دىنمۇحامەد قونايەۆ – 110 جىل
1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا بەس-التى جۋرناليست حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ اعامىزدىڭ ۇيىنە باردىق. ونداعى ماقساتىمىز جاقىندا عانا دۇنيەدەن وتكەن جولداسى زۋحرا ءشارىپ قىزىنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى كوڭىل ايتۋ بولاتىن.
مەنىڭ پايىمداۋىم بويىنشا، ول كىسىنىڭ پاتەرىنىڭ بولمەلەرى اتشاپتىرىم، ءىشى قۇندىلىعىنا كوز تويمايتىن جيھازعا تولى سياقتى كورىنەتىن. ەسىكتەن اتتاپ كىرگەن بەتتە بىزدەردى ۇزىن بويلى، جۇزىنەن نۇر شاشقان ديماش اعانىڭ ءوزى قارسى الدى.
قول الىپ، ءتوس قاعىستىرا امانداستىق. ەل تانىعان وسىنداي ازاماتتىڭ الاقانىنا قولىم تيگەن بەتتە دەنەمدى ءبىر ەرەكشە سەزىم شارپىپ ءوتتى. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيمىن. الەم مويىنداعان جانە قازاقتاي ەلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن تۇلعانىڭ ۇيىندە وتىرمىن. بۇل مەن ءۇشىن ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن جاعداي.
اسىرەسە، ءبىزدى ءۇي ءىشىنىڭ تىم قاراپايىمدىلىعى تاڭعالدىردى. زالىندا ديۆان، ەكى كرەسلو، جورنال ستولى جانە كەرەگە بويىنا ۇزىننان سوزىلعان كىتاپ قوياتىن سورە عانا. باسى ارتىق ءبىر مۇلىك جوق. ياعني ءبىز وتىرعان پاتەر رەسپۋبليكانى 22 جىلدان ارتىق باسقارعان ادامنىڭ شاڭىراعىنا مۇلدە ۇقسامايدى. وسى كورىنىستىڭ ءوزى-اق ول كىسىنىڭ مۇمكىندىگى ۇشان-تەڭىز بولا تۇرا، دۇنيە-مۇلىك پەن بايلىققا قىزىقپاعان پاراساتتى ادام ەكەنىن ايعاقتاپ تۇردى.
ديماش اعا بىزدەردى مۇسىلماندىق داستۇرمەن داستارقان باسىنا شاقىردى. اس بولمەسىنە كىرسەك، داستارقان ۇستىندە باسىنا اق جاۋلىق كيگەن، وتە ءوڭدى ءبىر اجە وتىر ەكەن. ءبارىمىز ول كىسىنى تانىماساق تا، جاپىرىلا امانداستىق. اجەي دە ورنىنان تۇرىپ: «جاقسىمىسىڭدار، اينالايىندار» دەپ ەرەكشە ءىلتيپات تانىتتى. سول كەزدە ديماش اعا بارىمىزگە قاراپ:
– مىنا اپالارىڭدى تانيسىڭدار ما، – دەپ ساۋال تاستادى. ءبىز بولساق تانىمايتىنىمىزدى ىشتەي بىلدىرگەندەي، ءۇنسىز قالدىق. سول كەزدە:
– تانىماساڭىزدار تانىپ قويىڭىزدار، ولجاستاي ۇل تۋعان شەشە وسىنداي بولادى، – دەمەسى بار ما.
ءدال وسى ءسوزدى ەستىگەندە دەنەمدى توق سوققانداي ءبىر سەزىم شارپىپ ءوتتى. سويتسەك، اق جاۋلىقتى اجەمىز ەسىمى الەمگە ءماشھۇر اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اناسى ەكەن. ماعان بۇل ءسوزدىڭ قاتتى اسەر ەتۋ سەبەبى، داناگوي ديماش اعامىزدىڭ قازاقتىڭ قارا ءسوزىن مايىن تامىزا ايتا بىلۋىندە ەدى.
ەگەر دە سول جەردە ءسوزدىڭ ءمانىسىن بىلمەيتىن باسقا بىرەۋ بولسا، جاي عانا «ولجاستىڭ شەشەسى»، يا بولماسا «ولجاستىڭ ماماسى» دەپ قانا تانىستىرا سالار ما ەدى. ال ديماش اعا بولسا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ دە، ونىڭ اياۋلى اناسىنىڭ دا ابىرويىن اسقاقتاتىپ: «ولجاستاي ۇل تۋعان شەشە وسىنداي بولادى» دەپ ايتۋى اسقان مادەنيەتتىلىگى مەن كورەگەندىگى ەكەنىندە ءسوز جوق.
. . .
ديماش اعانىڭ ۇيىندەگى داستارقان باسىندا تاعى ءبىر ۇمىتىلماس جاعداي بولدى. بىزگە جاسى قىرىقتان اسقان، ادەمىشە كەلگەن ءبىر كەلىنشەك شاي قۇيىپ وتىردى.
ديماش اعا ول كىسىنى بىزگە كەلىنىم دەپ ەمەس، «ءلايلا مۇحتار قىزى اۋەزوۆا» دەپ تانىستىردى. وسى ءسوزدى ەستىگەندە تاعى دا ءبىر تاڭ-تاماشا كۇيگە تۇسكەنىم راس. قاراپايىمدىلىعىنا تاڭعالعانىم سونشالىق، ءلايلا مۇحتارقىزىنا تەسىلە قاراپ قالىپپىن. بۇل دەگەنىڭىز – بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم جانە اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ مارقۇمنىڭ: «مەن اۋەزوۆتىڭ ۇيىنەن قىمىز ءىشتىم» دەپ ماقتانعانى سياقتى، ءبىز ءۇشىن دە ۇلكەن دارەجە، ۇمىتىلماس تاريح. اۋەزوۆتىڭ ۇيىنەن قىمىز ىشپەسەك تە، اسىلدىڭ سىنىعىنىڭ قولىنان شاي ءىشىپ، ديماش اعا سياقتى زاڭعار ازاماتتىڭ زيالى اڭگىمەسىن تىڭداۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان شىعار. وسىلايشا، ديماش اعانى ومىردە ءبىر مارتە عانا كورىپ، ءبىر مارتە عانا داستارقانداس بولدىم. ۇلى ادامنىڭ جانىندا بولعان ءبىر عانا ءسات مەنىڭ جۇرەگىمدە ومىرلىك ءتالىم بولىپ قالدى.
. . .
ديماش اعامەن كەزدەسكەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي كەڭەس وكىمەتى قۇلادى. زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ىلە-شالا كاپيتاليزم ەلەمەنتتەرى بوي كورسەتىپ، نارىق زاڭدارى ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە باستادى.
سودان كەيىن «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەندەي، ادامداردىڭ پسيحولوگياسى دا كۇرت وزگەردى. كوكجيەكتەن جاڭا ومىرگە جىلدام بەيىمدەلگەن «جاڭا قازاقتاردىڭ» سۇلباسى كوپتەپ كورىنىس بەردى. ولاردىڭ ىشىندەگى كەيبىر پىسىقتارىنىڭ نيەتتەرى ديماش اعا تاربيەلەگەن ازاماتتاردىڭ پسيحولوگياسىمەن مۇلدە سايكەس كەلمەيتىن ەدى. سودان كەيىن جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ باستالدى. جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە تامىر-تانىستىق پەن جەمقورلىق ىندەتى دە بەلەڭ الدى. ءبىر كەزدەرى ديماش اعانىڭ باستاۋىمەن بۇكىل ەل بولىپ سالدىرعان كاسىپورىندار مەن نەبىر ساۋلەتتى عيماراتتار شەتەلدىك الپاۋىتتار مەن «جاڭا قازاقتاردىڭ» يەلىگىنە وتە باستادى. ءتىپتى، جەمتىككە ۇمتىلعان قۇزعىندارداي شۇيلىككەندەرى سونشا، بالاباقشا مەن مادەنيەت ۇيلەرىنە دەيىن تالاپايعا ءتۇسىردى. «بالالاردىڭ بولاشاعى نە بولادى» دەگەن سۇراقتار دا جاۋاپسىز قالا بەردى. ءسويتىپ، ۇلتتىق مۇددەنى ساقتاعاننان گورى، ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى قارپىپ قالۋعا دەگەن جانتالاس ءورشي ءتۇستى.
سول كەزدە ءوزىن مازالاپ جۇرگەن ماسەلەلەر بويىنشا ديماش اعا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولعان مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆكە تەلەفون سوعىپتى. وسى ورايدا وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن زامانبەك ءنۇرقادىلوۆتىڭ «نە تولكو و سەبە» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىم:
«كاك-تو پوزدنەي وسەنيۋ 92-گو گودا منە پوزۆونيل ديماش احمەدوۆيچ. ون بىل – چۋۆستۆوۆالوس پو گولوسۋ – زامەتنو راسستروەن. گوۆوريل تيحو، دەلايا پاۋزى، رازمىشليايا ۆسلۋح.
– زامانبەك، تى ۆ كۋرسە توگو، چتو ۆو دۆورسە شكولنيكوۆ، سوسۆياتيليششە دەتستۆا ۋسترايۆايۋتسيا بانكەتى، يۋبيلەي، پرازدنۋەتسيا سۆادبى نوۆىح بوگاتەيەۆ؟ داجە ۋسترايۆايۋتسيا، گوۆوريات، ورگي؟
يا تو بىل ۆ كۋرسە.
– دا، ديماش احمەدوۆيچ، يا زنايۋ. نو دەلو ۆسە ۆ توم، چتو...
ديمەكەڭ وستانوۆيل مەنيا.
– منە يزۆەستەن ناپەرەد ۆسە تۆوي دوۆودى. چتو گورودسكيح دەنەگ نا سودەرجانيە دۆورسا نەت، پوتومۋ ي پريحوديتسيا سداۆات ۆ ارەندۋ پومەششەنيا كوممەرسانتام... نو سكاجي نا ميلوست، كۋدا مى يدەم؟ چتو بۋدەت س ناشيمي دەتمي؟
چتو يا موگ سكازات ديماشۋ احمەدوۆيچۋ؟ وتۆەتا نا ەتي ۆوپروسى يا نە زنال. نە زنايۋ ي سەگودنيا»...
. . .
ءيا، ديماش اعا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ادىلەتسىزدىكتەردى كوپ كوردى. سونىڭ ەڭ اۋىرى – حالىق يگىلىگىنىڭ تۋ-تالاپايى شىعىپ، ءوزى تاربيەلەگەن كەي شاكىرتتەرىنىڭ تەرىس اينالىپ كەتكەنى بولدى. ونىسىمەن قويماي، باسپا ءسوز بەتىندە ورىنسىز قارالاپ، ارتىنان شام الىپ تۇسكەندەر دە جوق ەمەس. ءتىپتى ماسكەۋ تاراپىنان تەرگەۋگە دە الىندى.
الايدا كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشىسى كالينيچەنكو ارتىن قازبالاپ، قانشالىقتى ىلىك ىزدەسە دە، قارالايتىن ەش ايعاق تاپپادى. وسى ماسەلە جونىندە ءوزىنىڭ «و موەم ۆرەمەني» اتتى كىتابىندا جاقسى ايتىپ ءوتىپتى. ال ەندى زەينەتكەرلىك دەمالىسىنا شىققان كەزدە بيلىك باسىنداعى نىساپسىز بىرەۋلەر قىزمەتتىك «ۆولگا» اۆتوكولىگىن دە تارتىپ العان كورىنەدى. بۇدان ارتىق باسسىزدىق بولمايتىن شىعار، ءسىرا. زامان اعىمىنداعى وسىنداي كولەڭكەلى كورىنىستەر جانىنا باتتى ما، الدە ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلعانى ما، كوپ ۇزاماي 1993 جىلدىڭ تامىزىندا ديماش اعامىز ءفاني دۇنيەدەن وزدى. ول كىسىنى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا كەلگەندەردىڭ ەسەبىندە شەك بولعان جوق. ءدال سول كەزدە ماعان تۇنىعى لايلانباعان تۇلعامەن بىرگە بۇكىل ءبىر قوعامنىڭ بەكزاتتىعى مەن تازالىعى ماڭگىلىككە كەتىپ بارا جاتقانداي اسەر ەتتى...
وسى ورايدا كوڭىلىمە قاياۋ سالعان مىنا ءبىر وقيعانى دا تىلگە تيەك ەتە كەتكەندى ءجون كوردىم. ول بىلاي بولعان ەدى.
2012 جىلى ديماش اعانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «ديماش اعا – قيماس اعا» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ەسسە جازدىم دا، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە شىعارماقشى بولدىم.
وكىنىشكە وراي، سول كەزدەگى گازەت باسشىلارىنىڭ ءبىرى ماقالامدى باسا المايتىنىن ايتتى. سەبەبىن سۇراعانىمدا، بيلىك تاراپىنان د.ا. قونايەۆ تۋرالى كوپ ناسيحات جاساماۋ جونىندە قاتاڭ ەسكەرتۋ تۇسكەنىن جاسىرمادى. سول ساتتەگى الاي-دۇلەي بولعان كوڭىل كۇيىم ءالى كوز الدىمدا. قوعامىمىز جاعىمدى وبرازعا جارىماي جۇرگەندە، و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ديمەكەڭدەي تۇلعانىڭ بەدەلىنەن قورىققان بيلىكتەن تۇڭىلە جازدادىم. وسى وقيعا تۋرالى 2012 جىلى 4 قاڭتاردا كۇندەلىگىمە «قونايەۆتىڭ بەدەلىن بۇعاتتاعان بيلىك...» دەگەن تاقىرىپپەن شاعىن ەستەلىك جازىپ قويىپپىن. الايدا ماقالام گازەتكە شىقپاسا دا، 2013 جىلى «مەنىڭ تاعدىرىمداعى ادامدار - ليۋدي ۆ موەي سۋدبە» اتتى ەكى تىلدە جازىلعان ەسسەلەر جيناعىما كىردى.
كەيىننەن ويلاپ قاراسام، سول كەزدەگى بيلىكتىڭ د.ا. قونايەۆتىڭ بەدەلىن بۇعاتتاپ، ەل الدىنداعى اسقار تاۋداي ابىرويىن ناسيحاتتاۋدان قورقاتىنداي ءجونى دە بار ەكەن. سەبەبى قالام ۇستاعان قاۋىم ءبىرىنشى كەزەكتە ديماش اعانىڭ حالىقتىڭ قازىناسىن تالان-تاراجعا سالۋعا جول بەرمەگەن شىنايى بەينەسى جانە تۋعان-تۋىستارىن مەملەكەت قازىناسىنا جولاتپاعان ادىلەتتىگى تۋرالى جازارى ءسوزسىز. بۇل جاعدايلار كرەديت پەن قارىزعا بەلشەدەن باتىپ جۇرگەن قاراپايىم حالىقتىڭ الدىندا ديماش اعانىڭ بەدەلىن ودان سايىن اسقاقتاتا تۇسەرى بەلگىلى. سودان بارىپ كوپشىلىكتىڭ بيلىككە دەگەن وكپە-رەنىشى ويانۋى مۇمكىن ەدى.
ءقازىر ويلاپ قاراسام، كەزىندە بيلىك باسىنان ءسوزى مەن ءىسى ساي كەلمەيتىن جانە ورەسى تومەن نەبىر يدەولوگسىماقتاردى كوردىك. وندايلاردىڭ يدەولوگيالىق كونسەپسيالاردى قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن شارالاردى قولعا الۋعا قاۋقارلارى جەتپەگەنى شىندىق. سەبەبى ولار حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋدەن قورىقتى. ءسويتىپ، ساياسي-يدەولوگيالىق باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ بارلىعى ءبىر ادامنىڭ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتتى. ال ەندى شىندىقتى ايتىپ، شىرىلداعان تۇلعالارعا قارسى نەبىر لاس ساياسي تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالماعاندارىنا تاڭعالاسىڭ.
. . .
ديماش اعا جونىندەگى اقيقات پەن اڭىزعا تولى اڭگىمەلەردىڭ جەلىسىندە شەك جوق. ال ەندى مىنا وقيعانىڭ ورنى تىپتەن بولەك.
اتاپ ايتسام، ديماش اعا 1986 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان ءىنىسى اسقار قونايەۆتى قىزمەتتەن الىپ تاستاپ، قارا قىلدى قاق جاراتىن قاعيداتشىلدىعىن تاعى ءبىر كورسەتكەن بولاتىن. بۇعان قوسا ديار قونايەۆ ەسىمدى نەمەرە ءىنىسى و.جاۋتىكوۆ اتىنداعى فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىندە وقىپتى. الايدا مەكتەپ مۇعالىمدەرى وعان ەل باسشىسىنىڭ ەت جاقىن تۋىسقانى رەتىندە ەش جەڭىلدىك جاساماپتى. سودان ساباقتىڭ اۋىرلىعىنا شىداماعان ديار باسقا مەكتەپكە اۋىسۋعا ءماجبۇر بولعان ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز – ادىلەتتىلىك پەن جاستاردىڭ شىنايى بىلىممەن سۋسىنداۋى ەلدى د.ا. قونايەۆتىڭ باسقارۋى كەزىندە بولعانىن اڭعارتادى.
ال ەگەر دە بۇل جاعداي قازىرگى ۋاقىتتا ورىن الاتىن بولسا، مەكتەپ ديرەكتورىنان باستاپ بارلىعى الگى پاتشانىڭ بالاسىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ، وتىرىك باعامەن سەمىرتىپ، «دانىشپان» قىلىپ شىعاراتىن ەدى. وسى ورايدا بەلگىلى اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ديماش احمەت ۇلىنىڭ ارتىندا ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاق قالماسا دا، قانشاما جاس تولقىندى ادالدىققا، تازالىققا تاربيەلەپ كەتكەنى جونىندە تەبىرەنە جازۋى ماعان كەرەمەت اسەر ەتتى.
1990 جىلى سول كەزدەگى حالىقارالىق «ازيا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان مارقۇم مولداقان مۇقاتايەۆ اعام ماعان «جەلتوقسان وقيعاسىنا» ءادىل باعا بەرگىزبەي، ءبارىن لاڭداتىپ كەتكەن م.سولومەنسيەۆ جونىندە ساياسي سالماعى باسىم ماقالا جازىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. سول ماقالانى جازۋ بارىسىندا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مارقۇم اسانباي اسقاروۆ اعامىزدىڭ ۇيىنە باردىم. سەبەبى كوپ نارسەدەن حابارى بار جىگىتتەر سولومەنسيەۆ جايلى اسەكەڭ كوپ بىلەدى دەپ كەڭەس بەرگەن ەدى. اسانباي اعا سول كەزدە ەندى عانا اقتالىپ، تۇرمەدەن ءوز شاڭىراعىنا ورالعان كەزى بولاتىن.
– سولومەنسيەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ولار ماعان قارا كۇيە جاعىپ، قاماۋعا الدى. تۇرمەدە كورسەتپەگەن قورلىقتى كورسەتتى. قونايەۆقا پارا بەردى دەگەن جالعان ايىپ تاقپاقشى بولدى ەمەس پە، – دەدى قاتتى كۇيىنگەن اسانباي اعا. – مەن ءوزىنىڭ اكادەميك رەتىندەگى اي سايىنعى 750 سوم جالاقىسىن بالالار ۇيىنە اۋدارىپ وتىرعان ديمەكەڭدەي دارا تۇلعاعا قالاي ءتىل تيگىزەمىن؟ – دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە. جانە دە سول جىلى اتالمىش ماقالا «سولومەنسيەۆتىڭ سويقاندارى» دەگەن تاقىرىپپەن جارىققا شىعىپ، ىشىندە ءبىراز شىندىق ايتىلعان ەدى.
. . .
ديماش اعا جونىندەگى وي-تولعامدارىمدى قاعاز بەتىنە تۇسىرمەس بۇرىن زامانداستارى جازعان ءبىراز ەستەلىكتەردى پاراقتاۋعا تۋرا كەلدى. وسى ورايدا مىنا ءبىر وقيعا وزىمە تاعى دا ەرەكشە اسەر ەتتى.
مىسالى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قاراتاي تۇرىسوۆ اعامىز قايتىس بولارىنىڭ الدىندا بالا-شاعاسىن جيناپ الىپ: «جىلاماڭدار! ودان دا مەنى اقيرەت ساپارىنا دۇرىستاپ شىعارىپ سالۋدىڭ قامىن جاساڭدار. ەرتەڭ انا باقي دۇنيەدە قونايەۆتىڭ قابىلداۋىنا دۇرىستاپ بارايىن...» دەپتى ءازىل-شىنى ارالاس. تەرەڭنەن ويلاپ قاراساڭ، قاراتاي اعانىڭ بۇل ءسوزىنىڭ استارىندا ۇستازعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەتتىڭ، و دۇنيەدە دە بىرگە جۇرسەم دەگەن ساعىنىشتىڭ بەلگىسى جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءيا، ءبارىمىزدىڭ دە تاعدىرىمىز جاراتقان يەمىزدىڭ قولىندا. ۋاقىتى كەلگەندە بارار جەرىمىز دە اللا تاعالانىڭ الدى ەكەنى اقيقات. ءفاني جالعاندا جاساعان ساۋاپتى ىستەرىمىز بەن كۇنالارىمىزدىڭ سالماعىن تارازىعا سالىپ، كىمنىڭ ورنى – جۇماق، كىمنىڭ ورنى توزاق ەكەنىن شەشەتىن دە قۇدىرەتى كۇشتى اللا تاعالا عانا. الايدا جۇمىر باستى پەندە بولعان سوڭ كەي كەزدەرى سىرتتان تون پىشەتىن ساۋەگەيلىگىمىز دە جوق ەمەس. بويىنا يمان بايلىعىن جيعان ادام ءفاني دۇنيەدەن وتكەن كەزدە قيماي قوشتاسامىز دا، «جۇماققا باراتىن شىعار» دەپ توپشىلايمىز. وسى ورايدا ديماش اعامىز جۇماقتىڭ تورىندە وتىرىپ، ەلىنە ادال قىزمەت ەتكەن سەرىكتەستەرىن الدىنان قۇشاق جايا قارسى الىپ جۇرگەن سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى ماعان.
. . .
ءيا، وتىز جىل بويى جاقسىنى دا، جاماندى دا كوردىك، ارينە. شىنتۋايتىن ايتقاندا، مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ، ءبىرجاقتى پىكىر ايتۋ ابەستىك بولار. سەبەبى قاتەلەسپەيتىن پەندە جوق.
دەگەنمەن وتىز جىلدىڭ ىشىندە ساياسي رەفورمالار ءبىر ادامنىڭ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتىپ، دەموكراتيالىق قاعيداتتار قاناتىن كەڭگە جايا الماعانى شىندىق. سونىمەن قاتار جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق پەن ءترايباليزمنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالا الماعانىمىز قوعام ءۇشىن وتە اۋىر بولدى. بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسى تىم الشاقتاپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر قوردالانا بەردى. ياعني اقشاسى كوپتەر مەن تىرەۋى مىقتىلاردىڭ زامانى تۋدى. سونىڭ ناتيجەسى كەشەگى قارالى «قاڭتار وقيعاسىنا» اكەلىپ سوقتىردى. سول كەزدە كوپشىلىك شىنىمەن دە، ەلىمىزدى د.ا. قونايەۆ باسقارعان زامانداعى ادىلەتتىلىكتەردى ەسكە الدى.
. . .
وسى ورايدا بەلگىلى ساياساتكەر دوسىم ساتبايەۆ: «قازىرگى تاڭدا كەڭەس وكىمەتىن كورمەگەن جاستار اراسىندا دىنمۇحامەد قونايەۆتى جاقسى كورۋ ترەندى پايدا بولدى... بۇگىندە قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ كۋميرلەرىن ورتا عاسىرلاردان ەمەس، بەرگى كەزەڭدەردەگى تۇلعالاردىڭ اراسىنان ىزدەپ، قونايەۆتىڭ ىس-ارەكەتىن جوعارى باعالاپ جاتىر»... دەپ جازىپتى.
سونىمەن قاتار 16 ناۋرىز كۇنى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ پارلامەنتتە قازاقستان حالقىنا جاساعان جولداۋىندا د.ا. قونايەۆتىڭ ەسىمىن الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى رەتىندە قاپشاعاي قالاسىنا بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن بۇقارا حالىق ۇلكەن قوشامەتپەن جىلى قابىلدادى.
بۇل دەگەنىڭىز – ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرىپ، تالاي جىل ەسكى بيلىكتىڭ تاراپىنان بۇعاتقا ءتۇسىپ كەلگەن ديماش اعا بەدەلىنىڭ «جاڭا قازاقستانمەن» قوسا قايتا جاڭعىرۋىنىڭ بەلگىسى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون. وسىلايشا، بيىل تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىرعان الىپ تۇلعا كەزىندە ءوز قولىمەن سالدىرعان قاپشاعاي قالاسىنا اتى بەرىلىپ، ءوز تۇعىرىن تاپتى.
قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ وتكەندەگى كادر ساياساتىنداعى كەمشىلىكتەر مەن الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جونىندەگى كوپ اڭگىمەلەر اشىق ايتىلا باستاعانى قۋانتادى.
الايدا ناعىز مەريتوكراتيا قاعيداتى مەن الەۋمەتتىك تەڭدىلىك ەلىمىزدى ديماش احمەت ۇلىنىڭ باسقارۋى كەزىندە بولعانى شىندىق. قوي باققان شوپاننان باستاپ مينيسترگە دەيىن ادال ەڭبەك ەتۋگە تىرىستى. سەبەبى ادامداردا ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم بولدى. ال ەندى قازىرگى ۋاقىتتاعى شوپان دەگەن كىم؟ ول ەڭبەك وزاتى رەتىندە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن ءتۇرلى ماراپاتتار پەن الەۋمەتتىك جەڭىلدىك اتاۋلىنىڭ بارىنەن قاعىلعان ءبىر فەرمەردىڭ جالشىسى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، ءجۇز ساۋلىقتان 200 قوزى السا دا، قوجايىنىنىڭ قاباعى مەن قولىنا قاراپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى دەنساۋلىعىن تۇزەۋ ءۇشىن كاسىپوداق ۇيىمى ارقىلى جەڭىلدىكپەن شيپاجايعا بەرىلەتىن جولداما دا جوق.
بۇعان قوسا، مەحانيزاتور، سۋشى، جۇرگىزۋشى، كۇزەتشى، باقتاشى سياقتى الەۋمەتتىك احۋالى تومەن توپ وكىلدەرىنىڭ مۇددەلەرى دە مەملەكەتتىڭ نازارىنان تىس قالدى. كەشەگى سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان جازىلبەك قۋانىشبايەۆ سياقتى شوپاندار مەن كامشات دونەنبايەۆا سياقتى مەحانيزاتورلارعا جاسالاتىن قوشەمەت كەلمەسكە كەتتى. اتالمىش سالانىڭ وكىلدەرى ءۇشىن سايلاۋدىڭ دوداسىنا ءتۇسىپ، دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولۋ ءۇمىتى دە باياعىدا ۇزىلگەن ەدى. ەندى وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «جاڭا قازاقستان» قۇرۋداعى قولعا العان شارالارىنىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك سالا باستى نازاردا ەكەنى قۋانتادى.
سونىمەن قاتار ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا پارلامەنتتە جاساعان جولداۋىندا قازاقستان كونستيتۋسياسىنا 30 وزگەرىس ەنگىزىپ، جىل اياعىنا دەيىن 20-دان استام زاڭدار قابىلداۋ كەرەكتىگى تۋرالى تاپسىرماسىنان تالاي جىلعى قوردالانعان پروبلەمالاردىڭ وڭدى شەشىم تاباتىنىن بايقاۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە پروپورسيونالدى-ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىنە كوشۋ كەرەكتىگى جونىندە ايتقانى الداعى ۋاقىتتا ءادىل سايلاۋلاردى وتكىزۋدىڭ العى شارتى ەكەنى ءسوزسىز.
. . .
ءسوز سوڭىندا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، سىرت قاراعان ادامعا قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى مەن ديماش احمەت ۇلىنىڭ وبرازدارىنان بەلگىلى ءبىر ۇقساستىقتاردى دا بايقاۋ قيىن ەمەس. ولاي توپشىلاۋىمىزدىڭ سەبەبى، قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى وتىز جىلدان اسا بيلىك باسىندا ءجۇرىپ، ارتىنان ءبىر اۋىز جامان ءسوز ەرگىزبەدى. سونىمەن قاتار، قارجىلىق-وليگارحتىق توپتارمەن مۇددەلەس ەمەستىگى دە انىق. اتالمىش ماسەلەلەر تۋرالى ءوزىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا دا اشىق ايتتى.
مىسالى، پرەزيدەنتتىڭ تۋىسقاندارى جوعارى ساياسي جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتە، سونداي-اق كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلاردا باسشىلىق قىزمەتتە جۇمىس ىستەمەۋ كەرەكتىگىن دە ەسكەرتتى. بۇل دەگەنىڭىز – وتباسىلىق-كلاندىق باسقارۋ جۇيەسىنەن باس تارتۋدىڭ جانە «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن قاعيداتتىڭ جارقىن ۇلگىسى. وسىنداي مۇددەلىلىك تۇرعىسىنان قاراساق، ەكى تۇلعانىڭ ءومىر جولدارىنداعى ۇقساستىق پەن حالىققا قىزمەت ەتۋ قاعيداتتارى دا بىر-بىرىنە ۇيلەسىپ تۇرعانداي.
سونىمەن قاتار قازىرگى ۋاقىتتا كەيبىر ب ا ق كوزدەرى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆتىڭ: «ەلىمىزدى 70 جىل دىنسىزدەر بيلەيدى، 30 جىل ۇرى-قارى بيلەيدى، سودان كەيىن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان كەلەدى» دەگەن ساۋەگەيلىك تۇجىرىمى تۋرالى دا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس، ارينە. سوندىقتان دا اڭىز بەن اقيقاتقا تولى وسى ءبىر كيەلى تۇجىرىمنىڭ ارتىندا جارقىن بولاشاقتىڭ سۇلباسى بوي كورسەتىپ تۇرعان سياقتى سەزىنەمىن. لايىم سولاي بولعاي...
بەكەن نۇراحمەتوۆ، قازاقستاننىڭ قايراتكەر ءجۋرناليسى، س.بەردىقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.
