[caption id="attachment_28664" align="alignright" width="267"]
بابانوۆ[/caption]
ولار كىمدەر؟
ۇمىتكەرلەردىڭ جالپى سانى 25-كە جەتكەن. ءوزىن ءوزى ۇسىنۋشىلار دا، بەلگىلى ءبىر پارتيالاردىڭ اتىنان تۇسۋشىلەر دە مول. دەسە دە، نەگىزگى تالاس تومەندەرگى ءتورت ۇمىتكەردىڭ اراسىندا بولادى دەيدى قىرعىز اقپاراتتارى.
ءبىرىنشىسى، «رەسپۋبليكا - اتا-جۇرت» پارتياسىنىڭ ليدەرى، بۇرىنعى پرەم-ەر-مينيستر، اتى شەتەلگە دە تانىمال ميللياردەر ومىربەك بابانوۆ.
ەكىنشىسى، قازىرگى پرەمەر-مينيستر، اتامبايەۆ جاقتاپ وتىرعان سوورونباي جەەنبەكوۆ.
[caption id="attachment_28665" align="alignleft" width="192"]
پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەر[/caption]
ءۇشىنشىسى، «اق-شۋمكار» پارتياسىنىڭ باسشىسى، قىرعىزستاننىڭ بۇگىنگى بيلىككە قارسى وپپوزيسيالىق توبى تۇگەلگە جۋىق قولداپ وتىرعان تەمىر سارييەۆ.
ءتورتىنشىسى، «ونۋگۋۋ-پروگرەسس» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى باقىت توروبايەۆ.
ساراپشىلار وسى ءتورت كانديدات اراسىنداعى باسەكە قازاننىڭ 15-ىندە وتەتىن سايلاۋدىڭ كورىگىن قىزدىرادى دەپ بولجاپ وتىر. بابانوۆ ءوزىنىڭ اقشاسىنا سەنگەنىمەن، ونىڭ ساياسي ەليتا اراسىندا بەدەلى تىم جوعارى ەمەس كورىنەدى. ال جەەنبەكوۆ بولسا قىرعىز ەليتاسى مەن ساياسي بەلسەندىلەر اراسىندا «سەنىمسىز تۇلعا» قاتارىندا اتالاتىنى بايقالادى. سەبەبى ول بۇگىنگى بيلىكتىڭ «تۋىندىسى». قىرعىز اعايىندار اتامبايەۆتىڭ سوڭعى جىلدارى بيلىكتەن كەتپەۋ ءۇشىن ءتۇرلى امال-شارعى ويلاستىرىپ، وزىنە قارسى توپتاردى قۋدالاۋمەن اينالىسا باستاعانىنا نارازى. اتامبيەۆتىڭ بەدەلى بەلگىلى ساياسي قايراتكەر، قىرعىزستانداعى تالاي ساياسي بۇلعاق پەن وتكەلەكتەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ومىربەك تەكەبايەۆتى تۇتقىنداتىپ، وسى سايلاۋعا قاتىستىرماي تاستاعانى ءۇشىن تومەندەي تۇسكەن. كەزىندە باكييەۆ ەلدەن قاشقاندا وتۋنبايەۆانىڭ قاسىندا بولعان، كەيىن اتامبيەۆ بيلىككە كەلەردە وعان ءوز ورنىن بەرىپ، ەلدى سەن باسقار دەپ ءۇمىت ارتقان تۇلعا وسى – تەكەبايەۆ بولسا كەرەك. تەكەبايەۆ كۇزدەگى سايلاۋعا قاتىسا المايدى. ءبىراق ونى جاقتايتىندار ءقازىر تەمىر سارييەۆتى قولداپ وتىر.
[caption id="attachment_28666" align="aligncenter" width="640"]
سوورونباي جەەنبەكوۆ[/caption]
قازاقستان ءۇشىن قىرعىزداعى سايلاۋدىڭ ماڭىزى
جۋىردا عانا قازاقستان قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا 100 ميلليون دوللار كومەك بەردى. بۇل شەشىمدى ءار تاراپقا جۇگىرتىپ، قولداماعاندار دا، قولداعاندار دا كەزىكتى. شىن مانىندە، قازاقستاننىڭ كورشىلەس ەلگە كومەك كورسەتۋى قۇپتارلىق ءىس. وسەر جۇرت كورشىسىنىڭ دە باقۋاتتى بولۋىن كوزدەيدى. قىرعىز ءبىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ارىپتەس قانا ەمەس، تۋىسقان ەل. ولاردىڭ تىنىشتىعى، دامىعاندىعى، تەز قارقىندا وسىپ-ونگەنى قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. كورشىڭ تىنىش بولسا، ۇيقىڭ تىنىش. كورشىڭ وسىپ-وركەندەسە، ايماقتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ورتالىق ازيا جۇرتىنىڭ ءبىرتۇتاستىعى، بىرلىگى ەرتەڭگى بولاشاق ءۇشىن اسا قاجەت.
ءبىزدىڭ ەل قىرعىزستانداعى سايلاۋعا بەيجاي قاراماۋعا ءتيىس. ولارعا بىلىكتى باسشى كەلسە، ەلىن عانا ەمەس، تۇتاس ۇيەكتىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسادى. قىرعىزستانداعى كەز كەلگەن ساياسي وقيعا ءبىزدى دە اينالىپ وتپەسى انىق. اقايەۆ جانە باكييەۆ كەزىندەگى ساياسي جانجال قىرعىز حالقىن ساياسي تۇرعىدان شىڭدادى. ارينە، مۇنىڭ زاردابىن دا تارتپاي قالعان جوق. قاراشا جۇرتتىڭ سول كەزدەرى قازاقستان مەن رەسەيگە اعىلعانىن جاقسى بىلەمىز. ءبىراق، وسى وقيعالار قىرعىزستاندىقتاردىڭ جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋىنا، حالىقارالىق ساۋداعا ۇيرىلەسۋىنە، شاعىن ونەركاسىپتى دامىتۋىنا وزىندىك سەپتىگىن تيگىزدى. ەڭ باستىسى، قىرعىزستان ورتالىق ازياداعى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتى قالىپتاستىرا باستاعان ەل رەتىندە وزدەرىن الەمگە تانىتتى. بۇل ءۇردىس دامۋدى كوزدەگەن بارلىق مەملەكەتتىڭ باسار جولى دەسەك تە بولادى. ريەۆوليۋسيا ەمەس، ەۆوليۋسيا ارقىلى داميمىز دەگەن تۇجىرىمنىڭ استارىندا جاقسى ماعىنا مەنمۇندالاعانىمەن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا جەتۋ ءۇشىن كەيبىر ەلدەردىڭ ىشكى جاعدايىنا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر بوداۋ بەرۋىنە تۋرا كەلەدى. قىرعىز حالقى سول بوداۋدى قانىمەن دە، ارىمەن دە بەرگەن جۇرت. ەندى بۇل ەلگە تىنىشتىقپەن قاتار، وزدەرى قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتاردى ودان ارى دامىتۋى اسا كەرەك. ساياسي رەفورمالاردى جەتىلدىرىپ، ادام قۇقى، ءسوز بوستاندىعى، ازاماتتىق ەركىندىكتى نىقتاي تۇسكەنى ايماق ءۇشىن ءتيىمدى. اتامبايەۆتى سىناۋشىلار پرەزيدەنت سوڭعى كەزدەردە وزدەرى ازەر جەتكەن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قارسى شەشىمدەر قابىلدادى دەپ سوگەدى. ولار كەلەسى پرەزيدەنت قازىرگى جەتكەن جەتىستىكتەرىن بۇزباي، وسى باعىتتا دامۋىنا كەپىلدىك بەرسە دەپ ارماندايدى. قىرعىز حالقى بۇل ارمانىنا جەتەدى دەپ بىلەمىز.
ءبىز ءۇشىن ايماقتاعى ساياسي رەفورمانى ايرىقشا ەرىك-جىگەرمەن جاساعان ەلدىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى ءوز حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن قورعايتىن تۇلعا بولعانى قىمبات.
[caption id="attachment_28667" align="alignright" width="336"]
تەمىر سارييەۆ[/caption]
وتۋنبايەۆا كىمدى قولدايدى؟
قىرعىزستاننىڭ باكييەۆتەن كەيىنگى ۋاقىتشا پرەزيدەنتى روزا وتۋنبايەۆا حانىم بيلىكتەن كەتەرىندە اتامبايەۆقا زور ءۇمىت ارتاتىنىن مالىمدەگەن. وتۋنبايەۆا ورتالىق ازياداعى جالعىز ايەل پرەزيدەنت رەتىندە تاريحتا قالاتىنى انىق.ول قىرعىز ەلىن ساياسي رەفورماعا باستاعان كوشباسشى رەتىندە دە ءوز ەلىنىڭ ماقتانىشى بولىپ قالا بەرمەك.
وتۋنبايەۆا مەن اتامبيەۆ ەكەۋىنىڭ اراسى ءقازىر سالقىن. وتۋنبايەۆا بۇگىنگى پرەزيدەنتتى «اۆتوريتارلىق رەجيمگە» بۇي ۇردى دەپ سانايدى. ول ءوزى باستاعان ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ، ورنىنان ۋاقتىلى كەتە ءبىلۋ ءداستۇرىن وزگەلەر دە ساقتاسا ەكەن دەگەن ءۇمىتىن جاسىرماي كەلەدى. تەكەبايەۆ ۇستالعاندا ونى قولداۋعا شاقىرىپ، سوتىنا دا بىرنەشە مارتە كەلگەن وتۋنبايەۆا قازىرگى سايلاۋدا سارييەۆتى قولدايتىنىن ءبىلدىرىپ ۇلگەردى. ونىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. سارييەۆ پرەمەر-مينيستر (2015-16) بولعان جىلعا جەتپەس ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىن، تاباندىلىعىن ءارى ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا قاۋقارلىعىن تانىتىپ ۇلگەردى. سونداي-اق، سارييەۆتىڭ ەڭ باستىسى قىرعىز حالقى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋدى ماقسات تۇتاتىندىعىنا ريزا. بۇعان دەيىن بولاشاق پرەزيدەنتتىككە نەگىزگى قارسىلاس سانالعان تەكەبايەۆ تۇتقىندالعان سوڭ ەندىگى ۇمىتكەرىمىز كىم دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن قىرعىز ساياساتشىلارى وسى سارييەۆكە توقتالىپ وتىر. ويتكەنى، سارييەۆ ءارقاشان ءوزىنىڭ پىكىرىن انىق جەتكىزىپ، ءوز ۇستانىمىنان تايمايتىندىعىمەن ەلگە تەز تانىلدى. ول پرەمەر-مينيستر بولماي تۇرىپ-اق، قىرعىز جوعارعى كەڭەشتىڭ دەپۋتاتى بولعان ءارى ءارتۇرلى قوعامدىق كەڭەستەر قۇرىپ، قىرعىز بيلىگىنىڭ ءار ساتىسىندا شىڭدالىپ ۇلگىرگەن. ءوزىنىڭ پارتيالاستارى بولسا سارييەۆتى ايتقان ۋادەسىندە تۇراتىن، ءارقانداي ساياسي وقيعالار كەزىندە ەموسياعا بەرىلمەي، جان-جاقتى تالداۋ جاساپ، قىرعىزستانعا پايدالى ويلى پىكىر ايتاتىن ءارى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا ىسىلعان، قازاقستان، رەسەي سەكىلدى ەلدەردىڭ بيلىگىمەن ءتىل تابىسا بىلگەن تۇلعا دەپ بىلەدى.
سارييەۆ ۇكىمەتتى باسقارعاندا قانداي ءىس تىندىردى؟
بار-جوعى ءبىر جىلعا جەتەر-جەتپەس قىرعىز ۇكىمەتىن باسقارعان تەمىر ارگەنباي ۇلى قىرعىز حالقى ءۇشىن ءبىرتالاي وڭدى ىستەر جاساعان. حالىق ونىڭ قاتاڭ ءتارتىبى مەن مىنبەردەن اشىق اڭگىمە ايتىپ، ءوزىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن (مينيسترلەردى) كەرەك كەزىندە اياماي سىناپ، جۇرتشىلىقپەن ەمىن-ەركىن ارالاسقانىن ۇناتاتىنى بايقالادى.
قىرعىز اقپارات قۇرالدارى ەڭ باستى ءىسى دەپ تومەندەگىدەي بىرنەشە مىسالدى كەلتىرگەن.
بىرىنشىدەن، سارييەۆ ۇكىمەتى وزبەكستانمەن اراداعى شەكارا داۋىن توقتاتۋعا، ەكى ەلدىڭ ىنتىماعىن نىعايتىپ، ءوزارا جانجالدى بولدىرماۋعا، سول ارقىلى قىرعىزستاننىڭ شەكاراسىن تۇراقتاندىرۋعا كوپ ەرىك-جىگەر جۇمساعان. وزبەكستان مەن قىرعىزستان اراسىنداعى شەكارا داۋى سوناۋ 1990 جىلداردان بەرى بىتەۋجارا سەكىلدى تولىق جازىلماي كەلەدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى سۋىق قارىم-قاتىناس ءار جاق ءۇشىن دە پايدالى ەمەستىگىن بىلسە دە، مۇنى شەشۋدىڭ جولىن تاپپاي كەلە جاتقانى بايقالادى. ەندى عانا وزبەكستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەيايەۆ وسى ءىستى وڭدى شەشۋدى قولعا الىپ وتىر. سارييەۆ بۇگىنگى كەلىسسوزدەردىڭ باستاماشىلارىنىڭ ءبىرى دەپ بىلەتىن جۇرت مول.
[caption id="attachment_28668" align="alignleft" width="208"]
نازاربايەۆتىڭ سارييەۆتى قابىلداۋى[/caption]
ەكىنشىدەن، سارييەۆ كەزىندە قىرعىزستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىردى. ارينە، بۇل قادامدى قىرعىز ەلىنىڭ كەرى كەتۋى دەپ باعالاعاندار دا بار. ءبىراق قىرعىزستان ءۇشىن بۇدان وڭدى جول جوق ەكەنىن ۋاقىت دالەلدەپ وتىر. بۇل ەلدىڭ نەگىزگى سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىسى – قازاقستان مەن رەسەي. بۇل ەكى ەلسىز قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامۋى نەعايبىل. بۇل ەكى ەلدە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ نەگىزگى ويىنشىلارى. قىرعىزستان جەڭىل ونەركاسىبى دامي باستاعان ەل بولعاندىقتان ءوزىنىڭ تاۋارىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىككە ەركىن ساتۋى كەرەك. ءقازىر قازاقستان مەن رەسەي بازارىندا قىرعىزستاندا وندىرىلگەن كيىم-كەشەك، ماقتا-ماتا ونىمدەرى كوپتەپ ساتىلا باستاعان. بۇل، ەڭ الدىمەن، قىرعىز وندىرۋشىلەرى مەن ساۋداگەرلەرىنىڭ اۋقاتتانۋىنا اشىلعان داڭعىل جول بولدى. وداققا كىرۋ ارقىلى قىرعىزستان ءوزىنىڭ جەڭىل ونەركاسىبىن قورعاپ قالدى دەۋگە بولادى. بۇل وسى ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەدى.
ۇشىنشىدەن، ەلدەگى جەكە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا، ءتۋريزمدى قولداۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. اسىرەسە، ىستىق كولگە باراتىن حالىقارالىق ماڭىزى بار جولى جوندەۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن قىرۋار قارجى ءبولدىردى ءارى كەيبىر شەتەلدىكتەرگە ساتىلىپ كەتكەن پانسيوناتتاردى قايتارىپ الۋعا ىقپال ەتتى.
تورتىنشىدەن، سارييەۆتى رەسەي مەن قازاقستان بيلىگى دە قولدايتىنى بايقالادى. بۇل جايىندا قىرعىز سايتتارى ءجيى جازىپ ءجۇر.
قىرعىز ساراپشىلارى بۇدان وزگە دە كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرىپ، ونى بولاشاق پرەزيدەنت بولۋعا لايىق تۇلعا دەپ باعالاپ وتىر. ونىڭ ۇكىمەتتى ۇزاق باسقارماي، جۇمىسىنان بوساۋى سەبەبى ەل الدىنداعى بەدەلىنىڭ كۇن ساناپ وسۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. جۇرت سول شاقتا اتامبايەۆتى ەمەس، سارييەۆتى ءجيى اۋىزعا الا باستاعان...
ءتۇيىن:
سارييەۆ ءوزى ءبىر سوزىندە مەن بايلىق پەن مانساپ ءۇشىن ەمەس، ەلىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قىزمەت ەتكىم كەلەدى دەپتى. بۇرىنعى قىرعىز تاريحىندا ەسىمدەرى التىن ارىپتەرمەن جازىلعان تۇلعالار سەكىلدى تاريحتا قالۋدى كوزدەيتىنىن ايتا كەتكەن ول: «مەن ارىمنىڭ الدىندا انت ەتەمىن: قىرعىز حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسپەي قويمايمىن!» دەپ ۋادە بەرىپتى.
ت. وسكەنباي
