– تەلمان مىرزا، بۇگىندە اۋىز سۋ ماسەلەسى جالعىز قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، كوپتەگەن ەلدەردىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىرعانىن بىلەمىز. جالپى، بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– راس. جىل وتكەن سايىن الەم ءۇشىن اۋىز سۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە 2 ميللياردتان استام ادام ساپالى اۋىز سۋعا قول جەتكىزە الماۋدا. سولاردىڭ اراسىندا 785 ميلليون ادام جۇيەلەنگەن اۋىز سۋىنان (قۇبىر، قۇدىق، قورعالعان بۇلاق) مۇلدە تىس قالعان.
قازاقستان ساپالى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قولجەتىمدىلىگى بويىنشا 70ء-شى ورىندا. ال ەۋرازيا قۇرلىعىندا سۋ تاپشى ەلدەردىڭ كوش باسىندا كەلەدى. ازيا ەلدەرى اراسىندا سۋ تاپشىلىعى بويىنشا 8ء-شى ورىندامىز.
ەل اۋماعىنىڭ 2،8%-ىندا عانا اشىق سۋ قورى بولسا، ۇشتەن ەكى بولىگىن قۇرعاق ايماقتار قۇرايدى. ياعني، ەلىمىز «سۋعا تاۋەلدى» ەلدەردىڭ توبىنا جاتادى.
دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ باعالاۋىنشا، 2030 جىلعا قاراي قازاقستانداعى سۋ رەسۋرستارىنىڭ كولەمى جىلىنا 90-نان 76 تەكشە مەترگە دەيىن، ياعني 15%-عا ازايادى. سونىمەن قاتار، بۇۇ-نىڭ بولجامى بويىنشا 20 جىلدا قازاقستاندا سۋ تۇتىنۋ 56 پايىزعا ارتادى.
– ماماندار ەلىمىز سۋ قورى بويىنشا كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى ەكەنىمىزدى ءجيى ايتادى. بۇل قانشالىقتى راس، اڭگىمە؟
– ەلىمىزدىڭ جەر ءۇستى سۋلارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى (44،9 كم3) كورشىلەس ەلدەردەن (جۇڭگو، رەسەي، وزبەكستان جانە قىرعىزستان) كەلەدى. سونىمەن قاتار، جىل سايىن ەلىمىزدە كوكتەي وتەتىن ترانسشەكارالىق وزەندەردە سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەپ كەلەدى. بۇل ءبىز ءۇشىن ءقاۋىپتى قۇبىلىس.
ەلىمىزگە سۋ رەسۋرستارىنىڭ جەتپەۋىنە وزەندەردىڭ باسىندا وتىرعان كورشىلەرىمىزدىڭ سۋدى شەكتەن تىس رەتتەۋى دە (سۋ قويمالارىن سالۋ، سۋدى كەڭىنەن پايدالانۋ جانە ت.ب.) كەسىرىن تيگىزىپ وتىر. سونىمەن قاتار وزەن باسسەيندەرىندەگى سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋىمىزدا جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ وترىعانىن جاسىرماي ايتۋىمىز كەرەك.
ەگەر جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، قازاقستان بولاشاقتا سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدە كۇردەلى ماسەلەلەرگە تاپ بولاتىنى انىق. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى تەزدەتىپ شەشۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك.
– جەر شارىندا كليماتتىڭ وزگەرۋى دە بۇل ىسكە كەسىرىن تيگىزىپ وتىر ەمەس پە؟
– دۇرىس ايتاسىز، كليماتتىڭ وزگەرۋى دە اۋىز سۋ ماسەلەسىن ۋشىقتىرۋىشى فاكتوردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، 2030 جىلعا قاراي رەسپۋبليكاداعى سۋ اعىنى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى 14-تەن 40%-عا دەيىن ازاياى مۇمكىن.
وسى رەتتە سۋ كوزدەرىن پايدالانۋ ءىسىن ءبىر قالىپتى رەتتەي الماي وتىرعانىمىز جانعا باتادى.
ەلىمىزدە سۋمەن جەتكىلىكتى تۇردە قامتاماسىز ەتىلگەن ايماقتار بار. وعان، ەرتىس وزەنى باسسەينى ماڭىنداعى وڭىرلەردى جاتقىزۋعا بولادى. سونىمەن قاتار سۋ تاپشى ماڭعىستاۋ وبلىسى سەكىلدى ايماقتاردىڭ دا بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
جالپى اۋىز سۋ ماسەلەسىن قوزعاعاندا سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ ۇردىسىندەگى قاراپايىم قالدىق سۋلاردى پايدالانۋ ماسەلەسىن دە ايتۋعا ءتيىسپىز.
بۇل رەتتە «GVP UN water» حالىقارالىق سۋدى باسقارۋ يندەكسى بويىنشا قازاقستان كورسەتكىشى ەڭ ءتيىمسىز دەپ تانىلعان. ۇلتتىق ستراتەگيالىق باستامالار ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارى وسى فاكتور رەسپۋبليكانىڭ جىل سايىن شامامەن 200 ميلليون اقش دوللارىن جوعالتۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعانىن ەسەپتەپ شىقتى.
– تەلمان مىرزا، بۇل سالانى زەرتتەپ، زەردەلەگەن مامان رەتىندە ايتىڭىزشى. قازاقستان قاي سالا بويىنشا سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋدا ىسىراپشىلىدىققا ۇرىنىپ وتىر؟ وقىرماندارىمىز ءبىلسىن.
– بۇل رەتتە بىردەن اۋىل شارۋاشىلىعىن اتاۋعا بولادى. بۇل سالادا سۋدى تۇتىنۋ كورسەتكىشى 63%-عا جەتەدى، سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراساق، اۋىز سۋ مەن شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق سالادى سۋدى تۇتىنۋ ۇلەسى نەبارى 4%-دى قۇرايدى. وسى ءبىر كورسەتكىشتەن-اق، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا قانشالىقتى ىسىراپشىلىققا جول بەرىپ وتىرعانىن اڭعارۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار، سۋدى ەگىستىكتەرگە جانە باۋ-باقشالارعا تاسىمالداۋ كەزىندە ونىڭ كولەمىنىڭ جارتىسى جوعالادى. ەگەر بىزدەر وسى باعىتتا جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانىپ، ءتيىمدى جۇمىس ىستەيتىن بولساق، ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋعا بولار ەدى.
وسى ماسەلەلەر مەن مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن عىلىمي كوزقاراستى قولدانۋدىڭ ماڭىزى زور. شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزىپ، سىرتقى كونتۋرداعى بەلسەندى ديپلوماتيالىق قىزمەتتى كوزدەيتىن جۇيەلى شارالاردى قولعا الاتىن كەز كەلدى دەپ ەسەپتەيمىن.
تالداۋ كورسەتكەندەي، سۋمەن جابدىقتاۋ سالاسىندا بۇل سالانى دامىتۋدىڭ كەشەندى ساياسات جوق. ال مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانعان باعدارلامالار قولدانىستاعى سۋمەن جابدىقتاۋ جۇيەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە كوبىرەك باعىتتالعان.
– سوندا ءبىزدىڭ جۇزەگە اسىرىپ جاتقان باعدارلامالارىمىز زامان تالابىنا جاۋاپ بەرمەي مە؟
– قىرۋار بيۋدجەت قاراجاتى ءبولىنىپ، مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ قابىلدانعانىنا قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدەگى كوپتەگەن اۋىلدار مەن اۋداندار اۋىز سۋعا قول جەتكىزە الماۋدا.
اۋىز سۋ ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگى كوپ جاعدايدا مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى كەمشىلىكتەر كوپ جاعدايدا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شەكسىز قايتا قۇرىلۋىمەن بايلانىستى، سونىڭ سالدارىنان سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ فۋنكسيالارى ءبىر باسقارمادان ەكىنشىسىنە اۋىسا بەرەتىنى جاسىرىپ قايتەمىز.
تاعى ءبىر ماسەلە، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ مەن قامتاماسىز ەتۋدى ۇيلەستىرەتىن ءبىرتۇتاس ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ جوق. بۇگىنگى كۇنى بۇل فۋنكسيالار بىر-بىرىمەن تولىق ارەكەتتەسپەيتىن ەكى مينيسترلىككە جۇكتەلگەن.
ونىڭ ۇستىنە وڭىرلەردە وكىلەتتى ورگانداردىڭ (ءماسليحاتتار) بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋى تىم ناشار.
سونىمەن قاتار، بۇگىندە مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى ىسكە اسۋىن باعالايتىن تاجىريبەسى جوق. انىقتالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ، كەمشىلىكتەردىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا ءتيىستى تالداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەيدى.
– وسى رەتتە سۋ رەسۋرستارى سالاسىن زەرتتەگەن بىلىكتى مامان رەتىندە قانداي ۇسىنىستار اتار ەدىڭىز؟
– ق ر پارلامەنتى سەناتى جانىنداعى اناليتيكا مەكتەبىنىڭ ساراپشىلارىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا مىناداي ۇسىنىستار ۇسىنا الامىز.
ءبىرىنشى، قالالار مەن اۋىلداردى ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن جابدىقتاۋدىڭ قولجەتىمدىلىگى مەن اۋىز سۋ ساپاسى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرىڭعاي مونيتورينگى جۇيەسىن قۇرۋ جانە ءبىر تاۋەلسىز ۋاكىلەتتى ورگان ەنگىزۋ (مۇددەلەر قاقتىعىسىن بولدىرماۋ ءۇشىن).
ەكىنشى، سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدىڭ جالپى تۇسىنىگى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زاڭنامالىق بازا مەن تۇجىرىمدامالىق اپپاراتتى رەتتەۋ كەرەك.
ءۇشىنشى، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءاربىر دەڭگەيى ءۇشىن ماقساتتاردى، نيەتتەردى جانە تيىمدىلىك كورسەتكىشتەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن سىرتقى جانە قۇزىرەتتى مامانداردى تارتۋ جانە مەملەكەتتىك سەكتوردا ءتيىستى كوممۋنيكاسيالىق داعدىلاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قاتەلىكتەر كوپ كەتەدى. سونى رەتتەۋ كەرەك. بۇدان باسقا سۋ شارۋاشىلىعى ماماندارىن وقىتۋ مەن الەۋەتىن ارتتىرۋعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.
جاڭا سۋ قۇبىرلار مەن جابدىقتارعا ءتيىستى دەڭگەيدە ينۆەستيسيا سالۋ تۇراقتى سۋمەن جابدىقتاۋدى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، توزۋدى ازايتادى. ينۆەستيسيانىڭ ماقساتتى جانە اشىق جۇمسالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ جۇمسالۋىن قاداعالاۋ جانە باقىلاۋدى كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزى زور.
لاستانعان سۋدى تۇتىنۋ جانە پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا اۋرۋ تۋعىزاتىن فاكتورعا دا مۇقيات نازار اۋدارۋ قاجەت.
اۋىز سۋدىڭ ەپيدەميولوگيالىق ماڭىزدىلىعىن، سونداي-اق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىمەن اۋىز سۋ ساپاسىنا تۇراقتى مەملەكەتتىك باقىلاۋ جۇرگىزۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ەسكەرىپ، سۋ قۇبىرلارى سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ سۋ ساپاسىنا جەدەل باقىلاۋىن كۇشەيتۋدىڭ دە ماڭىزى زور.
بۇدان باسقا ينۆەنتاريزاسيا، ەكولوگيالىق مونيتورينگ، توپىراقتى زالالسىزداندىرۋ، سۋ رەسۋرستارى مەن نىساندارىنىڭ ماڭىندا قالىپتاسقان پوليگونداردى رەكۋلتيۆاسيالاۋ سياقتى شارالاردى دەرۋ قولعا الۋ كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
دەرەككوزى "قالا مەن دالا" گازەتى
