اۋىل – قازاقتىڭ باستاۋ بۇلاعى. ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋىمىز دا وسى اۋىلدىڭ ارقاسى. ءبىزدىڭ بارشا اسىل مۇرالارىمىزدى ساقتاۋشى اۋىل جايلى ايتار اڭگىمە، وي-تولعاۋلار تاۋسىلمايدى. الايدا اۋىلدىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى حال-احۋالى جايلى ايتاردا كەۋدەڭدى ماقتانىش سەزىمى كەرنەمەيدى، سەبەبى اۋىلدىڭ اجارى كەتكەن، ەڭ قيىنى اۋىلدان كوشىپ كەتۋشىلەر كوپ. ءبىز قانشا جاسىرساق تا اۋىلدا ءومىر ءسۇرۋ قيىنداپ بارادى، ءوز كۇشىنە عانا ارقا سۇيەگەن ەل دەمەۋگە ءزارۋ. اسىرەسە، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانى ەرەكشە قامقورلىققا مۇقتاج.
سوناۋ اشتىق جىلدارى وزەن جاعاسىنا ۇدەرە كوشكەن ەل ەرتىس بويىن مەكەندەپ تىرشىلىك ەتۋدە. مالايسارى باتىرلار قالماققىرىلعان تاۋىنىڭ ىشىندە جاۋدى ويسىراتا جەڭگەن ەلدى مەكەندە اقشيمان اتتى اۋىل بار.
ماي اۋدانىنىڭ تاريحى تەرەڭ، جەر قويناۋى تولعان قازىنا. قاسيەتتى ءارى قاسىرەتتى ءوڭىردىڭ كۇرمەۋى شەشىلمەگەن نەگىزگى ماسەلەلەرى، جۇرتتىڭ جانايقايى جايلى ءسوز ەتسەم دەيمىن. ءمىن تابۋ، سىن تاعۋ ماقسات ەمەس، ماقسات – ءبىر ەلدىڭ بيلىككە ايتار نازىن، جۇرەك ءۇنىن جەتكىزۋ، ءادىل ءارى شىنايى جاعدايدى ايتۋ. ويتكەنى ءبىز جالعان سوزدەردى ەستۋدەن جالىقتىق، مىنبەردەگى باسشىنىڭ قۇرعاق ۋادە بەرىپ تۇرعانىن بىلە تۇرا ءۇنسىز تىڭداپ وتىرامىز. ودان كەيىن تاعى دا الدىمىزعا كەلگەنىندە تاعى دا قۇلاق ءتۇرىپ، نازار اۋدارامىز الگى ادامعا. سايلاۋ كەزىندە سول ادامدارعا داۋىس بەرەمىز. ولارعا سەنىڭ سەنگەنىڭ كەرەك ەمەس، ال ولاردىڭ جالعان ۋادەسى كىمگە كەرەك؟! ايتەۋىر ءبارىمىز شىندىقتى بىلەمىز. ءبىراق ءتىس جارمايمىز. ويتكەنى ەستىر قۇلاق جوق. سورعا باتىپ بارا جاتساڭدا ەشكىم قول ۇشىن سوزباسىن بىلگەن سوڭ سوقىر ادامداي ەشتەڭە كورمەگەن سىڭاي تانىتامىز، كۇندەلىكتى ازىن-اۋلاق ايلىعىمىز، زەينەتاقىمىز، جاردەماقىمىز قولىمىزعا تيسە بولعانى. جۇرت ىشىندە «اقشاڭ بولسا بولدى، ءبارىن ساتىپ الۋعا بولادى» دەگەن ءسوز تىركەسىن ءجيى ەستىپ قالامىن. ساتىلمايتىن دۇنيەلەر جوق دەۋگە كەلمەس، ءبىز ساتۋعا بولمايتىن دۇنيەمىزدى ساۋداعا سالىپ قويعانىمىزدا بولىپ تۇرعان سياقتى بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنى. جەكەشەلەندىرەمىز دەپ اۋىلدى تالان-تاراجعا سالدىق. سودان بەرى قانشا جىل وتسە دە اۋىل ءالى ەڭسەسىن تىكتەگەن جوق. بۇزىلعان ۇيلەردىڭ ورنىنا دەيىن تازارتىپ تاستاساق تا كوركەيىپ كەتتى دەۋگە ءالى ەرتە سەكىلدى. ەڭ جامانى، اۋىلدا مىڭعا جەتپەيتىن تۇرعىن، جۇزگە جەتپەيتىن وقۋشى قالدى. ءبىر كەزدەگى ءبىر سىنىپتىڭ وقۋشىلارىنداي بالالار ءبىر ۇلكەن مەكتەپتە وقىپ ءجۇر. ءبىر بالانى ەكى ءمۇعالىم وقىتاتىن جاعدايعا جەتتىك. نەگە ەگىن ەكپەيمىز، مال باقپايمىز؟!- دەپ باسشىلار ەلگە اقىل ايتادى. اۋىلدا قولىنا كۇرەك ۇستار، اساۋدى ەرتتەپ مىنەر جىگىت تابۋى قيىنداپ بارادى. وتباسىن اسىراي المايتىن كاسىپپەن اينالىسۋعا ەشكىم قۇلىق تانىتپايدى. ەگىن سالساڭ ونى سۋارا الماي الەك بولاسىڭ، مال باقساڭ ونىڭ ەتىن دۇرىس باعاعا الار ساۋداگەر جوق. دۇكەنگە بارساڭ ءبارى ۋداي قىمبات، 50 تەڭگەنىڭ دۇنيەسىن 100 تەڭگەگە ساتادى، اۋدان ورتالىعىنان شالعايلاۋ اۋىلداردا ودان دا كوپ قوسىپ ساۋدالايدى.
[caption id="attachment_10740" align="alignright" width="297"]
پاۆلودار وبلىسى[/caption]
اۋىلدا تەحنيكا تاپشى. ۇكىمەت 50 پايىزىن ءوزى كوتەرەدى، تراكتور الىڭدار دەدى. ول ءۇشىن 100 ساۋىن سيىرىڭ بولۋى شارت. مال باسىن ءبىر تەحنيكاسى جوق ادام قالايشا 100-گە جەتكىزەدى؟! كۇز باستالماي ءشوپ شاباتىن بىرنەشە تراكتورشىنىڭ سوڭىنان قالمايمىز، ودان كەيىن قار تۇسكەنشە تاسي الماي الەك بولامىز. قار ءتۇسىپ كەتسە تاسۋ قۇنى وسەدى. دەر كەزىندە تاسىماساڭ ويعا تۇسكەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى مايا-مايا شوپتەرىڭدى تاپتاپ كەتەدى.
ەرتىس وزەنى كوكتەم كەزىندە القاپقا جايىلادى، ون جىلداي ۋاقىتتان بەرى وزەن سۋى بىرنەشە مەتر تومەندەپ كەتتى. قارا سۋلار تارتىلىپ، بالدىر باستى. ءشوپ شىقپاي ەل الاڭدادى. ايتەۋىر بيىل 20 كۇننەن استام ۋاقىت بويى جايىلعان سۋ تۇراقتاپ تۇر، دەگەنمەن سۋدى كوپ جىبەرسە وزەن ماڭىنداعى ۇيلەردى باسۋ ءقاۋپى تونەدى. بىلتىر كۇزدە ەشقانداي ەسكەرتۋسىز سۋ جىبەرىلىپ، وتكەلدەردى شايىپ كەتتى. جەر مي باتپاق بولىپ ەزىلىپ، تەحنيكا جۇرە الماي قالدى. جارتى اي بويى ءشوبىن تاسي الماعان ەلگە قاردىڭ ەرتە ءتۇسۋى تاعى دا قيىندىق تۋدىردى. كوكتەمنىڭ كەش كەلۋى دە اۋىلداعى جۇرتتىڭ كوڭىلىنە كۇدىك ۇيالاتتى. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قاۋقارسىزدىعى وسىندايدا بايقالدى. ءشوپ باعاسى 12 مىڭ تەڭگەدەن 40 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. بىرنەشە جىل بۇرىن 1 تىركەمە ءشوپ 60 مىڭ تەڭگەگە دەيىن شارىقتاعانى ەل ەسىندە.
قازاقتىڭ قاي جەرى بولسىن قاسيەتتى، قاستەرلى. ال قاسىرەتتى ولكە دەۋىمە، ماي اۋدانىنىڭ 40 جىل بويى يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلگەن ءوڭىر بولۋى باستى سەبەپ. اتوم، سۋتەگى بومبالارى باستاپقىدا اشىق سىنالسا، ودان كەيىن جۇزدەگەن جەراستى جارىلىستارى بولدى. جەر بەتىندەگى ادام قولىنان جاسالعان بۇل قاسىرەتتىڭ زاردابىن اۋدان حالقى ءالى كۇنگە دەيىن كورىپ وتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، اۋدان تۇرعىندارى رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان ءوڭىر تۇرعىندارى رەتىندە تولىق مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكەن جوق. 2009 جىلى اقجار جانە ماي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى عانا تەكسەرىستەن ءوتتى.
ماي اۋدانىندا حالىقتى تازا اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءىسى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اقشيمان اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ۇڭعىمادان الىناتىن سۋدى تۇتىنادى. وزگە اۋىلدار كەشەندى بلوك مودۋلدەر سۋىن پايدالانادى. ەرتىس وزەنىنىڭ سۋى ىشۋگە جارامسىز. كەشەندى بلوك مودۋلدەر ىستەن شىقسا تۇرعىندار ىشەر سۋ تابا الماي سابىلادى. ءتىپتى اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحانا دا سۋسىز قالىپ قوياتىن كۇندەرى از ەمەس.
كوكتەم كەزىندە اۋدان ورتالىعى كوكتوبە اۋىلىنداعى كبم (كەشەندى بلوك مودۋل) بىرنەشە رەت ىستەن شىعىپ، 4 مىڭنان استام تۇرعىنى بار ەلدى مەكەن تۇرعىندارى سۋسىز قالدى. اۋىز سۋ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلەدى دەپ ۋادە بەرمەگەن مينيسترلىك وكىلدەرى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى قالماعان شىعار. قازىرگى ۋاقىتتا ماي توپتىق سۋ قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. بۇل ءىس بىرنەشە رەت باستالىپ، اياقسىز قالعان. ميللياردتاعان تەڭگەنىڭ جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا شيراقتىق تانىتىپ، ەلدى تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتەر دەگەن ءۇمىتىن ەل ءالى ۇكىلەپ وتىر.
قازاقتىڭ قاي جەرى بولسىن قاسيەتتى، قاستەرلى. ال قاسىرەتتى ولكە دەۋىمە، ماي اۋدانىنىڭ 40 جىل بويى يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلگەن ءوڭىر بولۋى باستى سەبەپ. اتوم، سۋتەگى بومبالارى باستاپقىدا اشىق سىنالسا، ودان كەيىن جۇزدەگەن جەراستى جارىلىستارى بولدى. جەر بەتىندەگى ادام قولىنان جاسالعان بۇل قاسىرەتتىڭ زاردابىن اۋدان حالقى ءالى كۇنگە دەيىن كورىپ وتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، اۋدان تۇرعىندارى رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان ءوڭىر تۇرعىندارى رەتىندە تولىق مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكەن جوق. 2009 جىلى اقجار جانە ماي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى عانا تەكسەرىستەن ءوتتى. ودان كەيىن قاراجات تاپشىلىعىن جەلەۋ ەتىپ تەكسەرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارى توقتاتىلدى. حالىقتىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 54-58 جاس، بۇل ەڭبەك ادامىنىڭ زەينەت جاسىنا جەتپەيتىنىن كورسەتەدى. سوعان قاراماستان بيلىك زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن ۇلعايتۋدى كوزدەۋدە. بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورە الماي كەتكەن مىڭداعان جاننىڭ داۋىسى ولارعا جەتپەدى، جەتسە دە قول سىلتەي سالعانداي كورىنەدى.
سەمەي ءوڭىرى مەن ماي اۋدانى سىناق الاڭىنداعى ەلدى مەكەندەر بولا تۇرا ماي اۋدانى رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان زونالارعا بولگەندە توتەنشە رادياسيالىق لاستانۋعا ۇشىراعان ايماق ساناتىنا ەنبەي قالعان. بۇعان سول كەزدەگى جەرگىلىكتى دەپۋتاتتاردىڭ دا سالعىرتتىعى ىقپال ەتسە كەرەك.
ءبىر كەزدەرى ءبىرجولعى تولەماقى بەرىلگەن بولاتىن، ودان بەرى دە جيىرما جىلداي ۋاقىت ءوتتى. جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ەڭبەكاقىسىنا قوسىمشا تولەماقى بەرىلەدى، ول قوسىمشا اقشانىڭ كولەمى دە ماردىمسىز. جۇمىسسىز ادامدار ەسكەرۋسىز قالعان.
مۇگەدەك جاندار كوپ، ءتۋابىتتى كەمتار سابيلەر ءالى كۇنگە دەيىن ومىرگە كەلۋدە. وز-وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرى دە ورىن الىپ تۇرادى. ءبىراق بۇنىڭ پوليگونعا قاتىسى جوق دەپ باسقا سەبەپ ىزدەۋشىلەر تابىلادى. جەرگىلىكتى ماماندار، دارىگەرلەر ءۇنسىز.
سىناق پوليگونىن اۋىلشارۋاشىلىعىنا قايتارۋ جونىندە باستاما كوتەرىلىپ، بۇل جەرلەر شارۋا قوجالىقتارىنا ۇلەستىرىلمەك. رادياسيالىق مەديسينا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسىنا سايكەس بۇل جەرلەر تازارعان، مال باعۋ ءۇشىن جارامدى بولىپ شىققان ەكەن.دەگەنمەن، حالىقتىڭ باسىم بولىگى، جەرگىلىكتى اۋىل اقساقالدارى بۇعان كۇمانمەن قارايدى، ەكولوگ عالىمدار دا ەرتە قابىلدانعان شەشىم رەتىندە باعا بەرۋدە.
ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى جوق، ەكونوميكاسى ءبىر سالالى، تەك قانا اۋىلشارۋاشىلىعىنا ارقا سۇيەپ وتىرعان اۋدانعا سەرپىن بەرەر، اياققا نىق تۇرۋىنا دەمەۋ بولار كۇش-كومەكتىڭ قاجەت ەكەندىگى سەزىلەدى.
اۋدانداعى كەلەڭسىزدىكتەر، شەشىلمەگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپتى تۇلعالاردى اتاپ وتۋگە بولادى. دەگەنمەن وسى اتالمىش ماسەلەلەر تولىق زەردەلەۋدى، كەيبىر سۇراقتار ناقتى جاۋاپتى قاجەت ەتەدى. الداعى كۇندەردە وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيتىن بولامىز.
مەيرامبەك قىزىر ۇلى،
پاۆلودار وبلىسى،
ماي اۋدانى.
