عالىم پلازموتروننىڭ كومەگىمەن بيومەديسينالىق قالدىقتاردى سينتەز گازعا اينالدىرۋ جوباسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. بيومەديسينالىق (بمق) قالدىقتار دەگەنىمىز – ينفەكسيالانعان ماتەريالداردان قۇرالعان قالدىقتار. قۇرامىندا ەكولوگيالىق ءقاۋىپتى ورگانيزمدەر مەن بيومولەكۋلالار كەزدەسەتىن زەرتحانا قالدىقتارى دا وسىعان جاتادى. پلازموترون وتتەگى جەتكىلىكسىز بولسا دا جۇمىس ىستەيدى. ياعني، تەمپەراتۋرانى كوتەرۋ ءۇشىن بەنزين، گاز نەمەسە مازۋت جاعۋ قاجەت ەمەس. ا.ۋستيمەنكونىڭ ايتۋىنشا، گازداندىرۋ پروسەسىندە قىزدىرىلعان اۋا اگەنت رەتىندە پايدالانىلادى.
– ناتيجەسىندە سينتەز گاز الامىز. ونى ەلەكتروەنەرگيا ءوندىرۋ ءۇشىن جانە كوپتەگەن حيميالىق پروسەستەرگە قولدانۋعا بولادى. ءبىز ءۇشىن قالدىقتاردى وڭدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ ءوزى جاڭا سالا. سوندىقتان ونداعى ءاربىر پروسەسكە ەرەكشە كوزقاراسپەن قاراۋ قاجەت. قوقىس وڭدەۋگە قاتىستى باعدارلاما اياسىندا بارلىق قالدىق تۇرلەرىنىڭ گازداندىرۋ پروسەسىنە باقىلاۋ جۇرگىزدىك. ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قالدىعى، ياعني كۇل ۇيىندىلەرىنەن باستاپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، اعاش ونەركاسىبى جانە بيومەديسينالىق قالدىقتارعا دەيىن – بارلىعى ەشقانداي قالدىقسىز گازداندىرۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدىك. ارينە، ودان قالعان مينەرالدى قالدىقتىڭ كولەمى كومىرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن، – دەيدى ول.
دۇنيەجۇزى بويىنشا بيومەديسينالىق قالدىقتاردى جوياتىن پلازمالىق تەحنولوگيا مەن پلازموحيميالىق رەاكتوردىڭ بالاماسى جوق. ول پاتەنت ارقىلى قورعالعان. ودان بولەك، كۇردەلى زاتتاردى پلازمادا ىدىراتۋ وتە ءتيىمدى. ويتكەنى وتتەگى بولماعاندىقتان، بيومەديسينالىق قالدىقتار گازدارعا اينالىپ، پيروليز پروسەسى جۇرەدى. ال جاعۋ كەزىندە بۇل ۇردىستەر جۇزەگە اسپايدى. قازۇۋ عالىمدارى جوبانى بىرنەشە شەتەلدىك ماماندارمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋدا.
– ءبىز العاش رەت بەلورۋسسيانىڭ ا.ۆ.لىكوۆ اتىنداعى جىلۋ جانە ماسسا الماسۋ ينستيتۋتىمەن (يتمو) بىرگە جۇمىس ىستەدىك. نوۆوسىبىردەگى س.س.كۋتاتەلادزە اتىنداعى تەرموفيزيكا ينستيتۋتىمەن دە بىرنەشە جوبالاردى جۇزەگە اسىردىق. سونىمەن بىرگە ن.ە.باۋمان اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (مگتۋ) تەرموديناميكالىق مودەلدەۋ تەحنولوگياسىن جوبا بارىسىندا پايدالاندىق. باستاپقىدا ءبىزدىڭ باستى باعىتىمىز كومىرگە تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ماسەلەن، پلازمالىق جانارماي جۇيەلەرى، ال وعان دەيىن كومىردى گازداندىرۋ نەگىزگى تاقىرىبىمىز بولدى. جىلۋ جانە ماسسا الماسۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ا.ل.موسسە دە پلازمانى پيروليز جانە گازداندىرۋ پروسەستەرىندە پايدالانىپ ءجۇر. وسى پروفەسسورمەن بىرگە نەلىكتەن جاڭا باعىتتى يگەرمەسكە دەگەن ويعا كەلدىك. نەگىزىندە، پروفەسسور موسسە – ەنەرگەتيكاعا قاراعاندا رادياسيالىق نەمەسە سۇيىق قالدىقتاردى وڭدەۋ سالاسىنا بەيىمدەلگەن عالىم. سوندىقتان جاڭا دۇنيە جاساپ شىعۋدى كوزدەدىك. ناتيجەسىندە پلازموترون مەن رەاكتوردىڭ كومەگى ارقىلى قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى وڭدەۋدى قولعا الدىق، – دەيدى ا.ۋستيمەنكو.
تۇرمىستىق قالدىقتارمەن سالىستىرعاندا بيومەديسينالىق قالدىقتار ءقاۋىپتى كلاسقا جاتادى. ولاردىڭ قاتارىندا COVID-19 ينفەكسياسىمەن اۋىرعان پاسيەنتتەردى ەمدەۋ بارىسىندا قولدانىلعان مەديسينالىق ماسكا، قولعاپ، قورعانىس كيىمى، باحيلا، ەمدەۋ جانە ۆاكسيناسيالاۋ قۇرالدارى مەن بينتتەر بار. سونىمەن بىرگە مەديسينالىق ماقساتتا قولدانىلعان ماتەريالدار، قاتەرلى ميكروبيولوگيالىق كۋلتۋرالار، حيرۋرگيالىق جولمەن كەسىپ الىنعان دەنە مۇشەلەرى جانە ينفەكسيالانعان باسقا دا مەديسينالىق ماتەريالدار، زەرتحانالىق قالدىقتار مەن پايدالانىلعان ينە، سكالپەل، لانسەت سەكىلدى قۇرالدار دا بيومەديسينالىق قالدىقتار دەپ ەسەپتەلەدى.
اۋرۋحانا، ەمحانا، قارتتار ءۇيى، جەدەل جاردەم قىزمەتى، ءمايىتحانالار مەن جەرلەۋ بيۋرولارى وسى بيومەديسينالىق قالدىقتار شىعاراتىن مەكەمەلەرگە جاتادى.
– بۇلار راديواكتيۆتى، حيميالىق، وندىرىستىك جانە امبەباپ قالدىق تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا قاۋىپتىرەك. ويتكەنى ولار ينفەكسيالىق اۋرۋلاردىڭ تەز تارالۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. قازىرگى تاڭدا الەم بويىنشا ونى ۋتيليزاسيالاۋدىڭ جالعىز جولى – ورتەۋ. وعان ارنالعان ءۇش ءتۇرلى قۇرىلعى بار: اۋانىڭ ستەحيومەتريالىق نەمەسە شامادان تىس كولەمىندە جانە اينالىپ تۇراتىن پەشتەردە جاعۋ. دەگەنمەن بۇل ادىستەردىڭ بارلىعىنا ءتان ءبىر كەمشىلىك – ديوكسين، فۋران، بەنز(ا)پيرەن سەكىلدى وتە ۋلى حيميالىق بايلانىستار تۇزۋىندە بولىپ تۇر، – دەيدى ا.ۋستيمەنكو.
سانيتارلىق-گيگيەنالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، حيميالىق قالدىقتارعا قاراعاندا مەديسينالىق قوقىستىڭ قورشاعان ورتاعا كەلتىرەر زيانى وراسان زور. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ازىرگە باسقا دا تمد ەلدەرى سەكىلدى بۇل ماسەلەگە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەۋدە. ويتكەنى ونىڭ كولەمى وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتارمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر از. ال بۇعان دەيىن مۇنداي قوقىس تۇرلەرى ىرىكتەلمەگەندىكتەن، ونىڭ قۇرامى وتە كۇردەلى ءارى يدەنتيفيكاسيالاۋعا كەلمەيدى. بۇل وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگى پروبلەمالاردىڭ قانشالىقتى وزەكتى ەكەنىن دالەلدەي تۇسكەندەي.
– دەمەك، ىرىكتەلمەگەن قالدىقتاردى وڭدەۋ كەزىندە دەزينفەكسيالاپ، زارارسىزداندىرۋعا بارىنشا قاۋقارلى امبەباپ ءادىستى تاڭداۋ ماڭىزدى. ال بيومەديسينالىق قالدىقتاردى پلازمالىق جولمەن جويۋ جوعارىدا ايتىپ وتكەن تالاپتاردىڭ بارلىعىنا ساي كەلەدى. تەمپەراتۋراسى 5000 كەلۆينگە جوعارى ەلەكتردوعالىق پلازما ورگانيكالىق جانە بەيورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ بۇزىلۋ پروسەسىنىڭ قارقىنىن ارتتىرۋ ارقىلى ىدىراتادى. اتالمىش تەحنولوگيا ادام ومىرىنە ءقاۋىپتى سانالاتىن وسى ءبىر قوقىس تۇرلەرىن جىلۋدىڭ كومەگىمەن زارارسىزداندىرۋعا جانە ديوكسين مەن فۋران سەكىلدى قوسىلىستاردىڭ تۇزىلۋىنە جول بەرمەيدى. ناتيجەسىندە گاز ءتارىزدى جانە كوندەنساسيالانعان ۋىتتى ەمەس ءونىم الۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە كوپ مولشەردەگى بەيورگانيكالىق زاتتار مەن ىرىكتەلمەگەن بيومەديسينالىق قالدىقتاردى وڭدەۋگە كومەكتەسەدى. ءارى پلازموحيميالىق رەاكتور كولەمى شاعىن بولعاندىقتان، جۇمسالاتىن ەنەرگيا مولشەرى دە از بولادى، – دەيدى عالىم.
ونىڭ ايتۋىنشا، جاعۋمەن، ءتىپتى ينتەنسيۆتى گازديناميكالىق رەجيممەن سالىستىرعاندا پلازمالى ۋتيليزاسيا تەحنولوگياسىنىڭ ۇتىمدى تۇستارى كوبىرەك. مىسالى، وندىرىستىك قۋاتىن ساقتاي وتىرىپ، رەاكتور كولەمىن 6-8 ەسەگە كىشىرەيتۋگە بولادى. دەمەك، وعان قاجەتتى وندىرىستىك مەكەمەنىڭ دە اۋماعى قىسقارىپ، پلازموحيميالىق رەاكتورداعى تەمپەراتۋرا 2000 كەلۆينگە دەيىن جەتەدى.
– پلازمالىق وڭدەۋ تەحنولوگياسى بيومەديسينالىق قالدىقتاردى فۋتەرلەنگەن پلازموحيميالىق رەاكتورعا بەرۋ ارقىلى پلازمالىق الاۋدى پلازموترونمەن گەنەراسيالايدى. ناتيجەسىندە قالدىقتاردان ۋىتتى ەمەس گازدار مەن مينەرالدى قالدىق ءتۇزىلىپ، پلازمالىق الاۋدا وڭدەلەدى. رەاكتوردىڭ جوعارعى بولىگىنىڭ ورتاسىندا ەلەكتردوعالى پلازموترون ورناتىلعان. سونىمەن بىرگە مەرزىم-مەرزىممەن جۇمىس ىستەيتىن ءبىر كامەرالى پلازموحيميالىق رەاكتور قولدانىلادى. پروسەسكە جۇمسالاتىن ەنەرگيا شىعىنى 1-2 كۆتس/كگ قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە پلازموتروندى ءبىر مەزەت اجىراتىپ، رەاكتوردىڭ مينەرالدى قالدىقتاردان تازارتىلىپ وتىراتىنىن ەسكەرگەن ءجون، – دەيدى عالىم.
سايىپ كەلگەندە، COVID-19 ىندەتىن جەڭۋ ءۇشىن بيومەديسينالىق قالدىقتاردى وڭدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن قولعا الۋ قاجەت. ويتكەنى مۇنداي قالدىقتاردى جاققاننان كەيىن ۋلى قاتتى قالدىقتار توپىراق ارقىلى جەراستى سۋلارىنا ءتۇسۋى مۇمكىن. سونداي-اق، پلاستيكتى جاعۋ كەزىندە اتموسفەرالىق اۋاعا ۋلى گازدار بولىنەدى. ولار ادام مەن جانۋارلارعا كەرى اسەر ەتىپ، دەنساۋلىققا وراسان زور زيان كەلتىرەدى. ونكولوگيالىق اۋرۋلار، تىنىس الۋ جانە جۇرەك-قانتامىر جۇيەسى اۋرۋلارىنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، قالدىقتاردى جاعۋ جەردىڭ ازون قاباتىنىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتىپ قانا قويماي، كليماتتىڭ وزگەرۋىن كۇشەيتەدى. مۇنداي اۋادا ۇنەمى توكسيندەر مەن حيميالىق زاتتاردىڭ بولۋى ءتىپتى كەيبىر وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ جويىلۋىنا اكەلۋى دە عاجاپ ەمەس. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋگە جانە بيومەديسينالىق قالدىقتاردى ەكولوگيالىق تازا تۇردە جويۋعا پلازمالىق پيروليز جانە گازداندىرۋ پروسەسى مۇمكىندىك بەرەدى.
– جىل سايىن الەمدە شامامەن 30 ملن توننا وسىنداي مەديسينالىق قالدىقتار تۇزىلەدى. اتاپ ايتقاندا، رەسەيدە – 100 مىڭ، ال قازاقستاندا 18 مىڭ توننادان اسىپ جىعىلادى. وكىنىشكە قاراي، ءىس جۇزىندە COVID-19 پاندەمياسىنا قارسى ارەكەت ناتيجەسىندە پايدا بولعان قالدىقتار دۇرىس وڭدەلمەيدى. كەيبىر جەرلەردە ءتىپتى وڭدەۋ تۋرالى ءسوز دە بولمايدى. سول سەبەپتى ونى جويۋ ماسەلەسى قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، الەمدە دە ۇلكەن ماڭىزعا يە، – دەيدى ا.ۋستيمەنكو.
پاسيەنتتەردى COVID-19 ۆيرۋسىنان ەمدەۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن مەديسينالىق ءىس-شارالاردىڭ اسەرىنەن تۇزىلگەن قالدىقتار دا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. دەمەك، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردى ەسكەرە كەلە، بيومەديسينالىق قالدىقتاردى پلازمالىق ۋتيليزاسيالاۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ قاجەتتىلىگى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق اۋقىمدا وتە وزەكتى جانە ماڭىزدى دەۋگە بولادى.
بيومەديسينالىق قالدىقتار راديواكتيۆتى، حيميالىق، وندىرىستىك جانە امبەباپ قالدىق تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا قاۋىپتىرەك دەۋگە بولادى. ويتكەنى ولار ينفەكسيالىق اۋرۋلاردىڭ تەز تارالۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن.
كاميلا دۇيسەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى
