تاريحشى ارمان ءجۇمادىل رەسەيگە «ورتاق تاريحشىلار توبى» نە ءۇشىن كەرەگىن ءتۇسىندىردى. بۇل تۋرالى ول الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا جازدى، - دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
ارمان ءجۇمادىل «دارىگەردىڭ قاتەلەسسە ءبىر ادامنىڭ ءومىرى قيىلادى. تاريحشىنىڭ قاتەلىگىنەن ەكى ەل سوعىسادى» دەگەن قاعيدا بۇگىن سول ءسوزدىڭ راس ەكەنىن ۋاقىت كورسەتكەنىن ايتادى.
مىسالى، 1990-جىلداردىڭ اياعىندا قحر 1937 جىلعى نانكين قىرعىنى وقيعالارىن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا تولىعىمەن قايتا قاراستىرعانى ءۇشىن جاپون ەلىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناسىن ۇزگەن بولاتىن.
"سول سياقتى 2015 جىلى «قازاقستاننىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا قىرىم اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە كورسەتىلۋىنە بايلانىستى ۋكراينا ەلشىلىگى قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نارازىلىق نوتاسىن جولداعان.
ال، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاندى قاسابىن باستاۋ ءۇشىن ناسيستىك گەرمانيا دا تاريحقا جۇگىنىپ، ۇلى رەيحتىڭ ادامزات الدىنداعى «ەرەكشە ميسسياسىن» كوتەرىپ، «قولدان جاسالعان حالىقتاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قۇقىعى جوق» دەگەن ۇستانىمدارىن جالاۋلاتقان جوق پا؟!"، - دەپ جازدى تاريحشى.
جالپى، تاريح توتاليتارلىق، ديكتاتورلىق ەلدەردە بيلىكتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالاتىنى زاڭدىلىق. وعان دالەل پاتشالىق رەسەي مەن سوۆەتتىك توتاليتارلىق جۇيە كەزىندە يمپەريانىڭ قول استىنا قاراعان حالىقتاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن قاساقانا بۇرمالانۋى.
"تاريح بۇرمالانىپ قانا قويماي، سول تاريحپەن اينالىسقان قانشاما تاريحشى عالىمدار مەن زيالىلار باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ا دەگەندە بىردەن ەسكە تۇسەتىندەر: بەك سۇلەيمەنوۆ «كەڭەس حالقىنىڭ مورالدىق-ساياسي بىرلىگىنە، سوسياليستىك قۇرىلىسقا ورنى تولماس زيان كەلتىردى» دەگەن ايىپ تاعىلسا ەرمۇحان بەكماحانوۆ «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل» دەپ ايىپتالدى. بەلگىلى اباي تانۋشى قايىم مۇقامەدحانوۆ «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» دەگەن عىلىمي تاقىرىبى ءۇشىن ايىپتالىپ ءىسىتى بولدى. ۇشەۋىنە دە ءبىر ۇكىم: 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ كەسىلدى. بۇگىنگى رف سول جۇيەنىڭ مۇراگەرى…
ال ەندى مىنانداي سۇراق تۋىندايدى. ءبىر عاسىردان بەرى قازاق تاريحىن بۇرمالاپ كەلگەن، بۇگىن دە قازاققا شەكارانى دا، مەملەكەتتىكتى دە قيماي وتىرعان، «نازاربايەۆقا دەيىن قازاقتاردا نە شەكارا بولعان جوق، نە مەملەكەت بولعان جوق»، «قازاقستان قاسيەتتى ورىس جەرى»، «قازاقستان ماسكەۋدىڭ سىيى» دەپ جار سالعان ەلگە اياق استىنان قازاقستان تاريحشىلارى نە ءۇشىن قاجەت بوپ قالدى ەكەن؟"، - دەيدى تاريحشى.
مۇمكىن رف 1932-33 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسىرگەن زۇلماتتى مويىنداپ، اشتىقتان قىرىلعان حالىقتىڭ قۇنىن تولەگىسى كەلدى مە؟
"الدە، «ءبارىمىز التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرىمىز، سوندىقتان دا ءبارىمىز «انامىزدىڭ» قۇشاعىنا قايتا ورالىپ ءبىر ەل بولايىق (جاڭارعان سسسر)» دەگەندى نەگىزدەگىسى كەلە مە؟ قازاقستاننىڭ تاريحشى عالىمدارى رەسەيدەگى ارىپتەستەرىمەن ونسىز دا ءوز زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىپتارى مەن جوبالارى بويىنشا عىلىمي بايلانىس ورناتقان"، - دەيدى مامان.
كەرەك دەسەڭىز رەسەي تاريحشىلارى «قازاقستان تاريحىنىڭ» جاڭا 7 تومدىق اكادەميالىق باسىلىمىن دايىنداۋعا دا بەلسەندى تۇردە تارتىلىپ جاتىر. ال، ارحەولوگيا سالاسىندا بۇل ارىپتەستىك 30 جىلدان بەرى ۇزىلمەي كەلەدى.
"قازاقستان ونسىز دا رف ەكونوميكاسى مەن ساياساتىنا تاۋەلدى. كەدەندىك وداق، ەۆرازەس سياقتى ۇيىمدار رف ساياسي-ەكونوميكالىق مۇددەسىنەن شىققان جانە تەك رف ءۇشىن قىزمەت ىستەپ وتىرعانى ءمالىم. سول وداق ق ر ەشقانداي پايدا اكەلگەن جوق. قازاقستان مەن رف اراسىندا دوستىق، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى قانشاما كەلىسىمدەرگە قول قويىلسا دا، ق ر ەكونوميكاسى رف تاۋەلدى بولىپ وتىر.
ويتكەنى ول كەلىسىمدەر كوپ جاعىنان رف مۇددەسى تۇرعىسىنان جاسالدى. ق ر جەراستى، جەرۇستى بايلىعى مەن كەن ورىندارىنىڭ ءبارى دەرلىك رف مەن قحر مەنشىگىنە بەرىلگەن. حالىق جەر بايلىعىن يگەرىپ وتىرعان شەتەلدىك كومپانيالارمەن جاسالعان كەلىسىم شارتتى كورسەت دەسە وكىمەت «ول قۇپيا» دەپ كورسەتپەي وتىر"، - دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
ءبىزدىڭ زاڭدار قانشالىقتى ءوز حالقىنا، ءوز بيزنەسىنە قارسى جۇمىس ىستەسە، سونشالىقتى رف جانە باسقا دا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ وتىر.
ال ەندى بۇنىڭ ءبارى تاريحقا قانشا قاتىسى بار؟ - دەگەن ورىندى ساۋال تۋادى.
"ماسەلە مىنادا، س.ۆ. لاۆروۆ مىرزا قازاقستان مەن رەسەي تاريحشىلارىنان ورتاق توپ ۇيىمداستىرۋدىڭ ارتىندا ءبىر-اق ماقسات تۇر. بۇگىن قازاقستان ەكونوميكاسى رف كىرىپتار بولسا دا تاۋەلسىزدىك جىلدارى ساناسى وياۋ، كوكىرەگى اشىق، جۇرەگى «قازاق» دەپ سوعاتىن قانشا ۇرپاق كەلدى! كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەدە تاربيەلەنگەن اعا ۇرپاق ءتۇبى كەتەدى. سوندا قازاق قوعامىندا رەسەيدى «اعا تۇتاتىن» ادام قالا ما جوق پا؟، - دەگەن ماسەلە رەسەيدڭ الاڭداتىپ وتىرعان سياقتى.
ەگەر رەسەي مەن قازاقستان تاريحشىلارىنان ورتاق توپ قۇرىلاتىن بولسا ول قولدان «رف پروگرەسسيۆتىك ءرولىن كوتەرگەننەن» باسقا نە تىندىرار ەكەن. ورتا عاسىر مەن وتارلىق كەزەڭ ءوز ۇستانىمدارىنان اجىرامايدى. رەسەي يمپەرياسى قازاقستاندى جاۋلادى، قازاق ەلىن وتارلادى، قازاق اۋىلدارىن قانعا بوكتىردى، ۇجىمداستىرۋ جىلدارى قازاق حالقىنا قارسى ەتنوسيت ساياساتىن جۇرگىزدى…"، - دەيدى تاريحشى.
قاراستىرىلۋى مۇمكىن تاعى ءبىر ماسەلە، رف 2025 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتپەكشى. وسى سوعىسقا قاتىستى سوڭعى كەزدە جاڭا فاكتىلەر مەن ۇستانىمدار ورىن الىپ جاتىر.
"ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ستالين كەزىندە قالىپتاسقان ۇستانىمداردى باسشىلىققا الىپ قاراپ كەلەمىز. وسىعان بايلانىستى سۆو باستالعالى رەسەي باسشىلىعىنىڭ سەكەم الىپ جاتقان ءبىر ماسەلەسى «ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس وتىنىڭ ورشۋىنە تەك فاشيستىك گەرمانيا عانا كىنالى مە؟»، دەگەن ساۋال. پولشانى ءبولىپ العان، پريبالتيكا ەلدەرىنە كىرگەن كىم؟ رەسەي مەن قازاقستان «ورتاق تاريحشىلار توبى» بۇل ماسەلەگە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىندەي «نۇكتە» قوياتىن شىعار.
ەۋرووداق ەلدەرىندە حولوكوسقا كۇمان كەلتىرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ قالاي قارالسا، تۋرا سولاي «ورتاق تاريحشىلار توبى» جاساعان قورتىندىلارعا دا كۇماندانۋ قىلمىس بوپ سانالاتىن شىعار…"، - دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
رەسەيدىڭ بولاشاعىنىڭ ءوزى بۇلىڭعىر. ءتۇبى پۋتين دە كەتەر. سوندا رف تاعدىرى قانداي بولماق؟ رەسەي ءوز تۇتاستىعىن ساقتاي الاما جوق پا؟ رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سۋبەكتىلەرى قانداي دا ءبىر «بۇلعاق» شىعارىپ جۇرە مە؟! «ورتاق تاريحشىلار توبى» بۇعان دا جاۋاپ ىزدەيتىن شىعار.
"ءبىراق تاريحشى بولعان سوڭ وتكەن تاجىريبەگە كوز سالماسا بولمايدى. بولاشاقتا قۇرىلاتىن «ورتاق تاريحشىلار توبىنا» ءبىر اقىل-كەڭەس بەرە كەتەيىك. كسرو دەگەن يمپەريانىڭ ءبىر وق اتىلماي ىدىراپ كەتكەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. «تاۋەلسiزدiك شەرۋiن» پريبالتيكا رەسپۋبليكالارى باستادى. ولار كسرو-نىڭ I جالپىحالىقتىق سايلانعان سەز جۇمىسى كەزىندە ءماجىلىس زالىنان ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى. سەبەبى ولار ۇسىنعان «وداقتىق شارتتى قايتا قاراۋ تۋرالى» ۇسىنىسى كۇن تارتىبىنە ەنگىزىلمەگەن. ولار ءوز رەسپۋبليكالارىنا ورالدى دا سسسر قۇرامىنان شىعۋ ماسەلەسىن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمگە شىعاردى. رەفەرەندۋم ناتيجەسى بويىنشا بالتىق جاعالاۋىنىڭ ءۇش رەسپۋبليكاسى سسسر قۇرامىنان ءبىرىنشى بولىپ شىعىپ كەتتى.
ەگەر، رەسەي سول تاعدىردى قايتالاعىسى كەلمەسە، فەدەراسيانىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرىمەن فەدەرالدىق كەلىسىمدى جاڭارتىپ قايتا قاراۋ كەرەك. ايتپەسە ءسسسر-دىڭ كەبىن كيۋى عاجاپ ەمەس. رف-دا از ۇلتتارعا ۇلتتىق تىلدە مەكتەپ تۇگىل سىنىپ اشپايتىن وكىمەت كىمگە اقىل ايتقانداي! اتام قازاقتا «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما!» دەگەن ءسوز بار. سونىمەن قاتار «سورلىدان اۋلاق ءجۇرۋ سورى جۇعادى!» دەگەن قاعيدانى دا ۇمىتپايىق"، - دەپ ءتۇسىندىردى تاريحشى.
