جاھاندانۋ داۋىرىندە ەڭ وزەكتى ماسەلە – الەمدى سيفرلاندىرۋ. ءقازىر اسا قارقىندى دامۋدى قاجەت ەتەتىن سالا دا وسى. قازاقستان دا سول كوشكە ىلەسۋ ءۇشىن ەلەۋلى جۇمىستار اتقارىپ جاتىر. بۇگىندە سيفرلىق ترانسفورماسيانىڭ ماڭىزدىلىعىن اركىم جاقسى تۇسىنەدى. ول – ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتىرۋمەن قاتار بارلىق سالانىنىڭ دامۋ مۇمكىندىكتەرىن الدەقايدا بەلسەندىرەدى. الايدا، سيفرلاندىرۋ پروسەسسى ىلگەرىلگەن سايىن ودان كەلەر ءقاۋىپ تە كوبەيدى. ازاماتتاردىڭ جەكە دەرەكتەرىنە، ۇلتتىق قۇجاتتارعا ءجيى كيبەرشالبۋىلدار جاسالاتىن بولدى. كيبەرشابۋىلدار ارقىلى ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدى پاراليزدەۋ، قۇپيا دەرەكتەردى ۇرلاۋ، ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرۋ ءجيى جاسالاتىن بولدى. ال، مۇنداي جاعدايلار قوعامدى تۇراقسىزداندىرۋعا اكەلەدى. سوندىقتان ەلىمىزدە سيفرلىق باسەكەلەستىكتى دامىتۋ، ۇلتتىق كيبەرقاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىن ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ اسا قاجەتتى شارت بولىپ تابىلادى.
بۇگىندە، ينتەرنەت ءبىرتۇتاس اقپاراتتىق كەڭىستىككە اينالدى. ەلدەر مەن كونتينەنتتەر بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ارەكەت ەتەدى. ال بۇل كيبەرقاۋىپتەردى ترانسۇلتتىق ەتىپ قانا قويمايدى، ونىمەن بايلانىستى پروبلەمالار مەن ونىڭ الدىن الۋ شارالارىنا شولۋ جاساۋدى مەڭگەرۋدى قاجەت ەتەدى.
قازىرگى ەكونوميكا سيفرلىق تەحنولوگيالارعا، قارجىلىق وپەراسيالار، ءوندىرىس پەن لوگيستيكاعا تاۋەلدى. وسىنى پايدالانعان اككى حاكەرلەردىڭ جەكە دەرەكتەردى ۇرلاۋ فاكتىلەرى كوبەيىپ كەتتى. بۇل ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر. قازاقستاندىقتار دا ينتەرنەت الاياقتاردىڭ ارباۋىنا ءجيى تۇسەدى.
مىسالى، 2024 جىلدىڭ 16 اقپانىندا الەمجەلىگە قازاقستاندىق IT-كومپانيانىڭ «قۇپيا دەرەكتەرى» تارالىپ كەتتى. بۇل كەزدە جۇڭگو حاكەرلەر توبىنىڭ ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى وبەكتىلەرىنە شابۋىل جاساعانى تۋرالى اقپاراتتىق اگەنتتىكتەردە ايتىلدى.
وسى ورايدا، ترانسۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ وراسان زور ءرول اتقاراتىنىن نازارعا الۋ كەرەك. حالىقارىلىق ماڭىزى بار شابۋىل، ول - «كيبەرتىڭشىلىق».
كيبەرتىڭشىلىق – كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، قۇپيا اقپاراتتى زاڭسىز الۋ. قازاقستاندا حاكەرلىكتىڭ وسى ءتۇرى ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن ەكونوميكاسىنا ەلەۋلى قاتەر بولىپ تابىلادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتىمىزدە اتىشۋلى ءۇش كيبەرتىڭشىلىق بولدى.
ولار – 2016 جىلى قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگىنە جاسالعان شابۋىل. بۇل شابۋىلدىڭ ناتيجەسىندە قۇپيا اقپارات، ونىڭ ىشىندە قۇپيا اسكەري قۇجاتتار ۇرلانعان بولاتىن. ەكىنشى، 2017 جىلى قازاقستان ۇلتتىق بانكىنە شابۋىل جاسالدى. كيبەرشپيوندار قازاقستاننىڭ قارجى جۇيەسى تۋرالى قۇپيا اقپاراتتى ۇرلادى. ءۇشىنشىسى، 2019 جىلى «قازاقتەلەكوم» اق-نا جاسالعان شابۋىل تىركەلگەن. شابۋىلدىڭ ناتيجەسىندە كومپانيانىڭ كليەنتتەرى تۋرالى اقپارات، ونىڭ ىشىندە ولاردىڭ جەكە دەرەكتەرى مەن بانكتىك شوت اقپاراتى ۇرلاندى دەلىنگەن رەسمي مالىمەت بار.
وسى جاڭالىقتان سوڭ سيفرلىق الەمدە جەكە دەرەكتەردى قورعاۋدى قاجەت ەتەتىن اقپارات قۇندى اكتيۆ ەكەنى بەلگىلى بولدى. ويتكەنى، حاكەرلەر ادامنىڭ جەكە دەرەكتەرىن ۇرلاۋعا، قارجىلىق الاياقتىقپەن سپۋفينگ جاساۋعا ءجيى بارادى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا كيبەرشابۋىلدار قوعامدى تۇراقسىزداندىرىپ قانا قويماي، مەملەكەت پەن ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىمگە نۇقسان كەلتىرەدى. سونداي-اق، قوعامدىق پىكىردى ناسيحاتتاۋ جانە مانيپۋلياسيالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىنىن ارەكەت دەيدى.
Statista اناليتيكالىق پورتالىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 2023 جىلى الەمدىك ءىرى كومپانيالاردىڭ 75%-دان استامى كيبەرشابۋىلداردان زارداپ شەككەن. قازاقستاننىڭ وزىندە 4 مىڭنان استام كيبەرشابۋىل تىركەلىپتى. بۇل وتكەن جىلعى ەسەپپەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ.
رەسمي ستاتيستيكالىق اقپارات بويىنشا، بيىل قازاقستان الەمنىڭ 176 ەلىنەن ۇلتتىق كيبەرقاۋىپسىزدىك يندەكسى بويىنشا 78-ورىندا تۇر. كيبەرقاۋىپسىزدىك يندەكسى 48،05% قۇرادى. تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا قازاقستان، ۋكراينا، رەسەي، ءازىربايجان، مولدوۆا جانە بەلارۋس جوعارى رەيتينگتە بولسا،قىرعىزستان، وزبەكستان، ارمەنيا جانە تاجىكستان تومەننەن ورىن الدى. رەيتينگتىڭ ەڭ سوڭىندا وڭتۇستىك سۋدان تۇر. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، ءقازىر قازاقستان ءوزىنىڭ دەربەس دەرەكتەرىن 100%-عا، ءبىلىم بەرۋ جانە كاسىپتىك دامۋ دەرەكتەرىن 89% قورعايدى. سيفرلىق سەرۆيستەردى قورعاۋ جانە اسكەري كيبەروپەراسيالار – 0% دەڭگەيىندە. كيبەرقاۋىپسىزدىك ساياساتىن ازىرلەۋ سالاسىنا 57% يەلىك ەتتى.
دەسە دە، قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە كيبەرشابۋلىدار ازايعان جوق. مىسالى، وتكەن جىلى ەلىمىزدىڭ ءىرى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور جەلىسىنەن شيفرلاۋشى ۆيرۋس انىقتالدى. شابۋىلداۋشىلار شيفردى شەشۋ ءۇشىن بيتكويندەرمەن تولەۋدى تالاپ ەتىپ بوپسالادى. بەلگىلى بولعانداي، جۇيە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى تالاپتاردى ساقتاماعان. سونداي-اق، مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ ينفراقۇرىلىمىندا كيبەرشپيونداردى جۇزەگە اسىراتىن شەتەلدىك كيبەرتىڭشىلار تابىلدى. مىسالى، 2023 جىلعى قىركۇيەكتە «NCALayer باعدارلاماسىن جاڭارتۋ» دەگەن اتپەن ۆيرۋس تاراتاتىن فيشينگتىك سايت انىقتالدى. ايتا كەتەيىك، NCALayer – مەملەكتىمىزدىڭ EGOV ەلەكتروندى پورتالىنىڭ فۋنكسياسى. بۇل فۋنكسيا ارقىلى - دەرەكتەردى ۇرلاۋ، كومپيۋتەردى جاسىرىن قاشىقتان باسقارۋ (VNC)، ۆەب-كامەرانى باسقارۋعا بولادى. ونىڭ ەرەكشەلىگى - كلاۆياتۋرالىق كوپ فۋنكسيونالدىعى. ناتيجەسىندە شابۋىلداۋشى پەرنەتاقتادا تەرىلگەن اقپاراتتى وقۋعا، قۇپياسوزدەردى، براۋزەر قولدانبالارىن ورناتۋعا مۇمكىندىك الادى.
جالپى، 2023 جىلى الەمدەگى ءىرى قاۋىمداستىقتارعا كيبەرشابۋىلداردان ءجيى ءقاۋىپ ءتوندى. قارا حاكەرلەر تولەم باعدارلامالارىنا، جەتكىزىلىم تىزبەگىنە، دەرەكتەردى ۇرلاۋعا، رۇقساتسىز كىرۋگە، «وبلوكوعا» نەگىزدەلگەن اقپاراتتى ۇرلاۋعا شابۋىل جاساعان.
وتكەن جىلى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاتەرلەرى مەن ينسيدەنتتەرى بويىنشا 35 مىڭعا جۋىق ءوتىنىم تىركەلدى. ونىڭ ىشىندە تەك 152 ينسيدەنت پىسىقتالىپتى. وسى جەردە شەتەلدىك ۇيىمدارمەن اقپارات الماسۋ جۇرگىزىلگەنىن، انىقتالعان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاتەرلەرى تۋرالى حابارلامالار جىبەرىلگەنىن، سونداي-اق كليەنتتەرگە جاسالعان شابۋىلدارعا قاتىستى ەسكەرتۋلەر الىنعانىن قوسا كەتكەن ءجون.
2023 جىلى زياندى باعدارلامالىق جاساقتامانى، بوتنەتتەردى، وسالدىقتاردى پايدالانۋ جۇمىستارى جاسالدى. ناتيجەسىندە، ءارتۇرلى ادىستەردى قولدانا وتىرىپ فيشينگتىك شابۋىلداردى، سونىمەن قاتار ينتەرنەت-رەسۋرستارعا قول جەتكىزۋ ماسەلەلەرىن قوسا العاندا 223 ميلليوننان استام ازاماتتىق شابۋىلدار تىركەلگەن.
مىنە، وسىنداي ولقىلىقتاردى بولدىرماۋ،الدىن الۋ ءۇشىن ۇنەمى،اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى حالىقارالىق قاۋىپتەر مەن وقيعالاردى جۇيەلى تالداۋ جاڭا قاۋىپتەردى انىقتاۋ قاجەت. بۇل ەڭ الدىمەن كيبەرشابۋىلشىلارعا ءتيىمدى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن قاجەت.
ءبىر قۋانارلىعى، كەلەسى جىلى جاساندى ينتەللەكت (AI) مەن ماشينالىق وقىتۋدىڭ ايتارلىقتاي دامۋى كۇتىلۋدە. ول جاڭا پەرسپەكتيۆالار مەن قيىندىقتاردى انىقتايدى. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە بۇل تەحنولوگيالار دەرەكتەردىڭ ۇلكەن كولەمىن تەز تالداۋعا، كۇردەلى زاڭدىلىقتاردى تانۋعا جانە جاڭا قاۋىپتەرگە بەيىمدەلۋگە قابىلەتتى. دەگەنمەن، ادام فاكتورى ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەدى جانە قاۋىپسىزدىك تيىمدىلىگى ءالى دە سالا ماماندارىنىڭ قۇزىرەتىندە بولادى. ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدى قورعاۋ جانە ىشكى قاۋىپتەرگە قارسى تۇرۋ دا كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ماڭىزدى مىندەتتەر بولىپ قالا بەرەدى، دەپ وتىر ماماندار.
ءبىز، كيبەرقاۋىپسىزدىك، اقپاراتتىق تەحنولوگيا جانە ماركەتينگ سالاسىنىڭ تاۋەلسىز ساراپشىسى ەۆگەنيي پيتولينمەن سۇقباتتاسقان ەدىك. ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە: «كيبەرقاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە بىردەي. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق ينفراقۇرىلىمى ءالى دە جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى. وسالدىعىمىز، قوعامداعى كيبەرقاۋىپتەر تۋرالى اقپارتتارعا اسا ءمان بەرمەيمىز. اقپاراتتىڭ تارالىپ كەتۋىنە جانە قۇپيالىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن دەرەكتەردى قورعاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنبەيمىز. ءقازىر، جاڭا تەحنولوگيالار مەن قاتار سيفرلىق قاۋىپتەر دە ايقىن بولا ءتۇستى. حاكەرلەر "ەلدىڭ وزىنە" شابۋىل جاسامايدى، ولار ساندىق اكتيۆتەر قاي جەردە سولاردى اڭدىيدى. سەبەبى اكتيۆتەر ماڭىزدىراق. بۇل بەسەنەدەن بەلگىلى جاعداي. وسىنداي ولقىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جەلىلىك بەلسەندىلىكتى باقىلايتىن، اقپاراتتىق قورعاۋ ستراتەگيالارىن جەتىك مەڭگەرگەن كيبەرقاۋىپسىزدىك ماماندارىن دايارلاۋىمىز كەرەك.ءقازىر، كيبەرشابۋىلعا ۇشىراعان، «كيبەرقاۋىپسىزدىك تۋرالى زاڭ» شەڭبەرىندە ءوز قۇقىعىن قورعاپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس. بىرنەشە ميلليون تەڭگەنى الاياقتارعا الدانىپ اۋدارعان ازاماتتاردىڭ قارجىلارى قايتارىلعان كەيستەر جەتەرلىك. مۇنىڭ كوڭىلگە دەمەۋ ەكەنى انىق. دەگەنمەن، كيبەرشابۋىلداردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى نەگىزگى پرينسيپتەر مەن ەرەجەلەردى اركىمنىڭ ءوزى ءبىلىپ، قۇپيالىقتى ساقتاۋى ماڭىزدىراق. اركىم دە كيبەرشابۋىلدىڭ قۇربانى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، باستىسى كيبەرقاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن ورىنداۋ. ول – مىقتى قۇپيا سوزدەردى قولدانۋ، باعدارلامالىق جاساقتامانى جاڭارتىپ وتىرۋ، ەلەكتروندىق حابارلامالار مەن سىلتەمەلەرمەن جۇمىس جاساعاندا ساق بولۋ. كيبەرقاۋىپتەر جانە ولاردان قورعاۋ ادىستەرى تۋرالى اقپاراتتارعا نەمقۇرايلى قاراماۋ» دەيدى ەۆگەنيي پيتولين.
قازاقستان ۇكىمەتى كيبەرشپيوندىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءبىرقاتار شارالاردى قابىلدادى. ونىڭ ىشىندە ەلدەگى ۇلتتىق كيبەرقاۋىپسىزدىك ورتالىعىن اشۋ، زاڭنامالىق بازانى نىعايتۋ، حالىقتى كيبەرشابۋىلدار ماسەلەسى بويىنشا وقىتۋ جانە حاباردار ەتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
ءقازىر، ەل ازاماتتارى ءقاۋىپ تونسە ءتيىستى ورتالىققا بارىپ شاعىم جاساي الادى، سيفرلىق جەكە ومىرلەرىنە الاڭداماي ەركىن ءومىر سۇرە الادى. سەبەبى، ۇكىمەت كيبەرشپيوندىق جانە باسقا دا كيبەرقىلمىستاردى قىلمىستىق دەپ بەكىتىپ، قىلمىسكەرلەردى زاڭ جۇزىندە جازالايدى. ەلىمىزدە 2017 جىلى 15 اقپاندا قابىلدانعان "قازاقستاننىڭ كيبەرقالقانى" زاڭى جۇمىس ىستەيدى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان كيبەرقاۋىپتەر تۋرالى اقپارات الماسۋ جانە كيبەرقىلمىسپەن بىرلەسىپ كۇرەسۋ ءۇشىن ينتەرپول جانە ەۋروپالىق وداق سياقتى حالىقارالىق سەرىكتەستەرمەن ىنتىماقتاستىق ورناتقان.
دەگەنمەن، كابىلدانعان شارالارعا قاراماستان، كيبەرشپيوندىق قازاقستان ءۇشىن ءالى دە ۇلكەن ءقاۋىپ بولىپ وتىر. سوندىقتان ەلدىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىك جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى ۇدايى جالعاستىرۋ جانە ازاماتتارعا كيبەرقاۋىپتەر تۋرالى اقپارتتاردى تاراتۋ ستراتەگياسىن ارتتىرۋ كەرەك.
سونىمەن قاتار، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا كادرلاردى دايارلاۋ مەن وقىتۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ قاجەت. بۇل تەندەنسيالار كيبەرقاۋىپتەردەن قورعانۋ بارعان سايىن كۇردەلەنە تۇسەتىنىن، تەحنولوگيالىق جانە ادامي رەسۋرستاردى قامتيتىن كەشەندى ءتاسىلدى قاجەت ەتەتىنىن كورسەتەدى.
كيبەرقاۋىپسىزدىك قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى بولىگى دەسەك، ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە كيبەرقاۋىپسىزدىك جۇيەسىن دامىتۋعا ءارى قۇپيالىقتى قورعاۋعا ءاربىرىمىز جاۋاپتىمىز.
قازاقستاندا كيبەرقاۋىپسىزدىك ماسەلەسى وزەكتى عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ تابىستى دامۋىنىڭ كەپىلى ەكەنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.
