شىن دەگدار جان الىستان كاراساڭ – اسقاق، جاقىننان قاراساڭ – كىشىپەيىل، سىرتىنا ۇڭىلسەڭ – پاڭ، ىشىنە ۇڭىلسەڭ – تۇڭعيىق بولماقشى. شىن دەگدارلىك تەكتەن كەلەدى. جاننىڭ بەكزاداسى، اۋلەتىنە قىدىر قونعان سىربازدارعا عانا كاراتىلا ايتىلادى بۇل ارناۋ. دىنمۇحامەد قونايەۆ سونداي ماداق لايىقتا جان.

ديمەكەڭ بايلىق جينامادى، ونىڭ بايلىعى – حالىقتىڭ پەيىلى ەدى. سول پەيىلىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ دالاسى ءدان مەن مالعا تولدى.

ول اتاق قۋمادى، ونىڭ ەسىمى مەن كەسىمىنىڭ ءوزى اتاق ەدى. قونايەۆ ەل باسقارعان جىلدار قانداي قاراما قايشىلىققا تولى، قيىن كەزەڭ بولسا دا، ەسسىز ساياساتتىڭ ەبىن تاۋىپ، حالىققا قىزمەت ەتە ءبىلدى. اش حالىقتى توق ەتكەن، جالاڭاشتى توندى ەتكەن ەرەن تۋلعا جايلى كەرۋەن عاسىرلار ءالى سىر شەرتە بەرەتىنى انىق! .

تاريح پەن تۇلعا. زامانا وتپەلى، قوعام قۇبىلمالى بولسا دا، وتكەن تاريحتى وزگەرتۋ، تاريحقا ايرىقشا سيپات بەرىپ، ءوز مانەرىن سىڭىرگەن تۇلعالاردى ۇمىت قالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونداي تۇلعالار ۋاقىت وزعان سايىن زورايا تۇسپەك. ونداي اس قارالى الىپتاردىڭ ەسىمى جىلدار مەن بىرگە جاڭعىرا تۇسەتىندەي... سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆ.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ قازاق ءۇشىن قانداي الاپاتتارعا تولى بولعانىن بىلەمىز. ءيا، قازاق حح عاسىرعا اتپەن كىرىپ، عاسىر تۇگەسىلەر شاقتا عارىشقا سامعاپ شىقتى. جەتىستىك! ءبىراق سول جەتىستىكتىڭ بوداۋىنا وسى كۇندەرى قانشا ايتساق تا ورنى تولماس ەڭ قىمباتتى، عازيز دۇنيەسىن – قيساپسىز قانداسىن بەردى.

سول «جەتىستىك» ءۇشىن الاش ارىستارىنىڭ باسى سەرتكە ۇستالدى. سول ۇدەمەلى دامۋ ءۇشىن دىننەن ماقۇرىم، تىلدەن ادا بولا جازدادىق. اشارشىلىق، سوعىس، قۋعىن-سۇرگiن... دەگەن سوزدەر بۇگىندەرى تاريحي تەرمين سياقتى كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە ۇلت ءۇشىن زۇلماتتى جىلداردىڭ تىزبەگى ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بارىپ، قازاق حالقىنىڭ ەڭسە كوتەرىپ، قازاقستان دەگەن الىپ تەرريتوريانىڭ تامىرىنا قان جۇگىردى. سونىڭ كوش باسىندا تۇرعان، ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدىق ەڭبەگى ارقىلى تۇتاس ەلiمiزدiڭ گۇلدەنىپ-دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرگەن قونايەۆ ءداۋىرىن تاريحىمىزدىڭ ايتۋلى كەزەنى دەۋ ءلازىم.

ول ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، ەل باسقارعان جىلدار تۋرالى بۇل كۇندەرi جيi ايتىلادى. ساعىنىشپەن، قۇرمەتپەن ەسكە الاتىندار كوپ. ماڭىنا مەيiرiن توگىپ، شۋاعىن شاشقان كەمەڭگەر جايلى ءوي-تۇيiندەردiن بiر پارا سىن پاراقتاپ شىققان ەدىك، ونىن ازاماتتىق بولمىسى، ادامگەرشىلىك ءبىتىمى، وزگەشە مىنەزى جايلى ءارتۇرلى سىپاتتا، ءار كەزدەرى جازىلعانداردىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ الىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

قازاقتىڭ ديماشى تۋرالى ءسوز قوزعار تۇستا، ونىڭ اسىرەسە ەل مادەنيەتىنە، رۋحانياتىنا بارىنشا قامقور بولعانى ايتىلادى. ەگەر جاسىرماي شىنىمىزدى ايتار بولساق، مادەنيەتتىڭ ءقايبىر سالاسىندا بولسىن – ادەبيەت، مۋزىكا، بي، ءان، تەاتر، كينو ول ەل باسقارعان جىلدارى ايرىقشا ءدۇمپۋ بولعان، قازاق مادەنيەتى ءالى كۇنگە شەيىن سونى تالعاجۋ ەتىپ كەلە جاتقانىن نەسىن جاسىرالىق. ونىڭ شاپاعاتى مەن شاراپاتىن كورمەگەن اقىن-جازۋشى، ءانشى ءبيشى جوقتىڭ قاسى، سولاردىڭ ءبىرى، «اتامەكەن» دەپ كۇللى قازاقتى ورنىنان تىك تۇرعىزعان كومپوزيتور، ءانشى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى ەسكەندىر حاسانعالييەۆ بىلاي سىر شەرتەدى.

– ول كىسى جايلى ايتىلار اڭىز كوپ، اڭىز دەگەنىمىز بولماسا، كوبى شىندىقپەن ورىلگەن. ءقازىر بايقاساق، جىل وتكەن سايىن ول كىسىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن ساعىنا باستاعاندايمىز... 1984 جىلى تاشكەنت قالاسىنىڭ ەكى مىڭ جىلدىق مەرەيتويى مەرەكەلەنگەن كەزدە الماتى قالاسىنىڭ باسشىلىعى قۇتتىقتاۋ حاتى، سىي-سىياپاتىمەن كوسا مەنىڭ «تاشكەنت ليريكاسى» دەگەن ءانىمدى الىپ بارىپتى. بۇل ءان تاشكەنتتىكتەرگە قاتتى ۇناسا كەرەك، ديمەكەڭە حابارلاسىپ: «سول ءاننىڭ اۆتورىنىڭ قانداي اتاعى بار؟ ءوز ەلىندە بولماسا، جومارت وزبەك حالقى اتاق بەرەيىك دەپ ەدىك» دەسە، ديمەكەڭ: «ءوزىمىز بەرەمىز، الاڭداماڭىزدار!» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. سول جىلى كوپ وتپەستەن «حالىق ءارتىسى» دەگەن اتاقتى ماعان ءوز قولىمەن تاپسىردى. مەن ول كەزدە تاشكەنتتىكتەردىڭ اڭگىمەسىن ەستىمەگەن ەدىم. كەيىن ديمەكەڭمەن جاقىن ارالاسقان كەزدە ءوز اۋزىنان ەستىدىم. سول كەزدەرى بۇل كىسىنىڭ ءار نارسەنى قالت جىبەرمەي، بارلىق سالاعا جiتi نازار اۋدارىپ، كىم بار، كىم جوق دەگەن سۇراققا ۇنەمى جاۋاپ ىزدەپ جۇرەتىنىن بايقادىم.

كەيىن ول كىسى مانسابىنان ءتۇسىپ، جاماعايىنى مەن جاقىن دوستارى سىرت بەرگەن تۇستا، ءبىز وتباسىمىزبەن جاقىن ارالاستىق. بiر رەت جەكە كونسەرتىمە قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىردىم. بۇل سىيلاستىك سوڭعى ءومiرiنە شەيىن جالعاستى. وتباسىمىزبەن ۇيىنە بارىپ جۇردىك، ول كىسى دە ءبىزدىڭ ۇيدە قوناقتا بولدى. ۇيىنە شاقىرار الدىندا: «كەلىن مەن ءبىرجاندى ەرتىپ كەل، ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسەيىك» دەيتىن. اڭگىمە اۋانى نەگiزiنەن وتكەن انشىلەر، سال-سەرىلەردىڭ ءومىربايانى، تاريحىمىزدىڭ بۇلتارىس قالتارىسى تۋرالى بولۋشى ەدى. كوپ ىزدەنەتىنى، كوپ وقيتىنى بايقالىپ تۇراتىن».

تالاي تارلانداردى ومىرگە اكەلىپ، ونەگەلى جولىنا كۋا بولعان دارحان دالا مىنەزدى كەڭ جاۋىرىندى، جازىق ماڭدايلى، تەرەڭ دە تۇڭعيىق جانارلى تۇلعانىڭ ءومىر وتكەلەك تەرىن شىن تۇسىنگىڭىز كەلسە، قيىندىققا تولى بالالىق شاقتان تارتىپ، دانالىققا، اقساقالدىق مەيىرىمگە ۇلاسقان شاعىنا شەيىن كوز الدىڭىزدان وتكىزىپ كورىڭىز. ول ساتقىندىقتى، ەكىجۇزدىلىكتى، جاعىمپازدىقتى، جالباعايلىقتى ەكىباستان كورگەن جانە وتپەلى ۋاقىتتىڭ تولقىنىندا ونداي ءىش مەزەر پيعىلدارعا ءمان دە بەرمەگەن. سوندىقتان دا ول ۋاقىت كەرۋەنى وتكەن سايىن ادالدىق پەن ارداقتىلىقتىڭ، شىنايى بولمىستىڭ يەسi رەتiندە اسپەتتەلىپ كەلەدى.

قازاقتىڭ ديماشى حاقىندا ايتىلار ىزگى ويلار مەن جىلى لەبىزدەردىڭ سانسىز ەكەنى انىق، ال ول جاي ومىردە، وتباسىندا، باۋىر تۋىس اراسىندا قانداي ەدى، كىسىلىك كەلبەتىنىڭ ارعى وزەگى قايدان باس تالادى، قۇداي قوسقان قوساعى زۋحرانىڭ ايىرىلماس جارعا دەگەن ماحابباتى جايلى نە بىلەمىز دەگەن سۇراقتار كىمدى بولسىن قىزىقتىراتىنى ايقىن. سول نەگىزدە ءبىر قۇرساقتان جارالىپ، اعالىق قام قورلىقتىڭ قاراپايىم ۇلگىسىن قاپىسىز ەسكە تۇسىرگەن قارىنداسى سارا قونايەۆا ءوز ەستەلىگىن بىلاي وربىتكەن ەكەن

– زۋحرا جەڭگەمىز مiنەزi كوركەم، اقىلعا دا، پاراساتقا دا باي، ءازيز جان ەدى عوي. اعام ەكەۋىنىڭ ماحابباتى ەرتەگىدەگىدەي ەدى. ديماش اعامدى ءار كۇنى جۇمىسقا كەتەرiندە كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، كۇن ۇزاق قاشان كەلەدى دەپ تاعاتى تاۋسىلا كۇتەدى ەكەن. بۇل عادەتىن ءومىر بويى بۇزباپتى. اعامىزدىڭ شارۋاباستى بوپ، وقي الماعان كىتاپتارىن كۇندىز وقىپ، كەشكە جاقىن مازمۇنىن تامىلجىتىپ جارىنا ايتىپ بەرەدى ەكەن. جەڭەشەمىز وتە ىسمەر، قولىنان كەلمەيتىنى جوق ەدى. اسىرەسە، قايماقتاپ شاي قۇيعانى، دامدەپ اس ازىرلەگەنى، ەت اسقانى – ءبىر حيكايا. مەن قازاقتىڭ ديماشىنىڭ جارىمىن دەگەن پيعىل اتىمەن جوق. اۋىلدان ۇلكەندەر كەلسە، ءيىلىپ سالەم ەتىپ، ولاردى جىلى قارسى الىپ، اۋىلداعىلارعا سالەم-ساۋقاتىن بەرىپ جىبەرەتىن. جەڭەشەمىزدىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى، وتە ءدىندار كىسى ەدى. ديمەكەڭ ارقىلى ارابياعا، مىسىرعا بارعان ادامداردان قۇران الدىراتىن بولعان. ون بەس-جيىرما قۇران كىتابى ۇيىندە ساقتاۋلى تۇرۋشى ەدى ارابشا وقىعان. وتە قىمباتقا العىزعان تۇمارى مەن تاسپيىعى دا بولعان. جالپى، ءبىزدىڭ اۋلەت دىنگە جاقىن، اتامىز جۇماباي مەككەگە بارعان كىسى. ءومىرىنىڭ سونىندا اعامىزدا ناماز وقىعان دەگەن ءسوز بار. ويتكەنi جاس كەزىندەگى تاربيە، وتباسىنداعى ۇلاعات سوعان جەتەلەگەن بولسا كەرەك. ول كىسىنىڭ ناماز وقىعانىن بiز بiلگەن جوقپىز. ءبىراق قۇراندى ناقىشتاپ، اۋەزدەپ وقيتىنىن، قۇران وقىپ وتىرىپ جانىلىپ قالعاندار بولسا تۇزەتىپ وتىراتىنىن بىلەمىن.

ديمەكەڭ وتباسىندا وتە ءازىلقوي، كاراپايىم كiسi ەدi. مەرەكە-مەيرامداردا اۋلەتىمىزبەن سول ۇيگە جينالاتىنبىز اعامىزدىڭ تاعلىمدى اڭگىمەلەرiن تىنداپ كۇلدىرگىلەرىن ەستىپ، ءماز بولىساتىنبىز. ونەرگە وتە جاقىن ەدi، شاشۋباي مەن ءسۇيىنبايدىڭ، سال-سەرىلەردىڭ اندەرىن قاتتى ۇناتاتىن.

اكەمىز ءوز ومىرىندە ەكى رەت قاتتى قۋاندىم دەگەن عوي. ءبىرىنشىسى، ديماش اعامىز ءوز كۇشىمەن تالپىنىپ ديپلوم العاندا، كەيىن جۇمىسقا تۇرىپ، ۇيلەنەمiن دەگەندە... اعامىز اكەمiزدi ونەگە تۇتتى، ول كىسىنىڭ كىشپەيىلدىگىن، ەلشىل، كوپشiلدiگiن ۇنەمi مى سال ەتىپ ايتىپ وتىراتىن...».

ادامدىق بولمىس دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – ۇلتتىق جاراتىلىمنان، انانىن اق سۇتىمەن، اكەنiن iزگi ونەگەسىمەن، جاردىڭ جارقىن مiنەزiمەن، باۋىردىڭ ادالدىعىمەن قالىپتاساتىن قاسيەت بولسا كەرەك. قارىنداسىنىن ۇزىك سىرىنان تالاي جاعدايدى اڭعارۋعا بولاتىنداي.