وتكەن اپتادا بەلگىلى ورىس ءجۋرناليسى الەكسەي ۆەنەديكتوۆ ءوزىنىڭ تۆيتتەردەگى پاراقشاسىندا (تومەندە سۋرەتتە) بىلاي دەدى:
«2025 جىلى قازاقستان لاتىن قارپىنە كوشپەكشى ەكەن. ال سولتۇستىك قازاقستان شە؟».
وسىلايشا ول «سولتۇستىك قازاقستان رەسەي جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعى» دەپ جۇرگەن جيرينوۆسكيي، سولجەنيسىن، ليمونوۆ جانە تاعى باسقالاردىڭ (بۇلاي ويلايتىندار كوپ، انىق) قاتارىنا قوسىلدى. ءتىزىم تولىعىپ كەلەدى، بايقاساڭىز.
قىرىمنان ايىرىلىپ قان جۇتىپ وتىرعان ۋكراينانىڭ قايعىسى تۇك ەمەس، نەگىزى. ءبىزدىڭ قايعى ودان اۋىر. ءبىز استانامىزدان ايىرىلعان حالىقپىز...
قازاق استاناسىن جوعالتتى. ساۋساعىمىزدى بەردىك، قولىمىزدى جۇتتى.
2 جىل بۇرىن جازۋشى گەرولد بەلگەر (گەراعا) DAT گازەتىنە وسىعان بايلانىستى سۇحبات بەرگەن. گەراعا، كىمگە كىمنىڭ جەرى تيەسىلى ەكەنىن قورىقپاي ايتقان.
ورىستىڭ يمپەرسيالىق امبيسياسىن ايىپتاعان، بەتىنە باسقان. ورىسشا سۇحبات ەدى. اۋداردىق. وزەكتىلىگى ولمەپتى، ويتكەنى.
– گەراعا، رەسەي جاقتان تاعى دا ءقاۋىپتى ۇندەۋلەر ەستىلۋدە. «ءالىمساقتان ورىسقا تيەسىلى جەرلەردى قازاقستان قايتارۋى كەرەك» دەپتى. بۇعان نە دەيسىز؟
– ءيا...بۇل ماعان باياعىدان بەلگىلى ءالاۋلاي عوي. مەن سولتۇستىك قازاقستاندا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ايتىلاتىن مۇنداي اڭگىمە. «قازاق جەرى – ءالىمساقتان ورىسقا تيەسىلى» دەگەندەي. تاڭ قالاتىنمىن. مۇنى قايدان شىعاردى؟ اينالاداعى اۋىلدىڭ اتاۋى تۇگەل قازاقشا. «كوكتوبە»، «اقساي»، «ورنەك»، «مەكتەپ»، «قاراتال»، «جارقايىڭ»...كوپ ەندى. حالىق تا قازاق. كەي جەرلەردە ورىس اتىمەن جوق. ويلايتىنمىن، وقۋشىمىن عوي: «مۇنى ورىستىڭ جەرى دەيدى. قاي ساسقانى؟». كەيىن كەلە كوپ نارسەگە كوز جەتتى، ۇعىندىق.
قازاقستاندى ورىس جەرىنىڭ ەسەبىنەن بولىسكە ءتۇسىردى دەگەن اڭگىمەلەر باياعىدان بار. بىرەۋلەر لەنيندى ايىپتى سانايدى. سول كىنالى دەيدى.
ءوز باسىم جازۋشى سولجەنيسىندى سىيلايمىن. ءبىر جاعىنان قازاقتار ونى ۇناتپايدى. ونىڭ دا كوزقاراسى شوۆينيستىك ويتكەنى.
ءوزىنىڭ اتىشۋلى ماقالاسىندا (كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟) ول بىلاي دەدى. «گدە كازاح پروگونيال ستادۋ وۆەس، ەتو كازاحسكايا زەمليا». مۇندا مىسقىل جاتىر، مازاق قىلىپ تۇر. بۇل ماقالانى وقىعان اسقار سۇلەيمەنوۆ (ول سابەت بيلىگىنە قارسى كۇرەسكەن سولجەنيسىندى جاقتايتىن ەدى): «ءاي ارام، بۇعان قالاي ميى جەتتى، ءداتى باردى؟» دەپ بۇلقان-تالقان بولعانىن بىلەم.
ءبىز اۋىلدا تۇردىق. ەسىلدىڭ جاعاسىندا. تۇمەن، ورىنبوردان قازاقتار كەلەتىن. وزدەرىن «ءىش جاقتان» كەلدىك دەيتىن. كەيىن ومبى، ورىنبور، استراحاندا قازاقتار تۇراتىنىن ءبىلدىم. ءوزىم ساراتوۆتا تۋدىم عوي. سول جاقتاعى نەمىس اۋىلدارىندا دا قازاقتار بار ەدى.
كەيبىر ادامدار وسىمەن «اۋىرادى». تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى وزگەرتۋ يدەياسى ءون بويلارىنا تاراپ كەتكەن. ءوز باسىم مۇنى جاقتامايتىنداردىڭ قاتارىندامىن. مەن قازاق جەرىندە، قازاق اۋىلىندا ءوستىم. قازاقتىڭ تاريحىن بىلەمىن جانە مۇنداي اڭگىمەنى قيسىنسىز دەپ سانايمىن.
قونايەۆتىڭ تۇسىندا مىناداي جاعداي بولعان. قاتەلەسپەسەم، «قازپراۆدا» گازەتىندە كيبيروۆ دەگەن ءبىر ۇيعىر «ۇيعىرلار جەتىسۋ اۆتوحتونى» دەگەن ماقالا جازدى. جەتىسۋ ولكەسى ۇيعىرعا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپتى.
ول كەزدە ورتالىق كوميتەتتە كامال سمايىلوۆ، ۋستينوۆ سياقتى تانىستارىم ىستەيتىن. ءبىزدى، ادەبيەتشىلەردى، ونىڭ ىشىندە ۇيعىر اقىن-جازۋشىلارىن وسىعان بايلانىستى جيىنعا جينادى.
اڭگىمە: «قالاي بولعانى، الماتى ۇيعىرلاردىڭ استاناسى ما سوندا؟» دەگەن تاقىرىپتا ءوربىدى. اسىرەسە، ساكەن ءجۇنىسوۆ اشۋلى ەدى. تابيعاتىندا تىكمىنەز، قىزۋقاندى ادام عوي.
«سوندا ءبىز قايدا قالدىق؟» – دەدى ول. سودان ءسوزتالاس باستالدى دا كەتتى...ءبىر كەزدە مەن تۇرىپ: «وي، قويىڭدارشى ءوزى. بۇل قازاقتىڭ دا، ۇيعىردىڭ دا جەرى ەمەس، نەمىستىڭ جەرى» دەدىم.
اۋىزدارىن اشىپ قالدى. ساكەن ماعان تۇرا ۇمتىلۋعا شاق قالدى.
«الماتى – نەمىستىڭ استاناسى ما؟». «يە، نەمىستىڭ استاناسى»، – دەدىم. ءحىى عاسىردان بەرى نەمىس ساياحاتشىلارى بۇل ولكەنى زەرتتەگەن، سۋرەتتەگەن. ارى-بەرىدەن سوڭ، ەتو زەمليا پرينادلەجيت نەمسام»، – دەدىم.
ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ شىدامى شەگىنە جەتتى: «سوندا قازاقتىڭ استاناسى قاي جەردە؟». مەن وعان: «قازاقتىڭ استاناسى – تالعار بولادى» دەدىم. زالداعىلار ءبىر ءسات تىنشي قالدى دا، قىران-توپان كۇلكىگە كومىلدى. وسىلاي ازىلمەن ۇلكەن داۋدىڭ الدىن العانىمىز بار. كەتەردە كامال سمايىلوۆ قولىمدى قىسىپ: «ءاي مولودەس، تاۋىپ كەتتىڭ!» دەدى.
مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن، اۋزىڭا
[caption id="attachment_10999" align="alignright" width="501"]
الەكسەي ۆەنەديكتوۆ.[/caption]
كەلگەندى كوكي بەرۋگە بولمايدى. ايتتىڭ ەكەن تاريحي فاكتىلەرمەن دالەلدە، ءسويتىپ بۇل اڭگىمەگە ءبىرجولاتا نۇكتە قوي.
قازاق پەن ورىستىڭ شەكاراسى زاڭ جۇزىندە بەلگىلەنگەن.
انىعىندا: «بۇل كىمنىڭ جەرى؟» دەگەن ساۋالدى كەسە-كولدەنەڭ قويساق ورىستىڭ كوپتەگەن ەلدى-مەكەنىن «مەنىكى» دەپ ايتۋعان قازاقتىڭ ابدەن قۇقى بار.
– شىنىمەن دە، ايتپەسە، رەسەيدەگى قورعان (كۋرگان)، ورىنبور (ورەنبۋرگ)، تۇمەن (تيۋمەن)، سارىتاۋ (ساراتوۆ) سياقتى ءوڭىر اتاۋلارى قايدان شىقتى؟ ماسكەۋدەگى وردا (وردىنكا) ءوز الدىنا...
– ماسكەۋدە اربات بار. «اربات» قازاق تىلىندە «اربا مەن ات» دەگەندى بىلدىرەدى.
قايتالاپ ايتايىن. ءبىر ەلدىڭ تەرريتورياسىنا تيىسكەن اڭگىمەلەر تىم تەرەڭدەپ كەتسە جامان.
ءبىزدىڭ ورىس كازاكتارىن جانە وزگە سلاۆيانداردى بولىنۋگە، ىرىتكى سالۋعا يتەرمەلەپ وتىراتىن ءبىر زىميان كۇش بار. ءوز باسىم رەسەيدىڭ قازاقستانعا قالاي قارايتىنىن جاقسى بىلەمىن. ايۋ تىرناعىمەن قازاق جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن ءتىلىپ السام دەيدى، قىتايدىڭ ايداھارى دا وسىدان دامەلى. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى سەم اعايدىڭ ءوز جوسپارى بار...
– مۇنىڭ ءبارىن رەسەيلىك ارنايى قىزمەت ۇيىمداستىرىپ وتىر دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ايتالىق، بيلىكتى كەدەن، ەۋرازيالىق وداققا كىرۋگە يلىكتىرۋ ءۇشىن وسىنداي ءتاسىلدى پايدالانۋى مۇمكىن بە؟
– مۇمكىن. ءبىراق، اشىق ايتا المايمىن. سەبەبى، ساياساتكەر ەمەسپىن. مەن جازۋشىمىن. الايدا ءسوزىڭنىڭ جانى بار. بۇل ءبىزدىڭ بيلىككە قىسىم جاساۋدىڭ وتە اككى جولى. ارا-تۇرا «بايقا!» دەپ قورقىتىپ تۇرۋعا بولادى. ءبىراق، قازاقتار دا قاراپ وتىرماۋى كەرەك. ساۋساعىن شوشايتىپ، «ءوزىڭ بايقا، ءتايت» دەۋى قاجەت.
– قازاقتىڭ جەرىنە كوز الارتىپ وتىرعان ارانداتۋشىلاردىڭ ارتىندا كىم تۇر، نە دەگەنمەن؟
– مۇنداي دۇنيەگە، مۇنداي ادامدارعا مۇلدە نازار اۋدارماۋ كەرەك. ءيا، ەگەر سولجەنيسىن ايتسا، ءسوزسىز بۇعان قارىمتا قايتارۋ كەرەكپىز. نۇرپەيىسوۆ، باسقا دا جازۋشىلار ونىڭ مالىمدەمەسىنىڭ ءمانسىز، قيسىنسىز ەكەنىن تاريحي، جاعرافيالىق دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ جوققا شىعارعان جانە اشىق جازعان. ءبىراق، تازا «قازاقباي» ارەكەتتەر دە بولدى. «باسىن كەسۋ كەرەك» دەگەندەي. بۇل ءادىس ءتيىمسىز. مۇنداي ءاربىر پىكىرگە دالەلدى، ساۋاتتى تۇردە جاۋاپ قاتىپ كۇرەسۋ كەرەك. مۇنداي ويدى قوعام ساناسىنا تىقپالاي الاتىن ىقپالدى، ۇلكەن ادامدارعا عانا قارسى جاۋاپ قات. ال كاكىر-شۇكىردىڭ نە دەگەنىنە، كوڭىل اۋدارماي-اق قويۋعا بولادى. ولاردىڭ اتتارىن دا اتاعىم كەلمەيدى.
– ساياساتتانۋشى راسۇل جۇمالى كەرىسىنشە ويلايدى. «قازاق جەرىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا كۇمان كەلتىرگەن رەسەيلىك ساياساتتانۋشىلارعا قارسى قاتاڭ جاۋاپ قاتقان ءجون» دەيدى.
– قايتالاپ ايتايىن، مەن ءۇنسىز قالايىق دەگەنىم جوق. الدىمەن نەگىزگى قارسىلاسىڭنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ كەرەكسىڭ جانە ونىمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسۋىڭ كەرەك. سويلەگەندە تاريحي، جاعرافيالىق، گەوساياسي دالەلدەرگە سۇيەن. ال ءاربىر ۇساق تۇيەككە نازار اۋدارساڭ، قۇتىرىپ كەتەدى، شىنىمەن دە ىقپالدى ەكەنمىن دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ولارعا نازار اۋدارماۋ، كوڭىل بولمەۋ كەرەك.
– ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وسىندايدا نەگە ءۇنسىز؟
– دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىزدىڭ فيلوسوفتار بيلىكتى اقتاپ، جاقتاي بەرگەنشە ارانداتۋشىلارمەن ناقتى دالەلدەر نەگىزىندە كۇرەسپەي مە ەكەن؟ ايتالىق، ءا.نىسانبايەۆ، ج.ءابديلدين سياقتىلار. جازۋشىلارعا دا ايتارىم سول. ءبىراق، ولار بۇعان بارمايدى، بۇرىش-بۇرىشتا تىعىلىپ وتىر ءبارى.
ەڭ ءتيىمدى ءتاسىل قازاق قانا ەمەس قازاقستاندىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قازاقتار، نەمىستەر، ورىستار، كارىستەر، ۇيعىرلار الگىندەي ارانداتۋ ماقساتىندا ايتىلاتىن وي-پىكىرلەردى جوققا شىعارىپ، بارلىعى ءبىراۋىزدان ءۇن قاتۋى كەرەك. وسىلايشا مەملەكەتتىڭ بولىنبەيتىنىن، ءبىرتۇتاستىعىن كورسەتەمىز. مەن ءوزىمنىڭ ازاماتتىق پوزيسيامدى وسىلاي كورسەتكىم كەلەدى.
دايىنداعان دۋمان بىقاي
