رەسەي بيىل دا جەڭىس پارادىنا الاپاتىن اسىرۋدى ويلاپ، ماقتان تۇتاتىن اسكەري تەحنيكاسىن كورسەتتى. ءار ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرى كەلدى. ءبىراق بۇل جولى اقش پەن ەۋروپا باسشىلارى شاقىرتۋدان باس تارتتى. قىرىمدى تارتىپ الىپ، ۋكراينانىڭ شىعىسىندا لاڭ سالىپ وتىرعان ءپۋتيننىڭ جانىندا پارادتى كورگىلەرى كەلمەگەنى بەلگىلى. كرەمل 2008 جىلدان بەرى قىزىل الاڭدا ءوزىنىڭ اسكەري الەۋەتىن كورسەتىپ كەلەدى. بيىلعى پارادتا بۇرىن كورسەتپەگەن، جان-جاقتىلى جەتىلدىرىلگەن قارۋ-جاراعىن پاش ەتتى.
ءبىراق بۇگىنگى ورىستىڭ اسكەري تەحنيكاسى قازىرگى ءوزىنىڭ باسەكەلەستەرىمەن سالىستىرعاندا ۇلكەن سوعىستارعا دايىندىعى، جوعارى تەحنولوگيالى اسپاپتارى، روبوتتى، لازەرلىك قارۋلارى، قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندارى جاعىنان قانشالىقتى قاۋقارلى؟
جاقىندا Amerikabuleteni گازەتىندە جاريالانعان ماقالادا اقش پەن رەسەي اراسىندا سوعىس ءورتى تۇتانسا، ونىڭ قانداي سەنارييمەن ءوربيتىنى ايتىلعان؟ ماماندار پىكىرىنشە، ەكى ەل اراسىندا سوعىس تومەندەگىدەي ءۇش ءتۇرلى سەنارييدە ءجۇرۋى مۇمكىن.
يادرولىق قيامەت
قىرعي قاباق سوعىستان بەرى، قارۋسىزدانۋ كەلىسىمىنە قاراماستان، ەكى دەرجاۆانىڭ دا قويماسىندا مىڭداعان يادرولىق قارۋلار بار. اقش باسپاسوزىندە جاريالانعان بيىلعى مالىمەتتەر بويىنشا اقش-تىڭ بارلىق قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندارىنىڭ (قابز) ءالى قولدانىسقا جارامدى 448 داناسىنىڭ بارلىعى رەسەيگە باعىتتالىپ قويعانى جازىلادى. رەسەيدىڭ دە ناقتى سانى بەلگىسىز قابز نىساناسى اقش بولىپ تۇر. اقش-تا بارلىعى 7700 يادرولىق سوعىس قارۋى بار. اقش عالىمدار فەدەراسياسىنىڭ مالىمدەمەسىندە بۇلاردىڭ 1950ء-ى قابز-دار، قالعانى سۋاستى جانە ۇشاقتا تاسىمالداناتىن تۇرلەرى. ال رەسەيدىڭ بارلىق يادرولىق قارۋ-جاراق سانى باسەكەلەسىنەن ءسال-پال كوبىرەك، ياعني 8500 شاماسىندا. ءبىراق بۇلاردىڭ 1800 داناسى عانا سوعىسقا قولدانۋعا جارامدى. ءبىراق اقش پەن رەسەي اراسىنداعى يادرولىق سوعىستان ەكى جاق تا جەڭبەيدى. ويتكەنى ورنى تولماس اپات بولادى. «Madness» ەستەن الجاسۋ. Mad، اعىلشىنشا «mutually assured destruction» ءوزارا بىر-بىرىنە جاۋاپ قايتاراتىن اپات. ەكى سۋپەر دەرجاۆادا اقىلدان اداسقانىن بىلگەن سوڭ 1948 جىلى بەرليندە، 1956 ماكەدونيادا، 1961 جىلى كۋبادا، 1968 جىلى پراگاداعى كەزدەسۋلەرىنە قاراماستان، يادرولىق قارۋدى قولدانباۋعا كەلىسە المادى. 15 ناۋرىزدا كورسەتىلگەن «قىرىم. وتانعا قايتۋ جولى» دەپ اتالاتىن دەرەكتى فيلمدە پۋتين بىلاي دەگەن: «ۋكراينا مەن قىرىمداعى جاعدايعا بايلانىستى قاجەت بولسا رەسەي يادرولىق قارۋىن قولدانۋعا دايىن بولعان. يادرولىق قارۋ-جاراقتى سوعىس دايىندىعىنا كەلتىرۋگە بۇيرىق بەردىم». ءپۋتيننىڭ بۇل سوزىنەن سوڭ اۋەلى ەكى ەل اراسىندا يادرولىق سوعىس بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ادامزاتتىڭ بۇل سەنارييگە قارسى جالعىز ءۇمىتى – ۇرەيلى قارۋدان باس تارتقىزۋ.
شىعىس ەۋروپاداعى ءداستۇرلى سوعىس
بۇل قىرعي قاباق سوعىس ۋاقىتىندا ويلاستىرىلماعان وزگەشە سەناريي. ۋكراينا ماسەلەسىنەن كەيىن قايتا ايتىلا باستادى. ءبىراق بۇل سوعىستىڭ سوڭى يادرولىق سوعىسپەن اياقتالۋى ابدەن مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا شاراسىز ءماجبۇرلى جاعدايعا اكەلىپ تىرەيدى. شىعىس ەۋروپا اۋماعىندا سوعىس بولا قالسا قالاي بولارىنا تەوريالىق تۇرعىدان كوز جۇگىرتىپ كورەلىك. سوعىس الاۋى ۋكرينادا بولسا، ناتو-نىڭ بارلىق مۇمكىندىگى مەن جاقتاستارى اقش-تىڭ جاعىندا بولارى انىق.
اقش مايدانعا سىرتتان قوسىلىپ، ال رەسەي ءوز اۋماعىندا مايدان شەبىن قۇرادى. ورىستاردىڭ بۇل ارتىقشىلىعى ءبىر جاعىنان سورى بولماق. قىرىم رەسەيدىڭ تەڭىز فلوتىنداعى قورعانى جانە رەسەي اسكەرىنىڭ باسىم بولىگى ەلدىڭ وڭتۇستىك باتىسىندا ساقاداي ساي تۇر.
بۇعان قوسا اقش جانە ناتو مۇشەلەرىنىڭ دە 40 اۋماقتا ورنالاسقان اسكەري 598 بازاسى رەسەيدىڭ ءتورت بۇيىرىنەن ءبىر ساتتە سوققى بەرە الادى. اقش-تىڭ ءوز جەرىندە جانە مۇحيت ارالدارىندا بارلىعى 4461 اسكەري بازاسى بار. اقش-تىڭ ءبىرقاتار اسكەري بازالارى مەن اسكەرى گەرمانيا جەرىندە ورنالاسقان. بۇلار رەسەيدىڭ باتىسىنان سوققى جاسايدى. كاتار جانە ديەوگو گارسيا بازالارى باسەكەلەسىنىڭ وڭتۇستىگىنە، جاپونيا جانە وڭتۇستىك كورەياداعى بازالارى شىعىسىنا ءبىر ساتتە وڭاي ويسىراتا سوققى بەرە الادى. بۇل رەسەيدىڭ جان-جاعىنان قايمالاۋعا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى ەكەنىن كورسەتەدى. ناتو-عا مۇشە ەلدەردىڭ، فرانسيا جانە ۇلىبريتانيانىڭ دا رەسەيگە جاقىن تۇرعان اسكەري بازالارى بارىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ال وڭتۇستىك باتىسىندا تۇركياداعى ناتو اسكەري بازالارى سوعىستىڭ بەلورتاسى بولارى تۇسىنىكتى. ال رەسەي شە؟ NYU پروفەسسورى مارك گالەوتتي Washington Post-قا جاساعان مالىمدەمەسىندە رەسەيدىڭ كۋبادا اسكەرى جانە سيريانىڭ تارتۋس ماڭايىندا تەڭىز فلوتى بار دەپ ايتتى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا رەسەيدىڭ، ەسكى كەڭەس رەسپۋبليكالارىن قوسپاعاندا، سىرت مەملەكەتتەردە اسكەري بازالارى جوق.
رەسەي ارمياسىندا 845 مىڭ اسكەر، ەكى جارىم ميلليون زاپاستاعى اسكەر بار. تانك، ارتيللەريا جانە ءوق-دارى قورى جاعىنان اقش-تان باسىم. پروفەسسور گالەوتتي رەسەيدىڭ اسكەري كۇش-قۋاتىنىڭ اقش وداقتاستارىنان تومەندەۋ ەكەنىن، ءبىراق 1990 جىلدارمەن سالىستىرعاندا جاقسارىپ قالعانىن ايتقان. بۇعان قوسا ورىس اسكەري كۇشتەرى مەن جەكە قۇرامدارى كورشى مەملەكەتتەرگە كۇش كورسەتە العانىمەن، ءبىراق ناتو اسكەرىمەن يىق تەڭەستىرە الماس. قىتايدى دا جەڭە المايدى. پروفەسسور گالەوتتي رەسەيدىڭ قارا تەڭىزدەگى فلوتىن ءتىپتى يتاليانىڭ تەڭىز فلوتى جالعىز ءوزى عانا قيراتا الاتىنىن ايتادى.
ال اقش قارۋلى كۇشتەرىندە 1 ملن 400 مىڭ اسكەر بار. 850 مىڭ زاپاستاعى اسكەرى تاعى بار. تەك اقش-تىڭ نەگىزگى سوعىس كۇشتەرى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى 598 اسكەري بازادا. ىقتيمال سوعىستا العاش بولىپ اسكەري ۇرىسقا ناتو-نىڭ تاكتيكالىق NRF كۇشتەرى كىرىسپەك. NRF-دا 13 مىڭ اسكەر بار. مىڭداعان زاپاسى تاعى تۇر.
سوعىس باستالا قالسا رەسەيدىڭ قورعانى سيەۆاستوپول اقش پەن ناتو-نىڭ العاشقى نىساناسى بولماق. بۇل ەكەۋىنىڭ بۇل جەرگە اۋە شابۋىلى وپەراسياسىن قولداناتىنى ايقىن. رادار، زىمىران، ەلەكترونيكالىق اسكەري ماماندارى بەرگەن پىكىرلەر بويىنشا اقش ۇشاقتارى سوڭعى ۇلگىدە جابدىقتالعان. ايتسە دە، ورىس ۇشاقتارىنىڭ مانيەۆر جاساۋ قابىلەتى جوعارى دەيدى. Finansal Times-تان ساراپشى شارليەس كلوۆەر كلاسسيكالىق اۋەدەگى قاقتىعىستارىندا ورىس ۇشاقتارىنىڭ ارتىقشىلىققا يە ەكەنىن ايتادى. رەسەي قورعانىس ساراپشىسى رۋسلان پۋسكوۆ: «ەندىگى سوعىس «Top Gun» فيلمىندەگىدەي بولادى. بۇعان قوسا كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ ۇشاقتارىمىزدى سوڭعى ۇلگىدە جابدىقتاۋدا اقش-تىڭ سوڭىندا قالدىق. وسال تۇسىمىزدى جابۋ ءۇشىن اۋە قورعانىس كۇشتەرىنە اسا ءمان بەردىك. S-400، S-300 ۇشاقتارى اۋە قورعانىسىندا الەمدەگى ەڭ وزىعى. بوكستاعى سياقتى. وڭ قولىڭىز ءالسىز بولسا، سول قولىڭىزدى شىنىقتىراسىز. اۋەدەگى وسالدىعىمىزدى قۇرلىقتاعى اۋە قورعانىسىمىزبەن مىعىمدادىق» دەيدى.
اقش پەن رەسەي اراسىنداعى ءداستۇرلى سوعىس سەنارييىندە كىم جەڭسە دە، ورنى تولماس سۇمدىق سوعىس بولادى.
بۇركەنشىك سوعىس
بۇل اقش پەن رەسەي اراسىنداعى ادام شوشيتىن سوعىستاردان كەيىنگى ءۇشىنشى سەناريي. الدىڭعىلاردان جەڭىلدەۋ. نەگىزىندە قازىرگى بولىپ جاتقان سەناريي. اقش ۋكرايناعا قارجىلاي جانە اسكەري كومەك كورسەتۋ –ارقىلى سوعىسقا جاسىرىن قاتىسادى. بۇل سوعىستاعى ماقسات - رەسەيدى ۋكراينادان ىعىستىرىپ شىعارۋ عانا. نەمەسە اقش پەن ناتو ۋكراينا اسكەرىنە كومەككە كەلەدى. بۇعان ەرەگىسكەن رەسەي دە جاسىرىن تۇردە سەپاراتيستەرگە دەم بەرەدى. ناتيجەسىندە ۋكراينادا ازامات سوعىسى بولادى. قازىرگى ەكونوميكالىق سانكسيالاردى باتىستىڭ ءبىر ساراپشىسى جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ قالۋى دەيدى. «ءقاۋىپ توندىرگەن جىرتقىشتى جىلان شاعىپ الادى. ورگانيزمى السىرەگەن جىرتقىش ساباسىنا ءتۇسىپ، شەگىنىس جاسايدى، ءبىراق ۋى اعزادا جايىلا بەرەدى. ەكونوميكاسى السىرەگەن ەلدىڭ اسكەري كۇش قۋاتى دا السىرەيدى» دەگەن پىكىرىن ايتادى اقش پەن رەسەي اراسىنداعى تايتالاسقا ساراپشى. اقش پەن رەسەي اراسىندا مۇنداي بۇركەنشىك سوعىستار العاش بولىپ وتىرعان جوق. بۇرىندارى رەسەي سولتۇستىك ۆەتنامدىقتاردى قولداي وتىرىپ، اقش ساربازدارىن ەلىنە قايتۋعا ءماجبۇر قىلعان. اقش-تا مودجاحەتتەردى قولداي وتىرىپ، كەڭەس اسكەرىن اۋعانستاننان شىعاردى. بۇل سەنارييلەردىڭ بىرەۋى شىندىققا اينالسا، باسقىنشىنىڭ اسكەرىنە قيامەت. مۇنداي سوعىستا اقش جەڭىسكە جەتۋى مۇمكىن دەپ قورىتىندى جاسايدى ماماندار.
اۋدارعان نازار تۇرىقباي ۇلى.
