قازاقستاندىق راديكالدار دەگەن كىمدەر؟
ۇزاق جىلداردان بەرى تەرروريزممەن كۇرەسىپ، ۇيىمداسقان راديكالدىق كۇشتەر مەن تەررورلىق توپتارعا (ماسەلەن، ال-كايدا، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى، تۇركىستان يسلام پارتياسى – بارلىعىنا قازاقستان اۋماعىندا تىيىم سالىنعان) قارسى كۇرەسىپ جاتقان باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، ءبىز ازىرگە شاعىن جانە ءوزارا بايلانىسپاعان راديكالدىق توپتارمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز.
كەزىندە ءبىز 2003-2013 جىلدار ارالىعىنداعى تەرروريزم بابى بويىنشا بارلىق قىلمىستىق ىستەرگە تالداۋ جاساعان ەدىك. تالداۋ بارىسىندا ەكسترەميستىك ىس-ارەكەتكە قاتىسى بار دەگەن ءارتۇرلى 19 توپتىڭ 227 راديكالىنىڭ ءومىربايانىمەن تانىستىق.
ساراپتاما ناتيجەسى بويىنشا، بۇل توپتاردى شارتتى تۇردە 3 تۇرگە بولۋگە بولادى: «ديۆەرسيالىق» (سىرتتان ارنايى جوسپار مەن ماقساتپەن دايىندالعان ادامدار)، «جاماعات» (ءدىني ەكسترەميستىك نەگىزدە جينالعان راديكالدار توبى)، «باندى» (كوشباسشىنىڭ نەمەسە باسقا ءبىر فاكتىلەردىڭ اسەرىنەن راديكالدانعان قاراپايىم قىلمىستىق توپ). قازاقستاندا كوبىنە اتالعان توپتاردى ءدىني جانە قىلمىستىق نەگىز بويىنشا بىرىككەن ادامدار قۇرايدى.
اقتوبەدە ارەكەت ەتكەن راديكالدار وسىنداي توپتاردىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ وتىر. شابۋىل جاساعانداردىڭ جەتەۋى ۇرلىق، ادام ءولتىرۋ، زورلاۋ، ۇرىپ سوعۋ بويىنشا بۇرىن سوتتالسا، ەكەۋى بۇرىن ەكسترەميستىك ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان بولاتىن. الماتىداعى شابۋىلعا قاتىسۋشى دا بۇرىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان بولىپ شىقتى.
بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءدىني توپتار مەن قىلمىستىق توپتاردىڭ ارالاسۋىنا، قىلمىسكەرلەردىڭ تۇزەۋ كولونيالارىندا ەكسترەميستىك يدەلوگيانىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ قالۋىنان بولىپ جاتىر.
ارينە، قازىرگى تاڭدا تۇزەۋ كولونيالارىندا ايىپتالعاندارمەن ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. الايدا، ونداعى جاعداي قۇزىرلى ورگاننىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعانىمەن جاعداي ءبارىبىر دە كۇردەلى.
راديكالدار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا نەگە شابۋىلدايدى؟
«راديكال توپتار تەك قانا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا شابۋىل جاسايدى» دەگەن پىكىر قاتە. تالداۋ بارىسىندا انىقتالعانداي، بەيبىت تۇرعىندار دا راديكالدىق توپتاردىڭ قۇربانىنا اينالىپ وتىر.
مىسالى، راديكالداردىڭ قولىنان كوبىنەسە كاسىپكەرلەر، اۆتوكولىك پەن تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى، ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن كوشەدەگى كەزدەيسوق ادامدار قۇربان بولۋدا. ال راديكالداردىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن پوليسيا ۋچاسكەلەرىنە، ۇقك دەپارتامەنتى مەن اسكەري بولىمدەرگە شابۋىل جاساۋى – قارۋ يەمدەنىپ الۋ ماقساتىندا جاسالىپ وتىر.
نەمەسە راديكالدىق توپتاردىڭ شابۋىلى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا وزدەرىنشە كورسەتكەن سەسى مەن وزىندىك كەك قايتارۋى بولۋى مۇمكىن.
مىسالى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى اۋعانستان نەمەسە سيريا ەلدەرىندەگى راديكالدىق توپتارعا قوسىلعىسى كەلەتىن ازاماتتارعا كەدەرگى كەلتىرىپ، سوڭىنا تۇسكەندە ولار وشىگىپ، قارسى ارەكەت ۇيىمداستىرۋى ىقتيمال. جانە دە، ولاردىڭ كوپ جاعدايدا ارنايى دايىندالعان جوسپارى مەن تاكتيكالىق ىس-ارەكەتتەرى جوق.
كوپ جاعدايدا راديكالدىق توپتار شىن مانىسىندە بۇرىن بولعان بەلگىلى ءبىر وقيعالاردى قايتالاپ جاساۋعا تىرىساتىنى بەلگىلى. ءبىراق تا، راديكالداردىڭ بۇل ىس-ارەكەتتەرى ءبارىبىر دە ءجيى تەررورلىق اكت بولىپ ەسەپتەلەدى، سەبەبى ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتتەرى تۇپتىڭ-تۇبىندە قوعام ىشىندە ۇرەي تاراتىپ، جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋعا باعىتتالعان.
مەنىڭ ويىمشا، الماتىداعى سوڭعى وقيعا، قىلمىسكەردىڭ نەگىزگى ءموتيۆىن قالاي اتاساق تا، نەگىزى تەراكتى بولىپ باعالانۋى كەرەك. سەبەبى، ونىڭ ىس-ارەكەتىندە تەررورلىق اكسيانىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى بار. مىسالى، قىلمىسكەر مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ عيماراتى مەن نىساندارىنا شابۋىل جاساۋ ارقىلى قوعامدىق تۇراقتىلىقتى بۇزىپ، ازاماتتاردى قورقىنىشتا ۇستاۋعا تىرىستى.
دايش پەن ال-كايدانىڭ شابۋىلدارعا قاتىسى بار ما؟
اقتوبە مەن الماتىداعى تەراكتىگە ەشقانداي دا ۇيىمنىڭ قاتىسى جوق دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. بۇعان دەيىن دە ايتىلعانداي، بۇل جەرگىلىكتى راديكالدىق توپتىڭ ۇيىمداستىرعان ارەكەتى.
مۇنداي توپتاردى ساراپشىلار ءوزارا «ۇيقىداعى توپتار» دەپ ايتادى، سەبەبى، ولار ناقتى ءبىر جوسپارى جوق، بەلگىلى ءبىر ۇيىمنىڭ بولشەگى ەمەس، ءوز بەتىمەن قۇرىلىپ، بۇرىن اسا ءبىر ارەكەتتەردى جاساماعان جانە بەلگىلى ءبىر راديكالدى يدەولوگيانىڭ جاقتاۋشىسى. بۇل توپتارعا الەۋمەتتىك جەلىدەگى شەت ەلدىڭ پروپاگاندالىق بەينەروليكتەرى مەن فوتو سۋرەتتەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن.
ماسەلەن، 2013-2016 جىلداردىڭ ارالىعىندا دايش تاراپىنان قازاقستاندىق سودىرلاردىڭ قاتىسۋىمەن 5 رەسمي ۆيدەوسى تاراتىلعان. ودان باسقا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن سيرياعا كەتىپ، سوعىسىپ جۇرگەندەردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كوپتەگەن اككاۋنتتارىن ەسەپتەمەگەندە جۇزدەگەن ءتۇرلى اۋەسقوي دەڭگەيدە تۇسىرىلگەن فوتو-ۆيدەو ماتەريالدارى ءجۇر.
وكىنىشكە قاراي، راديكالدار وسىنداي روليكتەردى اسىرەسە «ۆكونتاكتە» الەۋمەتتىك جەلىسىندە ەمىن-ەركىن تاراتىپ وتىر.
اقتوبە وقيعاسىنا قاتىسقان راديكالدىق توپ دايش نەمەسە ال-كايدانىڭ ەشقانداي مۇشەسى نەمەسە بولشەگى ەمەس. ءبىراق تا، ولاردىڭ توسىن ارەكەتكە بارۋىنا ينتەرنەتتەگى جاناما ۇندەۋ اسەر ەتۋى مۇمكىن.
مىسالى، اقتوبە وقيعاسىنان 2 اپتا بۇرىن ءبىرقاتار الەۋمەتتىك جەلىلەردە دايش توبىنىڭ ءبىر كوسەمدەرى تەراكتى جاساۋعا شاقىرعان اۋديوۇندەۋى تاراتىلعان بولاتىن. وسى ۇندەۋدە بىرنەشە ەلدەر اتالعان بولاتىن، سوندىقتان، مۇنداي وقيعالار كەز كەلگەن ەلدە ورىن الۋى ىقتيمال.
ماسەلەن، بانگلادەش، اقش، فرانسيا ەلدەرىندە ورىن العان سوڭعى تەررورلىق اكتىلەر وسىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سودان بولار، مامىر ايىنىڭ سوڭىندا اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى ءوز ازاماتتارىنا ەۋروپا ەلدەرىندە جازدىڭ ءۇش ايىندا ورىن الۋى مۇمكىن تەراكتىلەر تۋرالى الدىن الا حابارلاعان بولاتىن. بۇل كەزدەيسوق ەسكەرتۋ ەمەس.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ سوڭعى مالىمەتتەرى بويىنشا، ءاربىر مۇسىلمان ءۇشىن قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلەتىن رامازان ايى كەزىندە دايش جاقتاستارى الەمنىڭ 16 ءتۇرلى ەلىندە 393 تەرروريستىك شابۋىل ۇيىمداستىرعان ەكەن.
«ۇيقىداعى راديكالدى توپتاردىڭ» ماقساتى قانداي؟
بۇعان دەيىنگى تەرروريزم ءقاۋپى جايىنداعى پىكىر-تالاستاردا نەگىزىنەن سىرتتان كەلەتىن قاۋىپكە كوپ نازار اۋدارىلدى. مىسالى، كوبىنە – كوپ اۋعانستاننان كەلەتىن سودىرلار ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنە ەنىپ، جاعدايدى بۇزۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلىپ كەلدى.
سونداي-اق، تەرروريزم پروبلەماسى سيريا مەن يراك جەرىنە ءارتۇرلى ەلدەردەن بارىپ سوعىسىپ جاتقان راديكالدار بويىنشا باعامدالاتىن. كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، دايش قۇرامىندا سوعىسىپ جاتقان ازاماتتار وتانىنا ورالعان سوڭ ءوز ەلدەرىندە تەراكتىلەر ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن بولاتىن.
الايدا، ءبىز سىرتتان كەلەتىن تەرروريستىك ۇيىمدادىڭ شابۋىلىنا باسا نازار اۋدارىپ، ايماقتىڭ ىشىندەگى «ۇيقىداعى توپتاردان» كەلەتىن ءقاۋىپ دەڭگەيىن بولجاي الماي قالدىق.
كەز كەلگەن ەلدە جانە كەز كەلگەن قوعامدا راديكالدىق يدەيانى ۇستانعان ادامدار توبى بولادى. ولار ءوز ىشىندە ءارتۇرلى جوسپار قۇرۋى مۇمكىن. اتالعان توپتار حالىقارالىق تەررورلىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى نەمەسە فيليالى بولماي-اق، ءتىپتى شەتەلدىك ەشقانداي توپتارمەن بايلانىسپاي-اق ءوز ەلىنە ءقاۋىپ توندىرە الادى.
وسىنداي ادامداردان كەلەتىن ءقاۋىپ – جۇيەلەنگەن ۇلكەن توپتاردان كەلەتىن قاۋىپتەن اسپاسا، كەم ەمەس. ويتكەنى، ولاردىڭ ءىس ارەكەتىن الدىن الا بولجاپ ءبىلۋ وڭاي ەمەس. سول سەبەپتى، ءبىز بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتقانداي، سىرتتان كەلەتىن شابۋىلمەن قاتار ىشكى راديكالدىق توپتاردان كەلەتىن ءقاۋىپتى ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە سوڭعى ۋاقىتتارى فرانسيا، گەرمانيا، بانگلادەش، اقش ەلدەرى بەتپەبەت كەلگەن قاندى قىرعىندار دالەل بولا الادى.
ال ءبىز ازىرگە كىشكەنە راديكالدىق توپتارمەن نەمەسە ءبىر ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنە بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. ولار قوعامدا بولىپ جاتقان بەلگىلى ءبىر جاعدايدىڭ اسەرىنەن وسىنداي بەلسەندى ءىس ارەكەتكە بارادى. سوندىقتان، اقتوبە مەن الماتىدا ورىن العان جاعدايلار ارنايى جوسپار-ماقساتسىز ورىن العان راديكالدىق اكسيا بولىپ تابىلادى.
ءبىزدى بولاشاقتا قانداي ءقاۋىپ كۇتىپ تۇر جانە بىزگە نە ىستەۋ قاجەت؟
سوڭعى جاعدايعا قاتىسقان راديكالدىق توپتاردىڭ ەشقانداي دايىندىعىنىڭ بولماۋى، ارينە، بىزدەر ءۇشىن ۇتىمدى جاق. قازاقستاندا ورىن الىپ جاتقان تەررورلىق اكتىلەردىڭ قانداي دا ءبىر ناقتى ينستيتۋسيونالدىق جانە يدەولوگيالىق نەگىزى جوق. ءبىز ازىرگە جۇيەسىز، ءوزارا ۇيىمداسپاعان، ءوز ارەكەتتەرىن ناقتى جوسپارلاماعان راديكالدىق توپتارمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز. ەندىگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ولاردىڭ ورنىنا ارنايى وقىتىلىپ جانە دايىندالعان تەرروريستەردىڭ كەلۋىنە جول بەرمەۋ.
2011-2012 جىلدارداعى وقيعالاردان كەيىن ءبىز باسقا ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارىپ، ورىن العان جاعدايدى ءبىر رەتتىك راديكالدىق بەلگى رەتىندە قابىلدادىق.
ەندى بولسا، بۇل ءقاۋىپ قاتەرگە قارسى ناقتى جانە ءتيىمدى شارا قولدانار ءۇشىن، ءبىز، ەڭ الدىمەن، ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءقاۋپى ۇزاق ۋاقىتتىق ترەند ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ءبىز تولقىن ىسپەتتى راديكالدىق بەلگىلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرۋىمىز ىقتيمال. بۇل جەردە راديكالدانۋعا اسەر ەتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ سەبەپ-سالدارىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. ەڭ ءبىرىنشى – الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بولىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق، ەلىمىزدە جۇمىسسىزدىق، جالاقىنىڭ تومەندىگى، كريمينالدىق جاعداي، جەمقورلىق، جاستاردىڭ قوعامعا بەيىمدەلە (مارگيناليزاسيا) الماۋى سىندى ءارتۇرلى ماسەلەلەر جاستارعا قيىندىق تۋدىرىپ وتىر.
اينالىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك اسەرىن كۇشەيتىپ، راديكالدى يدەولوگيالاردى ۋاعىزداۋشىلارعا قولايلى جاعداي جاساۋدا. ءبىراق، وسى ماسەلەلەردى وبەكتيۆتى جانە دۇرىس باعامداۋ ارقىلى عانا ءبىز كوپتەگەن قاۋىپ-قاتەرلەردى ءدال انىقتاپ قويماي، بولاشاقتاعى دامۋدىڭ جاڭا باسىمدىقتارىن دا ايقىنداي الامىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەت پەن قوعام بۇل قاۋىپپەن ۇزاق مەرزىمدى كۇرەسكە دايىن بولۋى قاجەت.
ارينە، سوڭعى وقيعالار ءبىز ءۇشىن جاڭا ۇلكەن سىناق بولىپ وتىر. الايدا، وسى جاعداي كەزىندە ءبىز وتانداستارىمىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن اۋىزبىرشىلىگىن دە كوردىك. ماسەلەن، كەيبىر ازاماتتار جارالانعاندارعا دەرەۋ كومەك كورسەتىپ جاتسا، باسقالارى مەديسينا ورتالىقتارىندا قان وتكىزۋ ءۇشىن كەزەككە تۇرىپ جاتتى. بۇل بىزگە ءبىر ۇلت، ءبىر حالىق رەتىندە ۇيىسۋدا اۋىر بولسا دا، ۇلكەن ساباق، تاجىريبە. تەك قانا بىر-بىرىمىزگە قول ۇشىن بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ، كومەكتەسۋ ارقىلى عانا ءبىز بۇل قاۋىپ-قاتەرگە تويتارىس بەرە الامىز.
ەرلان قارين، ساياساتتانۋشى
دەرەككوءزى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
