وعان دالەل 2016 جىلى سەمەي قالاسى اكىمى ءوزىنىڭ № 84 ۇكىمىمەن «سەمەي قالاسى گەربىنە» ارنايى بايقاۋ ۇيىمداستىردى، وعان ديزاينەر مەن دە قاتىسىپ باعىمدى سىنادىم.
بايقاۋدىڭ ءادىل قازىلارى الدىندا سۇرىنبەي ءوتتىم دە، ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە اكىمدىك تاراپىنان كوز بوياۋ عانا ەكەن.
اكىم ءوزىنىڭ №84 وكىمىمەن زاڭدى تۇردە ۇيىمداستىرعان بايقاۋىن اياق استىنان «زاڭسىز» دەپ تاۋىپ №72 وكىمى ارقىلى كۇشىن جويدى، «ەگەر زاڭسىز بولسا الدىمەن زاڭدىلىعىن انىقتاپ الماي تۇرىپ نەگە ۇيىمداستىرعان؟» دەگەن سۇراق ءالى كۇنگە مازا بەرەر ەمەس.
بايقاۋدى نە ءۇشىن ۇيىمداستىرىپ ەندى نەگە ءوز كۇشىن جويعانىنىڭ سەبەبىن ءالى كۇنگە وزدەرى دە ناقتى ايتىپ بەرە الماي وتىر، «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدى» دەگەندەي، بىرەسە قالا جاسىنا بايلانىستى دەسە، تاعى بىردە زاڭمەن رەتتەلمەگەنىن كولدەنەڭ تارتۋدا.
قالالىق ءماسليحات حاتشىسى ب. اقجالوۆ: «قالالىق ءماسليحاتقا ونداي قۇقىق بەرىلمەگەن» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل ءۇستىرت جاۋاپ ءارتۇرلى ويلارعا جەتەلەيدى، وعان سەبەپ، باسقا وبلىس قالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ءماسليحات شەشىمىمەن قابىلدانعانىن دا ەسكەرۋىمىز قاجەت سياقتى. ءبىر ەلدە تۇرىپ جاتقان سوڭ بارلىق وبلىس، قالالارعا زاڭ ورتاق قوي، الدە ولاي ەمەس پە؟!...
گەرب دەگەننەن شىعادى، وسى ۋاقىتقا دەيىن قالامىزدا «رەسمي ەمەس» دەگەن جەلەۋمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ گەربى قولدانىستان تۇسپەي كەلە جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس.
ارينە، نەشە جىل كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە اق پاتشانىڭ گەربتەرى اكىمشىلىككە قاراستى قالا ايالدامالارىنان الىنىپ تاستالعانىمەن كوكتەمگى ساڭىراۋقۇلاقتاي جەكەمەنشىك اۋماقتارىنان قىلاڭ بەرە باستادى. قازىرگى ۋاقىتتا اەروپورت باعىتى، «تۇمار» مەيرامحاناسىنان كورىنىس تابۋدا.
ال سەمەي قوناق ءۇيى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ گەربىن استانا ارقىلى زاڭدى تۇردە بەكىتكىزىپ تە العان ەكەن. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ بەرەتىن جاۋابى «ولار جەكە مەنشىك، سوندىقتان ءبىزدىڭ ارالاسۋعا قاقىمىز جوق»، سوندا ولار اكىمدىككە، ءتىپتى رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت العان ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىنا باعىنبايتىن قايدان شىققان «جەكەمەنشىكتەر».
جەكە مەنشىك بيزنەس بولعان سوڭ ونىڭ دا ءوز ەرەجەسى بار، ءوسۋ كەرەك دەگەندەي، ءبىراق سول دامۋدىڭ پاتشالىق زاماننىڭ وتارلاۋ گەربىن قالانىڭ ورتالىعىندا جارنامالاپ ىسكە اسۋى قالاي، بۇل ەلىمىزدىڭ ساياساتىنا قاراما-قايشىلىق قوي. ال «رۋحاني جاڭعىرۋ» مەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ءوز باستاۋىن العان استانا تورىندەگى قۇزىرلى ورىننىڭ پاتشالىق وتارلاۋ تاڭباسىنان «پلاگيات» جاساپ قۇرالعان «ساۋدا بەلگىسى» ەتىپ (1851- 1878ج.ج) ونى «سەمەي» قوناق ۇيىنە زاڭداستىرىپ بەرۋى مۇلدە اقىلعا سيمايدى.
مىسالى، رەسەي مەملەكەتىنىڭ گەرالديكا ەرەجەسىندە گەرب ەشقاشاندا ساۋدا بەلگىسى بولا المايتىنى ايتىلادى. سەميپالاتينسك وبلىسىنا بەكىتىلىپ بەرىلگەن پاتشالىق بولسا دا گەرب دەگەن ستاۋسقا يە، سوندىقتان ورتالىق كوشەدە ەمەس، قالا تاريحىنىڭ ءبىر پاراقشاسى بولىپ ولكەتانۋ مۇراجايى سورەسىنەن ورىن الۋى ءتيىس!
ال ونى قوناقۇيگە زاڭدى تۇردە «ساۋدا بەلگىسى» ەتىپ بەكىتىپ بەرۋگە استانانىڭ قۇزىرلى ورىندارىنىڭ قانداي قاقى بار؟
ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ 2016 جىلى ءوز سوزىندە: «ءبىز پاتشالىق رەسەي زامانىندا كولونيا بولدىق» دەدى. جانە بيىل 2018 جىلى 18 قاراشادا تۇركياعا بارعان ساپارىندا تاعى قايتالاپ: «ءبىز قازاق حالقى رەسەي پاتشالىعىنىڭ كولونياسى بولدىق، سوڭعى حانىمىز كەنەسارى دا 1861 جىلى سول جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى» دەگەن ەدى عوي. ال ەلىمىز ەركىندىك العالى شيرەك عاسىردان اسىپ كەتسە دە سەمەي قالاسىنىڭ كەيبىر ازاماتتارى ءبارىن تاريحققا سىلتەپ «قۇلدىق قامىتىن» شەشكىسى كەلمەيتىندەي اسەر قالدىرۋدا؟ ەگەر قالامىزدا وتارلاۋ تاڭباسى اشىق تۇردە وسىلاي ناسيحاتتالاتىن بولسا وندا نەسىنە تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ ءجۇرمىز.
ال تاۋەلسىزدىكتى سيپاتتايتىن قالانىڭ زاماناۋي گەربىن قابىلداۋعا كەلگەندە سەمەي قالاسى اكىمى نەلىكتەن اياق استىنان «سەمەي قالاسىنىڭ گەربى بولۋىنا زاڭ رۇقسات ەتپەيدى» دەگەن اشىق مالىمدەمەسىن جاسادى.
قالا اكىمدىگى مەن ءماسليحاتى قالا گەربىن قابىلداۋعا نەمەسە وعان ۇركە قارايتىن بولسا، وندا پرەزيدەنتتىڭ جوعارىداعى ەكى مالىمدەمەسىنەن سوڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ «وتارلاۋ گەربىنەن» شوشىنۋى ءتيىس ەدى عوي. نەنى جارنامالاپ ءجۇرمىز، بودان بولعانىمىزدى ما؟ وندا نەگە №84 بايقاۋعا وكىم شىعاردى؟ جانە بۇل مالىمدەمەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن ارنايى ءماسليحاتتار شەشىمىمەن قابىلدانعان باسقا وڭىرلەردەگى وبلىس پەن قالالالارداعى قولدانىستاعى گەربتەرىنە كۇمان كەلتىرگەنمەن دە بىردەي.
مۇلدە تۇسىنىكسىز...
مادەنيەت مينيسترلىگىنە ايماقتارداعى وبلىس، قالا گەربتەرىن مۇقيات زەرتتەپ ونىڭ قوعامداعى الار ورنىن، ونىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەتىن ارنايى شەشىم قابىلداعانىن قالار ەدىك.
ايتپەسە، قازىرگى مينيسترلىكتە قالىپتاسقان جاعداي تىپ- تىنىش «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن بادىراق كوز» دەگەن مارعاۋ تىرلىككە ۇقسايتىنداي. مينيستىرلىكتە 2015 جىلى گەرالديكالىق باسقارماسى قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى وبلىس، قالالاردىڭ گەرالديكا ماسەلەسىن جۇيەلى ءتۇسىرىپ رەتتەيتىن ناقتى قادام جاسالماعان ەكەن. ءبىز، وڭىرلەردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ گەرالديكا سالاسىنىڭ ماماندارىنا وسى ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە رەتتەيتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز. دامىعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا دا كورشى رەسەي مەملەكەتىندە دە گەرالديكا سالاسىنا ەرەكشە ءمان بەرىلىپ الدەقاشان دۇرىس جولعا قويىلعان.
قازاقستانداعى باسقا وبلىس، قالالارىندا جەرگىلىكتى ءماسليحات شەشىمىمەن قابىلدانعان ءوز گەربتەرى بار.
ونداي قۇزىرەت تەك استانا مەن الماتىعا عانا بەرىلگەن دەپ جاۋاپ بەرگەن شقو-نىڭ دا قولدانىستا ءوز گەربى بولسا، وسكەمەن قالاسىندا دا جەرگىلىكتى ماسليحاتپەن رەسمي تۇردە قابىلدانعان وسكەمەن قالاسىنىڭ گەربى بار.
ولاي بولسا، شقو-نىڭ ىشكى ساياسات باسقارماسى جاۋابىنا سۇيەنسەك گەرب بولۋ قۇقىعى الماتى مەن استاناعا عانا بەرىلگەنىن جاقسى ءبىلىپ وتىرىپ، وندا وزدەرى سانالى تۇردە زاڭ بۇزۋشىلىققا جول بەرگەن بولىپ شىقتى عوي!؟...
قانشا جەردەن تەر توگىپ ىزدەنگەنىممەن استانا مەن الماتى قالالارىنان باسقا وبلىس، قالالاردا گەرب بولۋى زاڭعا قايشى دەگەن زاڭ تابا المادىم، ناقتى بولۋ كەرەك ەكەنى دە ايتىلماعان، ءبىراق بولماۋى كەرەك دەگەن دە ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سەمەي قالاسى اكىمدىگى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا اينالعانى ما؟
مەن رامىزدەرگە جاۋاپتى مادەنيەت مينيسترلىگىنە قالادا گەرب بولۋى قانشالىقتى زاڭدى دەگەن سۇراق تا قويدىم. العان جاۋابىم: «ءار ءوڭىردىڭ وزىندىك سيمۆولدارى بولۋى زاڭعا قايشى ەمەس» دەگەن جاۋاپ. ءتىپتى قالا سيمۆولى تاربيەلىك، تۋعان ولكەگە دەگەن وتانسۇيگىشتىككە باۋليتىن ماقتانىش سەزىمىن وياتاتىن ماڭىزى ەرەكشە ەكەنى دە ايتىلعان.
مىسالى، وسكەمەن قالاسى قالا گەربىن قابىلداعاندا جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ زاڭىنا سۇيەنە وتىرىپ وزدەرىنە قالا ەرەجەسىن جازىپ سوعان قالا رامىزدەرىن قابىلداۋ تۋرالى جەكە تارماقشاسىن ەنگىزىپ قابىلداعانى تۋرالى جاۋاپ بەردى. ەگەر ايماقتاعى قالا گەربىن قابىلداۋ ۇكىمەت تاراپىنان رەتتەلمەسە دەمەك، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قۇزىرەتىنە جاتاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قالادا ءبىر ءتۇپ اعاش وتىرعىزىلسا نەمەسە اسىراعان ءيتىڭىزدى قىدىرتاتىن جەردى دە ءماسليحات انىقتاماۋشى ما ەدى، الدە ول دا استانانىڭ شەنەۋنىكتەرىنىڭ رۇقساتىمەن جاسالا ما؟. ەگەر مۇنداي شەشىم قابىلداۋعا جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جۇرەگى داۋالاماسا وندا ۇكىمەت شەشسىن. ءتۇسىندىرىپ وتەيىن، قالا گەربى ول - قالا ىشىلىك ماسەلە، قالا ىشىندە وتەتىن نەمەسە قالا اتىنان كورسەتىلەتىن ءىس-شارالارعا قولدانىسقا ارنالعان. رەسمي ەمەس قالا ىشىندە وتەتىن بايقاۋلارعا، مادەني ءىس-شارالاردا(فەستيۆالدەر، فورۋمدار) ديپلوم، گراموتالاردا قولدانىلادى.
ال ارنايى رەسمي شارالاردا مەملەكەتتىك ەلتاڭبا قولدانىلادى.
سەمەي قالاسى اكىمدىگىنە تاۋەلسىز قازاقستان قالاسىنىڭ زاماناۋي قالا گەربىن قابىلداۋعا باتىل قادام جاساۋىن قالار ەدىك. ءوزى باسقارىپ وتىرعان قالاسىنا گەرب قابىلداعان ءۇشىن ءىستى بولعان ءبىر اكىمدى ەستىمەپپىز، ەگەر زاڭعا قايشى بولسا جاۋاپقا تارتىلعان اكىمدەر تۋرالى ەندىگى ەستىسەك كەرەك ەدى عوي.
ءسوز سوڭىندا رۋحاني جاڭعىرۋدان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەم دەيمىن: «اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى.»
دەمەك، تاريحي ءوز كودىمىزدى ايقىندايتىن كەز كەلدى، ول ۋاقىت كەلگەلى جيىرما جەتى جىل بولدى.
سونىمەن، پاتشالىق رەسەي كەزەڭىندە دە، كەڭەستىك داۋىردە دە قابىلدانعان سەمەي قالاسىنىڭ گەربىن قابىلداۋعا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا نەگە ساراڭدىق تانىتۋدامىز، مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟...
ءوز ويىمدى قالامىزدىڭ ءيسى قازاققا ايگىلى ەسىمدەرىمەن باستاعان ەدىم، ءسوز سوڭىندا سولاردىڭ زاڭدى جالعاسىنداي تاعى ءبىر تۇلعامىزدىڭ سوزىمەن اياقتاسام دەيمىن.
سەمەي قالاسىنان شىققان مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ: «ەل بولامىن دەسەڭ- بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار، وزگەرەيىك، وزگەرتەيىك، رۋحاني جاڭعىرايىق اعايىن! رۋحاني جاڭعىرۋ ول – وتارسىزداندىرۋدىڭ باستاۋى بولماق!
ەرلان شاياحمەت ۇلى،
سەمەي قالاسى، 2018 جىل.
2016 جىلى 24- قىرۇيەكتە سەمەي قالاسىنىڭ اكىمى ە. ساليموۆتىڭ №84 وكىمىمەن ۇيىمداستىرىلعان بايقاۋدا جەڭىپ شىققان
سەمەي قالاسىنا ارنالعان گەربىم.
https://www.youtube.com/watch؟v=bzN7DC0GnYg&fbclid=IwAR36g_ljFwGC1Zau0q6BGzsBfo2XUWDpBTBVoGdMGrie52TUNKu62dkTJYE
