارديوگرافيا بار. ماماندار دا كوبەيدى، ولاردىڭ بىلىكتىلىگى دە جوعارىلاپ كەلەدى. دارىگەرلەر اۋرۋدىڭ بەلگىلەرىن دەر كەزىندە انىقتاپ، ناۋقاستى وبلىسقا نەمەسە ءىرى قالالارعا جولدامامەن جىبەرەدى. مۇندا ناقتى دياگنوستيكا جاسالىپ، اۋرۋدىڭ ءتۇرى انىقتالىپ، دەر كەزىندە ەم-شارا جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
بىزدە ءبىر وپەراسياعا ۇكىمەت تاراپىنان 1 ملن. 800 مىڭ تەڭگە بولىنەدى. وتا جاسايتىن اپپارات، قوندىرعىلاردىڭ بارلىعى اقش، ەۋروپا، رەسەيدەن اكەلىنگەن. ولاردىڭ باعاسى تىم قىمبات. ماماندارىمىزدى دامىعان ەلدەرگە جىبەرىپ، ءتىپتى، شەت ەلدەن مىقتى پروفەسسورلاردى وسىندا شاقىرتىپ، ماستەر-كلاسستار ۇيىمداستىردىق.
– ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر جۇرەك تالماسىمەن اۋىراتىندار جاسارىپ بارادى. بۇرىن بۇل اۋرۋعا 60-تان اسقان، 70-كە جەتكەندەر عانا شالدىعاتىن بولسا، بۇگىندە 20-نىڭ ۇستىندەگىلەر دە دارىگەردەن كومەك سۇرايتىن بولدى. ءتىپتى، جاڭا تۋعان نارەستەلەر دە جۇرەك اۋرۋىمەن اۋىرادى. بۇعان نە دەيسىز؟ نەگە بۇل اۋرۋ تىم جاسارىپ بارادى؟
– كەيبىر جۇرەك اۋرۋلارى ريەۆماتيزمگە بايلانىستى بولىپ جاتادى. ەگەر ۋاقىتىندا ەمدەلمەسە، ول اسقىنىپ كەتەدى دە، جۇرەككە شابادى. جۇرەكتىڭ كلاپاندارى بۇزىلادى. وكىنىشكە وراي، ءقازىر ينفاركت اۋرۋى جاس جىگىتتەردە دە كەزدەسەتىن بولدى. وعان سترەسس، ەكولوگيا، ارتىق سالماق، ادامنىڭ جەگەن تاماعى دا اسەر ەتەدى. شىنىندا دا، بۇل اۋرۋ ءتۇرى ءقازىر جاسارىپ بارادى. قوعامداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى، جۇمىسسىزدىق، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمسىزدىك ادامداردىڭ جۇيكە جۇيەسىن شارشاتادى، دارمەنسىزدىككە ۇشىراتىپ، دەپرەسسياعا تۇسىرەدى. مۇنداي كەزدە كوپشىلىك ادامدار سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرماق تۇگىلى، ءوز دەنساۋلىعىنا قاراۋعا مۇرشاسى دا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مەنتاليتەتى دە ەرەكشە. ءبىزدىڭ قازاق اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەشۋاقىتتا وزدىگىنەن دارىگەرگە بارىپ تەكسەرىلمەيدى. اسىرەسە، قازىرگى «باي مەن كەدەيگە» بولىنگەن قوعامدا بۇل ماسەلە تىپتەن ۋشىعىپ كەتتى. بايلاردىڭ ۋاقىتى جوق، ال كەدەيلەردىڭ ەمدەلۋگە جاعدايى جوق.
ال، ءتۋابىتتى جۇرەك اۋرۋىنا شالدىعۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى سەبەبى، بالاعا اكە-شەشەسىنىڭ دەنساۋلىعى اسەر ەتۋى مۇمكىن. اتا-اناسىنىڭ ماسكۇنەمدىگى، اۋرۋشاڭدىعى، قان اينالىسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى بالاعا اسەر ەتەدى. ونىمەن قوسا، جۇكتى ايەل اياعى اۋىر كەزدە قان ازدىق، تۇماۋ، ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارمەن، جىنىستىق قاتىناستار ارقىلى جۇعاتىن اۋرۋلارمەن اۋىرسا، قۇرساقتاعى بالانىڭ جۇرەك قالقانشالارى مەن قاقپاقشالارى تولىق دامىمايدى. سوندىقتان ءار ادام ءوز دەنساۋلىعىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانى ءجون.
–ەلىمىزدە كارديوحيرۋرگ مامانداردىڭ جاعدايى قالاي؟ ايلىق-جالاقىلارىڭىز جەتكىلىكتى مە؟
–جاسىراتىنى جوق، باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا بىزدە جالاقى از تولەنەدى. قازاقستاندا دارىگەرلەردىڭ ايلىعى ءماز ەمەس. ماسەلەن، مەن يتاليادا بولدىم. ونداعى ورتالىقتار زاماناۋي اپپاراتتارمەن جابدىقتالعان، قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى دە جاقسى جولعا قويىلعان. سالىستىرمالى تۇردە ايتاتىن بولساق، بىزدە ەگەر ءبىر وپەراسياعا 1 ملن. 800 مىڭ تەڭگە بولىنسە، وندا 25000-30000 ەۆرو تولەنەدى. مەملەكەت ولارعا تىم جوعارى قاراجات بەرەدى. ال، اقش-تا ءبىر وپەراسياعا 40000-50000 دوللار بولىنەدى. ارينە، ونىڭ ءبىر بولىگى دارىگەرلەردىڭ ايلىعىنا جۇمسالادى. يتاليادا رەزيدەنتۋرادان ءوتىپ جاتقان دارىگەرلەردىڭ ءوزى 2000 ەۆرو ايلىق الادى. ال، بىزدە ارنايى ماماندانعان دارىگەرلەردىڭ ءوزى ونداي جالاقى المايدى. شىنى كەرەك، بىزدەگى رەزيدەنتتەردىڭ ءوزى 50 مىڭ تەڭگە الادى. سوندىقتان، دارىگەرلەردىڭ ايلىق-جالاقىسى الداعى ۋاقىتتا رەتتەلەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.
– جاس مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە جىبەرىپ تۇراسىزدار ما؟
– قازاقستاندا كارديوحيرۋرگيا سالاسى ماماندارىنىڭ كوپشىلىگى – جاستار. ويتكەنى، بۇل سالا سوڭعى ون جىلدىڭ ىشىندە عانا جاقسى دامىپ كەلەدى. ءبىز جىلىنا جوق دەگەندە، ءتورت رەت ماسستەر-كلاسستار وتكىزىپ تۇرامىز. شەت ەلدەن مامانداردى شاقىرتىپ، تاجىريبە الماسامىز. جاقىندا عانا يتاليادان بىلىكتى دارىگەرلەردى شاقىرىپ، وسىندا كەزدەستىك. رەسەيدەن، گەرمانيادان، گوللانديادان دا بىلىكتى دارىگەرلەر كەلىپ كەتتى. ولار ءوز سالاسىن جەتىك مەڭگەرگەن ماماندار. ەگەر ورتالىقتا جاڭا وپەراسيا ەنگىزەمىز دەسەك، وندا بىزگە الەمدەگى ەڭ جاقسى ماماندى شاقىرتۋعا تۋرا كەلەدى. سونداي تالاپ قويىلعان. ولاردى شاقىرىپ، بىرنەشە وپەراسيا جاسايمىز. ءبىر وپەراسيانى ول ءوزى ىستەيدى دە، قالعاندارىن ءبىز جاسايمىز، ول تەك قاراپ، كومەك جاساپ تۇرادى. جاڭا وپەراسيالار وسىلاي ەنگىزىلەدى. ونىمەن قوسا، جاس مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولاردى شەت ەلدەرگە دە جىبەرىپ تۇرامىز. ماسەلەن، مەن بۇعان دەيىن نوۆوسيبيرسك وبلىسىندا جۇمىس ىستەدىم. وندا اكادەميك ە.ن. مەشالكين اتىنداعى قاناينالىم پاتولوگياسى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. ماماندارىمىزدى سول جاققا دا جىبەردىك. ءتىپتى، گەرمانياعا، گوللاندياعا بارىپ كەلدى. ءقازىر الەمدەگى ەلدەردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن قولدانادى. وسى رەتتە ءبىزدىڭ كارديوحيرۋرگتەردىڭ 50 پايىزى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن. باسقالارى دا قالىس قالماي، ورتالىققا ءتىل ماماندارىن شاقىرىپ، ارنايى وقىتىپ وتىرمىز.
– شەت ەلدە جۇمىس ىستەگىڭىز كەلمەي مە؟ «بۇل جاقتا دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى از» دەپ كەيدە كەتىپ قالعىڭىز كەلەتىن ساتتەر بولا ما؟
– قازاقستاندا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن مەن رەسەيگە بارىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇستىم. نوۆوسيبيرسك مەملەكەتتىك مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدىم. اكادەميك ە.ن. مەشالكين اتىنداعى قان اينالىم پاتولوگياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا رەزيدەنتۋرادان ءوتتىم. كەيىن سول ينستيتۋتتا جۇمىس ىستەدىم. ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك، پروفەسسور الەكساندر كاراسكوۆپەن بىرگە ۇنەمى وپەراسيالارعا قاتىسىپ ءجۇردىم. ول مەنى وزىنە جاقىن تارتتى، ءتىپتى، «وسىندا قال، جۇمىس ىستە، عىلىممەن اينالىس» دەدى. سوندا جۇمىس ىستەپ، ءبىراز تاجىريبە جينادىم. كەيىن ول جاقتان كوپ نارسە ۇيرەنگەنىمدى سەزدىم. مۇنىمەن توقتاپ قالماي، جاڭا تاسىلدەردى، وپەراسيانىڭ كۇردەلى تۇرلەرىن مەڭگەرگىم كەلدى. سوندىقتان قوسىمشا كۋرستار ىزدەي باستادىم.
ءبىراق، رەسەيدە بىزدىكى سەكىلدى جاستاردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە ارنالعان «بولاشاق» سەكىلدى باعدارلاما جوق. مەنىڭ ءبىر ريزا بولاتىنىم، قازاقستاندا كەز كەلگەن جاس مامان ءوزىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرگىسى كەلسە، «بولاشاق» باعدارلاماسىنا قۇجاتتارىن وتكىزىپ، شەت ەلدە وقۋىنا مۇمكىندىك جاسالعان. ال، رەسەيدە جاستار شەت ەلگە بارىپ ءبىلىمىن شىڭداعىسى كەلسە، ءوز قالتاسىنان تولەيدى. وندا مۇنداي مۇمكىندىكتەر جاسالماعان. مەن رەسەيدە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، قوسىمشا كۋرستارعا قاتىسقىم كەلدى. ءبىراق، ينتەرنەتتەن قاراسام، شەت ەلدە وقۋ باعاسى تىم قىمبات. كەيىن يتاليانىڭ حالىقارالىق جۇرەك مەكتەبىن تاپتىم. Lucio Parenzan دەگەن ايگىلى كارديوحيرۋرگ جاستاردى تەگىن وقىتۋ ءۇشىن ارنايى حالىقارالىق مەكتەپ اشقان ەكەن. مەن سونى تاۋىپ الىپ، تۇيىندەمەمدى (رەزيۋمە) جىبەردىم. سكايپ ارقىلى بايلانىسقا شىقتىم. ولار اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەنىمدى، كارديوحيرۋرگيا سالاسى توڭىرەگىندەگى ءبىلىمىمدى تەكسەرىپ، وقۋعا شاقىردى. وندا ءبىر جىل تاجىريبەدەن ءوتتىم. كوپ نارسە ۇيرەندىم. وقۋىم، تاماعىم، جاتىن ورنىم – بارلىعىن وزدەرى قامتاماسىز ەتتى. ونىمەن قوسا، قوسىمشا كۋرسپەن قاتار يتاليانىڭ ميلان قالاسىنداعى بيكوككا ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيستراتۋرادان ءوتتىم. وقىپ ءجۇرىپ، اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەدىم.
كەيىن رەسەيگە قايتىپ كەلىپ، ەكى جىل سوندا جۇمىس ىستەپ، 2015 جىلى قازاقستانعا كەلدىم. ويتكەنى، اتا-انام، بۇكىل تۋعان-تۋىستارىم وسىندا. قانشا دەگەنمەن، تۋعان جەرىڭدى، ەلىڭدى، اتا-اناڭدى، جاقىندارىڭدى ساعىناسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدىڭ مەكتەبى بالالارىما «ءبىزدىڭ پرەزيدەنت پۋتين» دەپ ۇيرەتتى. مەن ولارعا «جوق، ولاي ەمەس، ءبىزدىڭ پرەزيدەنت – نازاربايەۆ» دەپ ۇنەمى ايتىپ ءجۇردىم. وسى جاعدايلار قاتتى اسەر ەتكەندىكتەن، نامىسىم ويانىپ، قانداي جاعداي بولسا دا، بالالارىم قازاق بولىپ ءوسۋى كەرەك دەپ شەشتىم. قالاي دەسەك تە، رەسەي بولەك مەملەكەت. دەگەنمەن، ول جاقتا ناشار تۇردىم دەپ ايتا المايمىن. كورشىلەرىم دە، جۇمىسىم دا جاقسى بولدى. ءبىراق، ءبارىبىر وندا ءوزىڭدى بوتەن سەزىنەسىڭ. سوندىقتان ەلگە قايتۋدى ءجون دەپ سانادىم. ەكىنشى جاعىنان يتاليادا جۇرگەن كەزدە دە اۋرۋحانا ديرەكتورى مەنى شاقىرىپ الىپ، «وسىندا قالىپ جۇمىس ىستە، ايلىق-جالاقىڭدى ءۇش-تورت ەسەگە دەيىن وسىرەمىن» دەپ ۇسىنىس ايتتى. وندا اي سايىن 2 مىڭ ەۆرو الىپ ءجۇردىم. ال، ەكى جىلدان كەيىن يتاليانىڭ سەرتيفيكاتىن السام، جالاقىم 6 مىڭ، 8 مىڭ ەۆروعا دەيىن وسەتىن ەدى. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر رەت تە قازاقستاندا جۇمىس جاساپ كورمەپپىن. ۇيرەنگەن، بىلگەن، جيعان تاجىريبەمدى ءوز ەلىمدە كورسەتكىم كەلدى. حالقىمنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاقسارۋىنا از دا بولسا سەپتىگىمدى تيگىزگىم كەلدى. ونىڭ ۇستىنە، وندا ەشقانداي اعايىن-تۋىسىم جوق. اتا-انام، جاقىندارىمنىڭ ءبارى – قازاقستاندا. وسى جاعىنان شەشىم قابىلداۋ قيىن بولدى. ونىمەن قوسا، 2000 جىلدارى قازاقستاننان كەتەردە وز-وزىمە ىشتەي ۋادە بەرگەنمىن. «قانداي جاعداي بولماسىن، ءبارىن وقىپ، ۇيرەنىپ العان سوڭ، ءتۇبى قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس جاسايمىن. ەلىمە پايدامدى تيگىزەمىن» دەپ كەتكەنمىن. سول سەرتىمدى ورىندادىم. 2015 جىلى سىزعانوۆ اتىنداعى ۇلتتىق حيرۋرگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى، اكادەميك، پروفەسسور جەتكەرگەن ارزىقۇلوۆ مىرزا مەنى شاقىرىپ، بىر-ەكى وپەراسيا جاساۋىمدى سۇرادى. مەن كەلىسىم بەرىپ، جاساپ شىقتىم. وتا ءساتتى ءوتتى. وسىدان سوڭ، «سەن وسىندا كەل، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولاسىڭ» دەدى. رەسەيگە بارىپ، قۇجاتتارىمدى راسىمدەپ، وسىندا جۇمىس ىستەۋگە بەل بايلادىم. قانداي جاعداي بولسا دا، ءوز ەلىڭدە تۇرىپ، حالقىڭا پايداڭدى تيگىزگەننەن ارتىق باقىت جوق دەپ ەسەپتەيمىن.
– جاسىراتىنى جوق، بىزدە فۋتبوليستەر، دەپۋتاتتار دىم بىتىرمەسە دە ميلليونداعان جالاقى الادى. ال ادام جانىنا اراشا تۇسكەندەر، ءولىم اۋزىندا جاتقاندارعا ءومىر سىيلايتىن جانداردىڭ ايلىعى ماندىمدى ەمەس. بۇل ادىلەتسىزدىك ەمەس پە؟ مۇمكىن دارىگەرلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، جالاقىلارىن ءوسىرۋ كەرەك شىعار؟ ءتىپتى، ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىپ، زەينەت جاسىن ازايتۋعا قالاي قارايسىز؟
– مۇنداي وي مەندە بولماپتى. ويتكەنى، ءوز ماماندىعىما قاتتى بەرىلگەنمىن. ءتىپتى، مەن زەينەت جاسىنا شىقسام دا، وسى سالادا ەڭبەك ەتە بەرگىم كەلەدى. زەينەتكە ەرتە شىققىم دا كەلمەيدى. ارينە، مەملەكەت تاراپىنان جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلسا، جاقسى-اق بولار ەدى. بۇل دارىگەرلەردىڭ جۇمىسقا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرادى. ءبىراق، قانداي جاعداي بولسا دا، ءار ادام ءوز ماماندىعىن ءوزى تاڭدايدى. ءبىز وسى سالانى تاڭداعاندا، بىزگە ەشكىم ميلليونداعان جالاقى ۋادە ەتكەن جوق.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان، سەرىك جۇمابايەۆ
https://dalanews.kz/27766
