– تاياۋدا ەريەۆاننان ورالدىڭىز عوي. ونداعى«ەۆرازيا اپتالىعى» فورۋمىندا قازاقستانعا سور بوپ تۇرعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قىزمەتى تالقىلاندى. بۇل وداقتان زيان كوپ. مىسالى، جازدىڭ سوڭىنان باستاپ تەڭگە قۇنسىزداندى. ونى دا ساراپشىلار رەسەيگە قارسى باعىتتالعان سانكسيامەن، ءرۋبلدىڭ جايىمەن بايلانىستىرادى. شىنىندا دا قازاقستان مۇشە بولعالى وسى وداقتان تەك شىعىن كورىپ، تەپەرىشكە ۇشىراپ جاتقانى راس پا؟
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە بولۋدا قازاقستان قانداي پايداعا كەڭەلىپ، قانداي شىعىنعا ۇشىرادى دەگەندى باعالاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ەۆرازيالىق ينتەگراسيالىق جوبانىڭ قانداي ماقساتتا قۇرىلعانىن ءبىر ەسكە ءتۇسىرىپ العان ءجون. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق كەلىسىمىندە مۇنداعى باسقوسۋدىڭ ماقساتى ايقىن كورسەتىلگەن. وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ حالقىنىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن ەكونوميكانى تۇراقتى دامىتۋعا جاعداي جاساۋ دەپ!
الايدا، ديپلوماتيا تىلىمەن ايتقاندا، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن جاقسارتۋعا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇمكىندىگىن تولىقتاي پايدالانۋ بىزگە مۇلدە مۇمكىن بولمادى. ارينە، وداق تۋرالى وي قورىتۋ ءۇشىن ءۇش جىل ازدىق ەتەدى. الايدا وسى وداققا مۇشە بولعان ءۇش جىل ىشىندە قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى جاقسارماق تۇگىلى، كەرىسىنشە قۇلدىراپ كەتتى. ويتكەنى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق قيىندىعى ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە ءبىر بولعاندىقتان، ەش كەدەرگىسىز وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسىندا دا اينا قاتەسىز كوشىرمەلەنىپ، قايتالانىپ جاتتى.
مىسالى، 2014 جىلى جەلتوقساندا رەسەيدە قاتتى ديەۆالۆاسيا بولدى، سودان كوپ كەشىكپەي تەڭگە دە قۇنسىزداندى. نەگە؟ ويتكەنى رۋبلمەن ارادا كوپ الشاقتىق بولدى. بۇل باعالارعا اسەر ەتىپ، قازاقستاندىق تاۋار وندىرۋشىلەر ودان قاتتى زارداپ شەكتى. تاۋار الۋعا قازاقستاندىقتار رەسەيگە اعىلدى. ال ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ زاڭناماسى دا، تاجىريبەسىندە دە مۇنداي جاعدايدا نارىقتاردى قورعاۋدىڭ ناقتى شارالارى قاراستىرىلماعان.
نەگىزى، تەوريالىق تۇرعىدا قازاقستاندا ديەۆالۆاسيا جاساپ قاجەتى دە جوق ەدى.
ول ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسى مەن ەاەو كەلىسىمىنىڭ 29-بابىنا سايكەس، ەمىن-ەركىن ساۋدا رەجيمىن دوعارىپ، بەلگىلى ءبىر تاۋارلاردىڭ ءبىزدىڭ نارىققا قويىلۋىنا شەكتەۋ قويساق بولاتىن ەدى. وسىنى نەگىزگە الىپ، قازاقستان رەسەيگە ۇسىنىس تا جاسادى. ءبىراق ونى ولار كوزىنە ىلمەدى. سودان سوڭ نە ىستەيدى؟ ەرىكسىز ديەۆالۆاسياعا جۇگىندى قازاقستان.
اتاپ ايتقاندا، 2015-2016 جىلدارى. سالدارىنان قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ كورسەتكىشى 12،8 مىڭ دوللاردان 7،7 مىڭ دوللارعا ءبىر-اق (!) تومەندەدى.
ونى ايتاسىز، ساراپشىلار ماسەلە كوتەرىپ، ۇلتتىق بانك ساياساتىن ءقازىر قاتتى سىناپ جاتىر. ويتكەنى ورتالىق بانك اقشا باعامىن رۋبلگە بايلاپ قويعان. مۇنى دانيار اقىشيەۆتىڭ ءوزى مويىندادى. نەگە دەسە، وسى وداققا مۇشەلىگىمىزدى العا تارتادى. ونىڭ زاردابىن قاتتى شەگىپ جاتىرمىز. ارىعا بارماي-اق قويالىق، وسى بيىلعى تامىز-قىركۇيەك ايلارىنداعى جاعداي وعان كۋا. جاڭا سانكسياعا بايلانىستى رەسەيدىڭ اقشاسى سوڭعى ەكى جىلداعى ەڭ تومەنگى شەككە دەيىن قۇلدىرادى. سول-اق ەكەن تەڭگە دە „ كەتتى„ دەيسىز: 370-380 تەڭگەگە دەيىن باردى دوللاردىڭ باعامى.
ءرۋبلدىڭ تۇراقسىزدىعى، تەڭگەنى رۋبل باعامىنا بايلاپ قويۋ قازاقستاننىڭ ىسكەرلىك بەلسەندىلىگى مەن ينۆەستيسياسىنا دا كەرى اسەر ەتۋدە. حالىق قورقىپ قالدى.
ديەۆالۆاسيا مەن ينفلياسيادان كوز اشپاي قالدىق. ساۋدا جاساۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ىسكەر ادامداردىڭ ءوزى ابدىراپ قالدى. ويتكەنى باعا قالاي بوپ كەتەتىنىن ءقازىر ەشكىم بولجاي المايدى. شىعىنعا باتىپ قالام با دەپ قورقادى كاسىپكەرلەر. تەڭگەنىڭ ءالى قۇنسىزدانا بەرەتىنىن ەل ىشتەي سەزىپ وتىر.
مۇنىڭ ءبارى نەنىڭ سالدارى دەپ ويلايسىز؟
ءبىز ەاەو دەپ اتالاتىن ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك ارقىلى رەسەي مەن حالىقارالىق قاۋىمداستىق اراسىنداعى كيكىلجىڭدى ءوز ەكونوميكامىزعا تاسىمالدايتىن الىپ كانال قۇرىپ الدىق. ەندى وتىرمىز، باسىمىزدى ۇستاپ...
– بۇل وداقتاعى ينۆەستيسيا ءۇشىن باسەكەلەستىك قازاقستاننىڭ دامۋ ساپاسىن جاقسارتادى دەپ ايتىلدى ەمەس پە؟ قالاي ءوزى، قازاقستان سالىق جاعىنان ارتىقشىلىعىن، Doing Business رەيتينگىندەگى جوعارى پوزيسياسىن ءتيىمدى پايدالانا الدى ما بۇل وداقتا؟..
- وداق ءقۇرىلعان كەزدە، راسىندا، شەتەلدىك ينۆەستيسيا مەن كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىك ءۇشىن تازا باسەكەلەستىكتى قالىپتاستىرۋشى زاڭناما جۇمىس ىستەيدى دەلىندى. قازاقستان بۇعان قۋاندى. ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ سانى از بولعاندىقتان دا كوپ شەتەلدىك ينۆەستور بىزگە ات باسىن بۇرا بەرمەيتىن.
ال ەگەر بۇل وداققا قوسىلساق، وندا ءبىزدىڭ نارىقتىڭ كورسەتكىشى 170 ملن دەپ كورسەتىلەتىن بولعان. ءيا، بۇل تۋرالى كوپ ايتىلدى.
وعان قوسا، راسىندا قازاقستاننىڭ وداققا مۇشە مەملەكەتتەردەن ءبىرقاتار ارتىقشىلىعى بار: سالىعىمىز تومەن، جەكەمەنشىك پەن ينۆەستوردىڭ قۇقىعى دا بىزدە جاقسى قورعالادى، قاداعالاۋشىلار دا اسىرا سىلتەمەيدى، قاتتى قاتال ەمەس.
مىنە، وسىنىڭ ءبارىن قوسىپ جىبەرگەندە، قازاقستانعا شەتەل ينۆەستيسياسى اعىلىپ، كوپتەپ جاڭا كاسىپورىندار اشىلۋى ءتيىس ەدى. الايدا، ازىرگە مۇنىڭ ءبارى بىزگە ارمان بوپ قالۋدا.
س
ەبەبى ەاەو-داعى سەرىكتەستەرىمىز وزدەرىنە وتە ءتيىمدى، تاريفكە ساي ەمەس كەدەرگىلەر ورناتىپ قويدى. ءۇش جىل وتسە دە تاريفكە بايلانىستى داۋلى ماسەلەلەر ءالى دە وداق تالقىسىنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس.
قازاقستانعا قويىلعان شەكتەۋلەرگە بايلانىستى ماسەلەلەردىڭ كوبىسى ءالى شەشىلگەن جوق. مىسالى، قازاقستاننىڭ كاسىپكەرلەرى رەسەي مەن بەلارۋستىڭ الكوگول نارىعىنا ەمىن-ەركىن شىعا المايدى. بۇل رەتتە قولىمىزدان كەلگەنى - اراداعى تۇسىنبەستىكتەردى تالقىلاۋ تۋرالى كەلىسىمگە عانا كەلە الدىق.
سول سەكىلدى رەسەيدە ەسكى كولىكتەر الىمىن ەنگىزۋ قازاقستاندىق كولىك ءوندىرىسىنىڭ رەسەي نارىعىنا شىعۋىنا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى. سودان سوڭ قازاقستان دا ەرىكسىز بۇل الىم ءتۇرىن قولدانىسقا ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدى.
بۇدان بولەك مدپ كىتاپشاسى بار جۇكتەردىڭ حالىقارالىق تاسىمالى تۋرالى كەدەندىك كونۆەنسيا دا ەلەۋسىز قالدى. ءقازىر قازاقستاندىق جۇك تاسىمالداۋشىلار كەز كەلگەن باقىلاۋ بەكەتىنەن 100 پروسەنت قاتاڭ تەكسەرۋدەن وتكىزىلەدى.
تاعى ءبىر فاكتى. سانكسياعا قارسى شارالارعا بايلانىستى رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى ەۋروپالىق وداق پەن ۋكراينانىڭ تاۋارلارىنىڭ تاسىمالدانۋىنا قاتاڭ تىيىم سالىندى. ماسكەۋ رەسەيدىڭ قارىمتا سانكسيالارىن قازاقستان مەن بەلارۋس قولداي كەتەدى دەپ دامەلەنگەن.
الايدا استانا مەن مينسكى بۇل رەتتە نەيترال پوزيسيا ۇستاناتىنىن ايقىن ايتتى. ارينە، بۇل رەسەيدىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى. ولار قاراپ قالمادى.
2015-2016 جىلدار بويىنا قازاقستاندىق جۇك كولىكتەردى قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، بىر-بىرلەپ ابدەن تەكسەرىپ، ەستەرىن شىعاردى. رەسەيلىك سانكسياعا ىلىنگەن تاۋارلاردى ىزدەگەن بوپ. كەيىن بۇل شيەلەنىستى جاعداي رەتتەلگەندەي بولدى، ءبىراق ونىڭ سالدارى مەن زيانى بادىرايىپ كورىنىپ قالىپ جاتتى.
ءبىر جاعىنان، روسسەلحوزنادزور دا قاتتى شۇيلىكتى. ول قازاقستاننان تاسىمالداناتىن مال جانە وسىمدىك ونىمدەرىنە ۇدايى شەكتەۋ ەنگىزىپ وتىر. مىسالى، بيىل قىركۇيەكتە ولار 2018 جىلدىڭ 1-قازانىنان باستاپ قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە تىيىم سالىنعانىن مالىمدەدى. ۇكىمەت اياعىنان تىك تۇردى. بۇل داۋلى ماسەلەنى رەتتەۋگە بەل شەشە كىرىستى. ونى شەشكەندەي بولعان ەدى. كوپ ۇزامادى.
تاياۋدا رەسەيدىڭ قاداعالاۋشى ورگانى ەاەو مەن رەسەيدىڭ ۆەتەريناريا-سانيتارلىق تالاپتارىن بۇزدى دەگەن جەلەۋمەن 3 قازاقستاندىق كاسىپورىننىڭ مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تاسىمالىنا قاتىستى ۆەتەرينارلىق جانە سانيتارلىق باقىلاۋدى كۇشەيتتى.
قىركۇيەك ايىندا رەسەي شەكاراسىنان قازاقستاننىڭ 15 توننا كارتوپ پەن 40 توننا قاۋىن تيەگەن 3 كولىگىن كەرى قايتارىپ جىبەرگەن. سويتسە بۇل ونىمدەر رف-عا ەكسپورتتالاتىن تاۋارلار تىزىمىندە جوق كورىنەدى. وسىلاي دەدى ولار بىزگە. الايدا قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى رەسەيدىڭ فيتوسانيتارلىق جانە ۆەتەرينارلىق قاداعالاۋ بويىنشا بۇل ىس-ارەكەتتەرىنىڭ زاڭسىزدىعىن دالەلدەدى.
بۇل جاعدايدا قازاقستان دا قاراپ قالعىسى كەلمەدى. تۋرا وزدەرىنىڭ ىستەگەنىن ىستەدى. ءسويتىپ كەدەندە رەسەيلىك اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە دەگەن باقىلاۋدى كۇشەيتتى. كەيبىر رەسەيلىك كاسىپورىننىڭ تاۋارلارىنىڭ بىزگە تاسىمالدانۋىنا تىيىم سالدى.
اقىرىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ تاجىريبەلى مينيسترلەرىنىڭ ءوزى مويىندادى عوي. ەاەو ىشىندە تاۋارلار بۇل بىرلەستىك قۇرىلعانعا دەيىن الدەقايدا ەمىن-ەركىن تاسىمالدانعانىن. كوردىڭىز بە؟
مىنە، سوعان قاراماستان رەسەي تاراپى ەاەو ءۇشىن داعدارىسقا قارسى ءتيىمدى ستراتەگيا جوعارى دەڭگەيدەگى ينتەگراسيا مەن تۇتاستىق بولۋى ءتيىس دەپ دىگىرلەۋدەن ەشجالىقپايدى. ال وزدەرى بولسا، سوعان باستى كەدەرگى بولۋدا. مۇنى ەلەپ وتىرعان ولار جوق.
– رەسەي ءوزىن سانكسيامەن توپەلەپ جاتقاندارعا بىرگە قارسى تۇرايىق دەدى. ودان سوڭ ءوزارا ساۋدا-ساتتىقتا دوللاردان باس تارتايىق دەدى. اقىرى ەاەو-نىڭ ءبىرىڭعاي ۆاليۋتاسىن قولدانىسقا ەنگىزەيىك دەدى. ال بۇل دەگەنىڭىز ەكونوميكالىق وداقتى ساياسيعا اينالدىرۋ ەمەس پە؟ قازاقستان بۇل رەتتە ءوزىن قالاي ۇستايدى؟..
- راس، قازاقستان ءۇشىن ەاەو تەك ەكونوميكالىق وداق، ەشقانداي ساياسي ينتەگراسيالاردى قامتىمايدى. بۇل ودان ءارى تالقىلانبايتىن جايت. ەلباسى وسى اپتادا عانا قازاقستاننىڭ پوزيسياسىن ايقىنداپ، نىعىرلاپ ايتتى. ءبىزدىڭ ەلىمىز باسقا ەلدەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر بلوكقا قاتىسىپ، ەشكىممەن تىزە بىرىكتىرمەيدى دەدى. قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانادى. ول ۇلتتىق مۇددەنى العا تارتۋدا پراگماتيزمگە، كۇشتەر تەپە-تەڭدىگىنە، ءوزارا پايداعا نەگىزدەلەدى.
وسى جولعى جولداۋىندا دا ەلباسى پراگماتيزم قاعيداتتارى بويىنشا ۇلتتىق مۇددەنى بەيىمدەپ، ونى جىلجىتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتتى.
بۇل اراداعى پراگماتيزمدى بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى:
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزگە سۇيەنەمىز، ال باسقا ارىپتەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىزدا ونى قاتتى ناسيحاتتاپ، يدەولوگياعا اينالدىرمايمىز. ياعني، بوتەن ەلگە ءوز مۇددەمىزدى تانبايمىز.
ءيا، رەسەي ءبىزدىڭ دوسىمىز ءارى سەرىكتەس ەلىمىز. ءبىراق ءبىز باسقا دوستارىمىز بەن سەرىكتەستەرىمىزدىڭ بەتىن قاعىپ، ولارمەن دوس بولا المايمىز.
ءبىزدىڭ اقش-تا ءوز مۇددەمىز بار، ەۋروپالىق ەلدەرمەن، قىتايمەن، سول سەكىلدى رەسەيگە قاتىستى ءوز مۇددەمىز بار. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى، ءاۋ باستان، وسىلاي قۇرىلعان، الدا دا سولاي بولا بەرەدى. ونىڭ جەمىسىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرۋشى ەۋروپالىق جانە امەريكالىق ينۆەستيسيالار، مۇناي ەكسپورتى ەكەنىن جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك.
رەسەي ەكونوميكاسىنان، ەاەو-عا مۇشەلىگىمىز، وسى وداق بويىنشا ارىپتەس ەلدەرمەن اراداعى ەكونوميكالىق بايلانىستان ونداي وراسان زور پايدا جوق بىزگە.
سيفرلارعا جۇگىنسەك، مىسالى، 2005 جىلى قازاقستانعا تىكەلەي اعىلعان شەتەل ينۆەستيسيانىڭ كولەمى 260 ملرد دوللاردان اسىپ ءتۇستى.
اتاپ ايتقاندا، 2005-2007 جىلدارعى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا اقشا قۇيعان ءىرى ينۆەستورلار:
نيدەرلاندى - 78 ملرد دوللار، اقش – 31 ملرد دوللار، شۆەيساريا - 21 ملرد دوللار، كيتاي - 16 ملرد دوللار، فرانسيا – 14 ملرد دوللار، ۇلىبريتانيا (13 ملرد دوللار) سىندى ەلدەر بولدى.
مىنە، وسىدان كەيىن بارىپ رەسەي تۇردى.
2005 جىلى رەسەي قازاقستانعا 11،7 ملرد دوللار ينۆەستيسيا سالىپ، جەتىنشى ورىندا بولعان.
بۇل ارادا تىكەلەي شەتەل ينۆەستيسياسىنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كورسەتكىشى بويىنشا قازاقستان رەسەيدەن الدەقايدا الدا ەكەنىن دە باسا ايتا كەتۋ كەرەك. 4،7 ەسە الدامىزدان ولاردان.
ءبىز ساۋدا-ساتتىق ارىپتەستىگىن ءسوز ەتسەك تە رەسەي ءبىز ءۇشىن ەڭ باستى نارىق دەپ تاعى ايتا المايمىز.
رەسەيدىڭ يمپورتى قازاقستاندىق يمپورتتىڭ جالپى كولەمىنىڭ 40 پروسەنتىن قۇرايدى. الايدا ءبىز ءۇشىن يمپورتتاۋشى ەمەس، تاۋارىمىزدى وتكىزەتىن ەكپورتتاۋشى نارىق الدەقايدا ماڭىزدى.
ال قازاقستاننىڭ ەكسپورتقا شىعاراتىن باستى تاۋارى – شيكى مۇناي (26،6 ملرد دوللار).
ونى يتالياعا، گوللاندياعا، فرانسياعا، شۆەيسارياعا، يسپانياعا تاسىمالدايمىز.
ودان سوڭ بيدايىمىز بار (661 ملن دوللار). ونى وزبەكستان، تاجىكستان، يتاليا، جۇڭگو جانە اۋعانستان ەلدەرىنە جونەلتەمىز. مىس (2،3 ملرد دوللار) قىتايا، تۇركيا، ءباا، ۇلىبريتانياعا كەتەدى.
تەمىر ورامالاردى (1،5 ملرد دوللار) يران، وزبەكستان، سودان سوڭ رەسەي ساتىپ الادى. وندا دا رەسەيگە كوپ جونەلتپەيمىز. ال قازاقستان، كەرىسىنشە رەسەي ءۇشىن تاۋارىن وتكىزەتىن ەڭ ماڭىزدى ءارى ساپالى نارىق.
ەندى سالىق جايىنا توقتالالىق.
قازاقستانداعى ەڭ ءىرى سالىق تولەۋشى كومپانيا – امەريكانىكى. سالىق تولەمىنىڭ كولەمى مەن جاۋاپكەرشىلىگى بويىنشا بىلتىرعى جىلى «تەڭىزشيەۆرويل» ءابسوليۋتتى كوشباستاۋشى كومپانيا بوپ تابىلدى.
بۇل كومپانيادان 5 ملرد دوللار سالىق تۇرىندە بيۋدجەتكە، ۇلتتىق قورعا تابىس تۇسكەن. بۇل قازاقستانداعى سالىق تابىسىنىڭ 20 پروسەنتىن قۇرايتىن كولەم.
سوڭعى كەزدەرى رەسەي نارىعى قازاقستاندىق بيزنەس ءۇشىن ءوزىنىڭ تارتىمدىلىعىن جويىپ بارادى. ويتكەنى سانكسيالاردان سوڭ رەسەي ەكونوميكاسى باسەڭسىپ، ءوسۋىن دوعارعان. حالقىندا باسى ارتىق اقشا جوق. تۇتىنۋشىلىق قابىلەتى تومەن. وسى جايت بىزدىكىلەردى قاتتى الاڭداتادى.
ال ءبىز ەاەو-عا ەنگەندە، ءتىپتى باسقا نارسەنى كۇتكەن ەدىك قوي. رەسەيدىڭ باي، ۇلكەن ءارى ءوسىمى جوعارى نارىعىنا باس سۇققالى جاتىرمىز دەپ قۋانعان ەك. ءبىراق بۇل ءۇمىت اقتالمادى.
ەكونوميكالىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 2018 جىلدىڭ قورتىندىسى بويىنشا رەسەيدىڭ جالپى ىشكى ءوسىمىنىڭ دەڭگەيى 1،8 پروسەنتتى قۇراماق. ال 2019 جىلى، ءتىپتى مينۋسقا كىرەدى دەپ بولجانىپ جاتىر: -1،3 پروسەنت (!).
ونىڭ ۇستىنە رەسەي ءقازىر «يمپورتوزامەششەنيەگە» كوشىپ جاتىر، ياعني ىشكى نارىقتاعى شەتەل تاۋارلارىنىڭ ورنىن وتاندىق تاۋارلارمەن جاپپاقشى. سوعان باسىمدىق بەرىپ جاتىر. سايكەسىنشە، نارىقتىڭ اياسى تارىلا تۇسۋدە.
قازاقستاننىڭ دا ەاەو ەلدەرىمەن اراداعى ءوزارا ساۋدا-ساتتىق كولەمى دە قىسقاردى.
ەگەر ستاتيستيكاعا جۇگىنەتىن بولساق، 2017 جىلى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋدا كولەمى 2010 جىلعىسىنا قاراعاندا، ياعني بۇل وداققا ارمەنيا مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ قوسىلعانىنا قاراماستان 6 پروسەنتكە قىسقارعان، ال ەكسپورت كولەمى 12 پروسەنتكە تومەندەپ كەتكەن.
2011 جانە 2017 جىلدار ارالاعىنداعى قازاقستاننىڭ ەاەو ەلدەرىنە ەكسپورتتاعان مينەرالدى ونىمدەر تاسىمالىنىڭ 2،5 ملرد دوللارعا، اۆتوكولىك، كولىك قۇرال-جابدىقتارى، سايماندارى تاسىمالىنىڭ 115 ملن دوللارعا قىسقارعانىن كورۋگە بولادى.
ءوسىم تەك تاماق پەن اۋىلشارۋاشىلىعى شيكىزاتى ەكسپورتىندا بايقالادى. ول 369 ملن دوللاردى قۇراعان. ال رەسەيدەن قازاقستان، نەگىزىنەن، وتىن مينەرالدارى (26،9%)، اۆتوكولىك پەن وعان قاجەتتى جابدىق-سايماندار (15%)، قارا مەتتال مەن سودان جاسالعان بۇيىمدار (12،3%) ساتىپ الادى. وسى جاعىنان العاندا، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ ينتەگراسيانىڭ ارقاسىندا پايدا تابامىز دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى.
- ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى ايتپادىڭىز عوي. اسىرەسە، بۇل رەسەي ساراپشىلاردىڭ جاقسى كورەتىن ءارى ءجيى ايتاتىن تاقىرىبى...
- ءبىرىڭعاي ۆاليۋتا قازاقستان ءۇشىن جات نارسە.
بۇل ەشقاشان بولمايتىن نارسە، ويتكەن جاعدايدا قازاقستان ەڭ قۇندى قۇندىلىعى - ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلادى.
سوندىقتان بارىنە ەسكەرتىپ، ءوتىنىش جاسايمىن، بۇل تاقىرىپتى قوزعاماڭىزدار. اسىرەسە، پەتر ۆلاديميروۆيچ سۆويك پەن بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، بولجام جاساۋدى جاقسى كورەتىن كەيبىر قازاقستاندىق «فۋتۋرولوگ» مىرزالارعا ايتامىن مۇنى – قويىڭىزدار!
ءبىرىڭعاي ۆاليۋتا قۇرۋ تۋرالى كەز كەلگەن اڭگىمەگە تىيىم سالامىن. مۇنىڭ ءبارى، نەگىزى، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى قايتادان كەڭەستەندىرۋدى ارماندايتىن جەكەلەگەن ساراپشى مەن ماريگينال ساياساتكەرلەردىڭ قۇرعاق قيالى.
ەاەو-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەشقايسىسى ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىنەن وڭايشىلىقپەن باس تارتپايدى. ەگەر قانداي دا ءبىر ساياساتكەر وسىنداي شەشىم قابىلداڭدار دەپ بەلدەن باساتىن بولسا، وندا بۇل قازاقستاندا ۇلكەن نارازىلىق تۋعىزادى.
سوندىقتان وسىنى وتە جاقسى ءتۇسىنىپ، مۇندايدىڭ ەشقاشان بولمايتىنىن وسى فورۋمدا نىعىرلاپ ايتقان ەۆرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا ءمينيسترى تاتيانا ۆالوۆاعا جانە وزگە دە جەكەلەگەن رەسەيلىك ارىپتەستەرىمە العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ءقازىر 2019 جىلى ەاەو-نىڭ ورتاق ەلەكتروەنەرگەتيكالىق نارىعىن قۇرۋ، ال 2025 جىلعا قاراي ورتاق قارجى نارىعىن قۇرۋ (ورتالىعى الماتى بولادى دەلىنگەن)، ودان سوڭ گاز، مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرى بويىنشا ورتاق نارىق قۇرۋ تۋرالى العا مىندەتتەر قويىلىپ جاتىر. الايدا، ويلاپ قارايىقشى، شىنىمەن دە ءقازىر وسىنداي ورتاق نارىقتاردى قۇرۋعا بىزدە قاجەتتىلىكتەر بار ما؟ ءبىز وعان دايىنبىز با ءوزى؟
ءقازىردىڭ وزىندە ءبىز تاۋار مەن قىزمەتتىڭ ورتاق ءتيىمدى نارىعىن قۇرا الماۋدامىز. جاڭا ايتتىم عوي، تاريفتەرگە بايلانىستى داۋدى، كەدەندەگى شەكتەۋلەردى....
مەنىڭشە، تاراپتار مۇددەلى بولىپ تۇرعاندا عانا ەكونوميكالىق مۇددەلەرى سايكەس كەلىپ جاتقاندا عانا سول ءبىر سالالاردا ورتاق نارىق قۇرۋعا بولادى. ول ءۇشىن مەملەكەتتەردىڭ نارىقتار بويىنشا ۇستانىمدارىن ايقىنداپ الۋ كەرەك. وندا دا ونى ناقتى ءبىر وتاندىق كومپانيانىڭ، ناقتى ءبىر سالانىڭ، ەڭ باستىسى، ازاماتتاردىڭ مۇددەسى تۇرعىسىندا ايقىنداۋ قاجەت.
مىسالى، رەسەي نارىعىنا قازاقستاندىق اۋىلشارۋاشىلىعى تاۋارلارىن شىعارماي جاتىر عوي. مىنە، سولاردىڭ ارتىندا سالالىق لوببي تۇرۋى دا مۇمكىن.
دەمەك، ولار اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىندا ورتاق نارىق قۇرۋعا قارسى.
وسى جاعىنان العاندا، بيزنەس سۋبەكتىلەرى، جاڭاعى اتاپ وتكەن، ەلەكتر ەنەرگياسى، قارجى، گاز، مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرى بويىنشا ورتاق نارىق قۇرۋعا مۇددەلى بولسا، ءارى ول مۇددە بىزدىكىمەن سايكەس كەپ جاتسا، وندا ولاردى قۇرۋ كەرەك. بۇل اراداعى شەشىم مەن باستامالار جوعارىدان ەمەس، كەرىسىنشە تومەنننەن باستاۋ الۋى ءتيىس.
شىنىن ايتقاندا، ورتاق نارىق دەگەنگە ەشكىم دە، ەشقايىسى دا دايىن ەمەس. ءيا، وسى وداقتى قۇرعان كەزدەگى باستاپقى قىزۋ قاندىلىقپەن بىرەۋلەر: «ينتەگراسيانىڭ ەڭ جوعارى شەگىن يگەرەيىك، ەلەكتر ەنەرگياسى، قارجى، گاز، مۇنەاي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ ورتاق نارىعىن قۇرايىق» دەپ ايتىپ قالسا كەرەك. مەن مۇنداي جوعارى دەڭگەيدەگى ينتەگراسياعا الدەكىم دايىن دەگەنگە سەنبەيمىن. ارينە، ايتۋعا وڭاي. ءبىراق ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋدى ءبىر ساتكە ويلاساق، مۇنىڭ ءقازىر مۇمكىن ەمەس ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ادامدار ەاەو تيىمدىلىگىن اڭعارىپ جاتسا، ول وداققا ەش كۇمان كەلتىرمەس ەدى...
سۇحباتتاسقان،
جانار تولەندينوۆا
