سوڭعى جىلدارى بيىك مىنبەرلەردەن ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن ماسەلەنىڭ تولعاعى جەتكەن سياقتى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىعىن جويىپ، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن-بىر جول – اەس سالۋ. وسى سالانى زەرتتەپ، بۇگە-شىگەسىن جاقسى بىلەتىندەر بۇل تۇيتكىلدى تالاي جىلدان بەرى كوتەرىپ-اق ءجۇر. الايدا، ەندى عانا توقتامعا كەلدىك.
2018 جىلى قازاقستاندا اەس سالۋدىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىنىڭ ماركەتينگتىك ءبولىمى ازىرلەندى. ال بيىل مامىر ايىندا ۇلكەن اۋىلى اۋماعىندا قۋاتى 1،4 گۆت-قا دەيىنگى جانە جالپى قۋاتى 2،8 گۆت-قا دەيىنگى 2 بلوكتان تۇراتىن اەس سالۋ ۇسىنىلدى. بۇل اتوم سالاسىن دامىتۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا قولداۋ تاپتى.
اەس تۋرالى ءسوز بولسا، تەرىس كوزقاراس پەن جاعىمسىز پىكىردى ۇستاناتىندار كوپ. ءبىراق بۇل ماسەلەنىڭ تۇپكى شەشىمى ەمەس. بىزگە ءبارىبىر تۇراقتى ەنەرگيا كوزىمەن قامتاماسىز ەتەتىن اەس كەرەك جانە ونىڭ قاجەتتىگى ناقتىلاندى. «قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ج ش س باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين ەلىمىزدەگى العاشقى اتوم ستانسياسى 2035 جىلى سالىنىپ ءبىتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتسا، ءتيىستى مينيسترلىك مۇنى الماتى وبلىسىنداعى بالقاش كولى ماڭىنداعى ۇلكەن اۋىلىنان سالىناتىنىن جەتكىزدى.
قالا تيپتەگى ۇلكەن اۋىلى. فوتو: تيمۋر باتىرشين/Informburo.kz
جاسىراتىنى جوق، سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭنەن كەلە جاتقان دۇنيەنىڭ ءبارى ەسكىردى. مۇنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە «ەلىمىزدە ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتەتىن جەلىلەردىڭ ۇشتەن ەكىسىنىڭ، جىلۋ كوممۋنيكاسياسىنىڭ 57 پايىزى جانە سۋ قۇبىرى جەلىلەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ توزىعى جەتكەن» دەپ تىلگە تيەك ەتكەن. ءقازىر ءىرى قالالاردىڭ وزىندە جارىق ءجيى سونەتىن بولدى. سەبەبى، ءبىز ەنەرگيانىڭ 70 پايىزىن كومىردەن الامىز. وعان بالاما كوز رەتىندە قاراستىرىپ وتىرعان جەل، كۇن ەنەرگياسى دا تىعىرىقتان شىعارار ەمەس. ول ول ما، ماماندار «پاريج كەلىسىمىنە» سايكەس، ەكى جىلدان كەيىن ترانسشەكارالىق كومىر سالىعى ەنگىزىلەتىنىن ايتىپ دابىل قاعۋدا. بۇدان كەيىن ەل ەكونوميكاسى باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ شىعا كەلمەك. وكىنىشتىسى، بىزدە گاز جوق. سايىپ كەلگەندە، ەڭ ۇتىمدى شەشىم – اەس سالۋ.
اەس – اتومنىڭ بەيبىت ماقساتتا قولداناتىن ءتۇرى. ول – كومىرقىشقىل گازىن بولمەيتىن ەنەرگيا كوزىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە كوپ مەملەكەت كومىرتەكسىز ەنەرگەتيكانى تاڭداپ وتىر. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنى اتوم ەلەكتر ستانسياسىز جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى كۇن ستانسيالارى، جەل ستانسيالارى تۇراقتى جۇمىس ىستەي المايدى. ولار كوبىنەسە اۋا-رايىنا تاۋەلدى بولىپ كەلەدى. ال اەس تاۋلىك بويى، اپتاسىنا جەتى كۇن ءجۇز پايىز ءوز ەنەرگياسىن بەرە الادى.
ارينە، كوپتىڭ كوڭىلىندەگى ۇرەيدى دە تۇسىنۋگە بولادى. كەزىندە چەرنوبىلداعى، فۋكۋسيماداعى اپاتتىڭ زاردابىن تارتقان جانە سودان سەكەم العان جۇرتتىڭ الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرۋى زاڭدىلىق. دەسە دە، ماماندار ءقازىر عىلىم مەن تەحنولوگيا دامىعان ۋاقىتتا قاراستىلىپ جاتقان 3+ بۋىنداعى رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى جوعارى دەيدى. ياعني، ونشا-مۇنشاعا بالقىپ كەتپەيدى، راديواكتيۆتى قالدىقتار سىرتقا شىقپايدى.
سونىمەن، اەس سالۋ جۇمىسىن باستاپ كەتسەك، قازىرگى زامان رەاكتورلارىنىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى قانداي؟ قازاقستان قاي مەملەكەتتىڭ تاجىريبەسىنە يەك ارتۋ كەرەك؟ بىلۋىمىزشە، ءقازىر جۇڭگو، رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا جانە فرانسيا قازاقستاندا اەس سالۋ بويىنشا ءوز جوبالارىن ۇسىنۋدا. ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ تاياۋدا قانداي دا ءبىر تەحنولوگياعا باسىمدىق بەرمەس بۇرىن، بارلىق «ارتىقشىلىقتار» مەن «كەمشىلىكتەردى» زەردەلەۋ قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى.
ال «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ءجشس-نىڭ جوبا باسقارۋ جونىندەگى باس مەنەدجەرى اسەت ماحامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە اەس سالۋعا نيەتتى KHNP (وڭتۇستىك كورەيا)، EDF (فرانسيا)، روساتوم (رەسەي)، CNNC (جۇڭگو) كاسىپورىندارىنىڭ ۇسىنىستارى قاراستىرىلىپ جاتىر. «اەس سالۋ ماقساتىندا ۆەندوردى تاڭداۋ بويىنشا جۇمىستار ءالى دە جۇرگىزىلۋدە. قاراستىرىلىپ وتىرعان رەاكتورلار III نەمەسە III+ بۋىنى انىقتاماسىنا سايكەس كەلەدى. بۇل جوعارى قاۋىپسىزدىك پەن وڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى بىلدىرەدى. قازىرگى جەتىلدىرىلگەن تەحنولوگيالار تاۋەكەلدەردى ازايتۋعا كەپىلدىك بەرەدى»، – دەيدى بىلگىر مامان.
ايتا كەتۋ كەرەك، يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالاردى جەتكىزۋشىنى تاڭداۋ كەزىندە فۋكۋسيمادان كەيىنگى تالاپتاردى ەسكەرە وتىرىپ، ستانسيانىڭ قاۋىپسىزدىگى، ەكسپلۋاتاسيا جانە جاڭا ستانسيالاردى سالۋ تاجىريبەسى، كادرلاردى دايارلاۋ مۇمكىندىكتەرى، وقشاۋلاۋ دارەجەسى، نورماتيۆتىك بازا جانە قۇجاتتاما دايارلىعى سياقتى ءبىرقاتار نەگىزگى كورسەتكىش قاراستىرىلادى. ءقازىر تاڭداۋعا تۇسكەن 4 كومپانيانىڭ ۇسىنىسى دا وسى تالاپتارعا سايكەس كورىنەدى.
ال قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ءجشس-نىڭ جوبا باسقارۋ جونىندەگى باس مەنەدجەرى اسەت ماحامبەتوۆ قازىرگى زاماناۋي رەاكتورلارىنىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى تۋرالى cءوز قوزعاعاندا، ونىڭ سوزگە كەلمەستەن وتە جوعارى ەكەنىن ايتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، قاۋىپسىزدىك دەڭگەيگە بىرنەشە دايەكتى جانە تاۋەلسىز قورعانىس جۇيەلەرى ارقىلى قول جەتكىزىلەدى. «جاڭا رەاكتورلاردى جوبالاۋ كەزىندە كوپتەگەن تاۋەكەلدەر، سونىڭ ىشىندە جەر سىلكىنۋ، داۋىلدىڭ كوتەرىلۋى، ءورت شىققان جاعدايدا، ۇستىنە ۇشاق قۇلاۋ سەكىلدى ءىرى اپاتتىق جاعدايلار ەسەپتەلەدى. ءبىر مىسال ايتايىن، اپات كەزىندە قازىرگى رەاكتورلاردىڭ جۇمىس دەربەستىگى 72 ساعاتقا دەيىن جەتەدى. ياعني، رەاكتور ادام ارالاسۋىنسىز-اق وزدىگىنەن توقتاپ، ءۇش تاۋلىك بويى ءقاۋىپسىز جاعدايدا بولا الادى. سوندىقتان بۇدان ۇرەيلەنۋدىڭ ەش سەبەبى جوق» دەپ كەسىپ ايتتى مامان.
اسەت ماحامبەتوۆ، «قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسيالارى» ءجشس-نىڭ جوبا باسقارۋ جونىندەگى باس مەنەدجەرى:
قاۋىپسىزدىككە قويىلاتىن تالاپ جوعارى
– ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك شارالارىن قولدانا وتىرىپ، اپاتقا قارسى پروسەستە ادامنىڭ (وپەراتوردىڭ) ارالاسۋىنسىز، اەس-تە بولۋى مۇمكىن ىقتيمال وقيعالار سالدارىمەن كۇرەسۋ – زاماناۋي رەاكتورلارعا قويىلاتىن باستى تالاپ. قازىرگى ۋاقىتتا III + رەاكتور جوبالارىندا قاۋىپسىزدىك، سەنىمدىلىك جانە وندىرىلەتىن ەنەرگيانىڭ ارزانداۋ دەڭگەيى ودان ءارى ارتقان. بۇعان قاۋىپسىزدىكتى ارتتىراتىن، رەاكتور جوباسىن جەڭىلدەتەتىن جانە ارزانداتاتىن ءپاسسيۆتى قورعانىس شارالارىن قولدانۋدىڭ فيزيكالىق پرينسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن ىشكى قاۋىپسىزدىك مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا پايدالانۋ ارقىلى قول جەتكىزىلەدى. ءبىراق بۇل رەاكتورلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى جوبالاۋ ساتىسىندا دا بەلسەندى ايماقتىڭ بۇزىلۋىمەن بولاتىن اپاتتاردىڭ مۇمكىندىگىن ءىس جۇزىندە جويۋ، ياعني «جوبالاۋ كەزىندە اپاتتى جويۋ» تۇجىرىمداماسى ىسكە اسىرىلادى.
وسى رەاكتورلار ءۇشىن بەلسەندى ايماقتى بالقىتۋمەن اۋىر اۆاريانىڭ ىقتيمالدىعى 10-7 – دەن كەم، بۇل جاڭادان جوبالاناتىن ستانسيالار ءۇشىن اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك ۇيعارعان 10-5 ىقتيمالدىعىنان ەكى ساتىعا تومەن.
ءتۇيىن: جاقىندا الماتى وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ وتىرىسىندا العاشقى اەس جوباسى تانىستىرىلىپ، دەپۋتاتتار جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىن قولدادى. ال «قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانسيالار» ج ش س ماماندارى بۇعان دەيىن اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى اتقارىلعانىن ايتا كەلە، اەس سالۋ شەشىمى الداعى ون جىلدا ەكى ەسەگە ارتاتىن ەلەكتر قۋاتىنا دەگەن سۇرانىستى جوياتىن جالعىز جول ەكەنىنە ەكپىن ءتۇسىردى. سونداي-اق، وبلىستىق ءماسليحات حاتشىسى داۋلەت جاراسبايەۆ «اەس ىسكە قوسىلسا، بۇل ءوڭىر ءۇشىن ينۆەستيسيا. اي سايىن تولەنەتىن سالىقتارى بار. الماتى وبلىسىنا تۇسەتىن تۇراقتى قاراجات بار» دەپ تۇيىندەدى.
