– قازاق ءسىزدى «اسىلداردىڭ سىنىعى – اسىل اپايىمىز» دەيدى سىرتىڭىزدان. سىزگە ۇنەمى تىلەۋلەس بولىپ جۇرەدى. ءقازىر ءحالىڭىز قالاي؟
– ونى بiلەم، شىراعىم. «قازاق باردا – مەن بارمىن» دەيتىنىم دە سوندىقتان. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن وسى اتتاس كiتابىم جارىق كورگەن بولاتىن. مەن دە قازاقتىڭ تىلەۋىن تىلەۋدەن جالىققان ەمەسپiن. «كوكتە – قۇداي، جەردە – تۇركi» دەۋشi ەدi عوي باعزىدا بابالارىمىز. مەن قۇدايدىڭ قاھارىنان قورقامىن، قازاقتىن ۇياتىنا قالمايىن دەيمىن. جاعدايىم – ءبىرقالىپتى. شىنىمدى ايتسام، وسى قازاق باسپاسوزىنە سۇحبات بەرۋدەن قاشاتىن بولدىم.
– نەگە؟
– نەگە دەرiڭ بار ما؟ قازاق ءباسپاسوزى كوتەرمەيتiن ماسەلە كەمشىن. ءبارىن ايتۋداي-اق ايتادى، جازۋداي-اق جازادى. ءبىراق، سونىڭ كوبى ورىندايلماي جاتادى. مەندە تالاي رەت اشىق پىكىرىمدى ايتتى. تىلگە قاتىستى كوپ سۇحبات بەرگەنىمدى بىلەتىن شىعارسىڭدار. مەنى ءتىلدىڭ جاعدايى قاتتى تولعاندىرادى. سول سەبەپتى سوڭعى ۋاقىتتارى تىلشىلەرگە سۇحبات بەرۋگە زاۋقىم سوقپاي ءجۇر.
– دەگەنمەن دە حالىققا دۋالى اۋىزدىن وي-پiكiرi كەرەك قوي.
– ونى دا تۇسىنەم عوي. «تىڭدالماعان ءسوز – جەتىم» دەيدى عوي حالقىمىز. ءسوزدiن جەتiمدىگىنەن وتكەن قانداي جەتەسىزدىك كەرەك. بiز 30 جىلدا ءسوزدiڭ ءقادىرىن قاشىردىق. قازاقتىڭ بiر تiرەگi – ءسوز بولعان. ونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءسوزدى جەتىم كۇيگە تۇسىرمەۋ كەرەك. سوڭعى ۋاقىتتارى مەملەكەت باسشىسىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» دەگەن تۇجىرىمدى دايىنداپ، جۇزەگە اسىرىپ جاتقانىنا حابارىم بار. بۇل ءوزى ءدال ۋاقىتىندا قولعا الىنعا دۇنيە بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. بيلىك ورىندارىنىڭ حالىقتىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق اساتىن كەزى كەلدى.
ايتپەسە، ءقازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنا وكپە-رەنىشىم جوق. ءبارى سىلايپ، قۇرمەتتەپ جاتادى.
– جانىڭىزعا قاتتى باتاتىن ماسەلە نە بiزدiڭ قوعامداعى؟
– قازاقتىڭ كەز كەلگەن ماسەلەسi مەنiڭ جانىما باتادى، جۇرەگiمدi اۋىرتادى. مەن ۇنەمi وزگە ۇلتتارعا: «الدىمەن قازاققا بولسىن، قازاق توق، قازاق قامسىز بولعاندا عانا قازاقستاندا تىنىشتىق، مامىراجاي تiرلiك بولادى» دەيمiن. ءوز باسىم قازاقتاردىڭ باسپاناسىز، جۇمىسسىز جۇرگەنىن قۇپتامايمىن. كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى تالاۋعا تۇسكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سوندىقتان قازاقتىڭ ماسەلەسى تولىق شەشىلدى دەپ ايتا المايمىن.
– قازاقتا ۇلىلار كوپ قوي. ءوزىڭىز كىمدى ۇلگى تۇتاسىز؟
– مەن قازاقتىڭ تۇتاس بولمىسىن ۇلگى تۇتام. تابيعاتپەن ەتەنە جارالىپ، تۋرا سول تابيعاتتاي ەركiن دە تابيعي ءومiر سۇرگەن حالىقتىڭ بويىندا ۇلكەن دارىن قۋاتى بار. اقپەيىل، اشىق كۇشاق، جۇمىلسا – جۇدىرىق، اشىلسا – الاقان. اسان قايعىدان باستاپ، ماحامبەت، اباي، احمەت، مiرجاقىپتاردىڭ كەز كەلگەنiن ءوزiمە ۇلگى ەتەمiن. «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە – سونبەيمىز» دەگەن قازاقى سەرت پەن سەنiمنiڭ تەرەڭىنە قايتا ءۇڭiلۋ كەرەك سياقتى. ءبىز – ماڭگi ەلمiز، بiزدiڭ ولشەمiمiز ماڭگiلiك بولۋى تيiس.
– بۇگiنگi قازاقتىڭ قاي مiنەزi ۇنامايدى، سiزگە؟
– ماعان قازاقتىڭ تۇتاس بولمىسى ۇنايتىنىن ايتتىم عوي. دەسە دە، بۇگiن نارىقتىق جۇيەنiڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ، تىم ۇساقتالىپ بارا جاتقاندايمىز. ەسەپشىل، باقاي قۋلىققا ۇيىرسەك، وزگەگە سەنبەيتىن، ءوزiمiزدi ءوزiمiز الداۋعا بەيىم بولىپ بارا جاتقاندايمىز...
قازاققا قازاقتىڭ سەنبەۋi – قاسىرەت. مۇنشاما كەڭ جەر، استى كەنىش، ءۇستى پەيىش ساحارا – قازاقتىڭ پەيiلiنiن وتەۋى ەدى. سول پەيiلiمiز تارايىپ بارا ما دەپ ويلايمىن. اشكوزدiك بiر ۇلتتىڭ تۇتاس تابيعاتىنا ءتان قۇبىلىس ەمەس. ايتسە دە بۇل جۇقپالى دەرت. تۇتاس قوعامدى جەمقورلىقتىن شىرماپ الۋى سول دەرتتiن بەلگiسi بولىپ جۇرمەسە ەكەن...
سالىق زيمانوۆ، قادىر مەن تۇمانباي، مۇحتارلارى بار ەلدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتى ەشكىمنەن كەم ەمەسi انىق. مىقتى ءتارتىپ، ىشكى مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ بiلiم مەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ وزگەشە پارمەنi قاجەت سياقتى.
قازاقستاندا ۇلت پەن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى تەڭدىكتى ساقتاۋ مەن مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاق حالقىنىڭ كەڭدiگiنiڭ ارقاسىندا قول جەتكiزiپ وتىرمىز. دەمەك، ءارقاشاندا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ وزىندىك ورنى ەرەكشە ەكەنiن جەتكiزە ايتىپ وتىرۋىمىز كەرەك.
بۇلاي دەيتىن سەبەبىم، كەيدە ءتۇرلى جەلەۋلەر ايتىپ مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىن ۇلىقتاۋدىڭ ورنىنا كولەڭكەدە قالدىرىپ، قازاقستانداعى كوپ ەتنوستىڭ قاتارىنا قوساتىندار دا بار. بۇلاي ەمەستىگىنە ۇنەمى تومەندە باياندايتىنىمداي دايەكتەر كەلتiرiپ كەلەمiن.
قازاق ۇلتى – قازاقستانداعى كوپ ەتنوستىن بiرi ەمەس. ونىڭ اتى مەملەكەتكە بەرiلگەن مەملەكەت قۇرۋشى – ۇلت. ال ەتنوس وكiلدەرi بiزدەر تاعدىر تالايىمىن ءار كەزەڭدەردە كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان – دياسپورامىز. بiزدەر بۇرىنعى كسرو-نىڭ قيىر شىعىسىنان، باسقا دا ولكەلەرىنەن، كاۆكازدان جەر اۋدارىلعاندار، تىڭ كوتەرۋ كەزiندە كەلگەندەرمiز. قازاق – بىزگە پانا بولعان، ءتورىن ۇسىنعان، ءبىر ءتىلىم نانىن بەلiپ بەرگەن حالىق.
ءبارىمىزدىڭ بولاشاعىمىز جارقىن بولۋى ءۇشiن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كەمەل ساياساتىن تۋ ەتىپ، تۇراقتىلىعىمىز بەن بەرەكەمىزدى بەكەمدەي كۇش ەتۋ – قازاق ۇلتىنىڭ اينالاسىنا توپتاسۋعا جەتكىزەرى انىق. قازاق مەملەكەتiنە دەگەن قۇرمەت قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋدەن باستاۋ الماق. مۇنى وسى ەلدە تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرi ءتۇسiنە بiلۋi قاجەت. ءتۇسiنبەگەنگە ءتۇرلى جولدارمەن جەتكiزە، ساناسىندا سايراتۋدىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. بۇعان اسسامبلەيا بارىنشا باتىل ءۇن قاتىپ، ارالاسۋى تيiس. كەزiندە مۇنى مەنiڭ جەكە پىكىرىمە ساناپ، ءمان بەرمەيتiندەر بولعان.
ءقازىر اسسامبلەيا مۇشەلەرى بۇل ويىمدى تولىقتاي قۇپتايتىنا سەنىمدىمىن. مەن بۇل ويىمدى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى سۇحبات العان بارلىق باسىلىمداردىڭ بەتiندە، تەلەارنالاردا ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن. كەز كەلگەن گازەتتىڭ تىگىندىسىن اقتارعاندار وسى ناقتى پىكىرىمدى تابا الادى.
دەگەنمەن، بۇل كۇندە مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كوزدەگەن ماقساتىم تولىقتاي جۇزەگە اسپاسادا اجەپتاۋىر بەتبۇرىس بار. بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلشىنىس بiلدiرۋشiلەر قاتارى كوبەيiپ كەلەدi. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەر قازاق تىلىندە سالەمدەسىپ، ءجون-سۇراسۋعا جاراپ كالدى. بۇل دا بiر جەتiستiك. ال اسسامبلەيا مۇشەلەرi اراسىندا مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەيتiندەر كەمدە كەم. مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنەمىن دەۋشiلەرگە بارلىق جاعداي جاسالعان.
– ەكi ءسوزiڭiزدiڭ بiرiن قازاق تۋرالى. قاي ورتادا جۇرسەڭiز دە قازاق مۇددەسىن اشىق قورعايسىز. بۇعان وزگە ەتنوستار، ءوزiڭiزدiن ءازىربايجان باۋىرلارىڭىز قالاي قارايدى؟
– مەنى وزگەنiڭ رەنىش-وكپەسi قىزىقتىرمايدى. باسقا ۇلتتىڭ ءبارiن قۇشاعىنا سىيدىرىپ، بارشا شارت-جاعداي تۋعىزىپ وتىرعان قازاقتىڭ رەنىشى بولماسا ەكەن دەيمىن. «قازاق، قازاق دەپ قاقىلداعاننان نە تاپتىڭ؟ سەنسiز دە ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرi شەشە الادى» دەگەن وزگە ۇلتتار دا، قازاقتار دا كەزدەستi. بiرەر ادام ءۇشىن تۇتاس ۇلتتى جەك كورۋ – كورسوقىرلىق. مەن وندايلاردى ەلەمەيمiن. مەن ءۇشىن قازاقتىڭ ب ا ق جۇلدىزى بيىك بولۋى ماڭىزدى.
– قازاقتىڭ قاي ءانiن ءسۇيiپ تىڭدايسىز؟
– حالىق اندەرىن. شىركىن-اي، دەيمىن كەيدە، كەڭ ساحارانى جايلاپ، سال-سەرىلەرiن قادىرلەپ، ۇلان ءوڭىردى قانشاما عاسىر ەركiن جايلاعان. ءاربىر ءاننىڭ تاريحى، ماعىناسى، اۋەزi كانداي تەرەڭ، تۇنعيىق. «قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي سەزىلەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. «گاۋھارتاستى»، «بالحاديشانى»، «احاۋ كەرىم» سەكىلدى اندەردى تىڭداعان ادام قازاق ونەرiنە قالاي عاشىق بولمايتىنىن تۇسىنبەيمىن. بۇگىندە سول ءاننىڭ دە قادiرi قاشىپ بارا جاتقانداي. قازاقتى قازاق قىلعان ونەرi ەدi. سونى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.
اڭگىمەلەسكەن انار سابىروۆا
