سىبايلاس جەمقورلىق – قازىرگى قازاقستاننىڭ ەڭ اۋىر ءارى كۇردەلى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. پاراقورلىقپەن جانە وسى الەۋمەتتىك قيىندىقتىڭ باسقا دا كورىنىستەرىمەن بەلسەندى تۇردە كۇرەس جۇرگىزىلىپ جاتسا دا، ءبىز ونى قوعامىمىزدىڭ ءارتۇرلى سالالارىنان بايقاپ قالاتىنىمىزدى تاعى جاسىرا المايمىز. ال ءبىزدىڭ ەلىمىز الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعىندا-دەرلىك بار سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتتەرىمەن قالاي كۇرەسىپ جاتىر؟ باستاپقى شارالاردان تىزبەلەپ، ەسكە ءتۇسىرىپ كورسەك...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعى 18 قاراشاداعى «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭىنىڭ التىنشى بابىندا بۇل تەرميننىڭ ءمانى ناقتى ايقىندالعان.

«سىبايلاس جەمقورلىق – جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىمدى اتقاراتىن ادامداردىڭ، سونداي-اق مەملەكەتتىك فۋنكسيالاردى ورىنداۋعا ۋاكىلەتتىك بەرىلگەن ازاماتتاردىڭ، مەملەكەتتىك فۋنكسيالاردى ورىنداۋعا ۋاكىلەتتىك بەرىلگەن ادامدارعا تەڭەستىرىلگەندەردىڭ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ وزدەرىنىڭ قىزمەتتىك (لاۋازىمدى) وكىلەتتىكتەرىن جانە سوعان بايلانىستى مۇمكىندىكتەردى زاڭسىز پايدالانۋى نەمەسە ولاردى الۋ ماقساتىندا زاڭسىز پايدالانۋى سىبايلاس جەمقورلىق بولىپ تابىلادى. بۇعان جەكە ءوزى نەمەسە دەلدال ارقىلى وزىنە نەمەسە ءۇشىنشى تۇلعالارعا مۇلىكتىك (مۇلىكتىك ەمەس) يگىلىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار الۋ، سونداي-اق جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتار بەرۋ ارقىلى وسى تۇلعالارعا پارا بەرۋ دە كىرەدى».

قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، سىبايلاس جەمقورلىق – قىزمەت بابىن جانە وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانۋ، پارا بەرۋ نەمەسە الۋ. سونىمەن قاتار، لاۋازىمدى ازاماتتاردىڭ مۇلىكتى، قىزمەت كورسەتۋدى نەمەسە كەز كەلگەن جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردى زاڭسىز الۋعا اكەپ سوقتىراتىن ارەكەتى دە، ارەكەتسىزدىگى دە سىبايلاس جەمقورلىق دەپ تانىلۋى مۇمكىن.

شەنەۋنىكتىڭ زاڭسىز ارەكەتى جالپى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بەدەلىنە كەرى اسەر ەتىپ، حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمىن تومەندەتەتىنى ابدەن دالەلدەنگەن. شەنەۋنىكتىڭ ءارتۇرلى ۇيىمداردىڭ ارتىقشىلىقتارىن ۇنەمى پايدالانۋىن دا، اقىلى قىزمەتتەردى تەگىن الۋىن دا جەمقورلىق دەپ اتاۋعا بولادى.

سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تاريحى دا تەرەڭنەن تامىر تارتادى. بۇل قۇبىلىس ادامزاتتىڭ بۇكىل وركەنيەتى بويىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. بۇل تۋرالى العاشقى ەسكەرتۋلەر ەڭ ەجەلگى مەملەكەتتەردە دە كەزدەسەدى: مەسوپوتاميا، قازىرگى يراك پەن سيريا اۋماعىندا دا بولعان. شۋمەر قالاسى سول كەزدەگى ەڭ اتاقتى جانە قۋاتتى ورتالىق بولعانىن بىلەمىز، سول كەزدە دە ءادىل جانە ادىلەتسىز سالىقتار دۇنيەگە كەلدى.

سىبايلاس جەمقورلىق ۇنامدى بولۋ ءۇشىن سىيلىق بەرۋ ادەتىنەن باستالادى دەگەن پىكىر دە بار. كەيىنىرەك وسىنداي پروبلەمالار ەجەلگى ەگيپەتتە، ەجەلگى ريمدە، گرەسيادا جانە ورتاعاسىرلىق مەملەكەتتەردە دە كەزدەسىپ جاتتى.

سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستەگى بەتبۇرىس، دالىرەك ايتساق، قوعامنىڭ وعان دەگەن كوزقاراسىن ەۋروپا مەن اقش-تا ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا باستالدى دەپ ساناۋعا بولادى. سودان كەيىن مەملەكەتتىك بيلىك وعان باعىناتىن ادامداردىڭ يگىلىگى ءۇشىن ءومىر سۇرە باستادى، سول سەبەپتى بيلىككە باعىنىشتىلار شەنەۋنىكتەردىڭ زاڭداردى بۇلجىتپاي ورىنداۋىنا ايىرباس رەتىندە بيلىكتى قولدايدى دەگەن ليبەرالدىق ۇراندار دۇنيەگە كەلدى.

1787 جىلى قابىلدانعان اقش كونستيتۋسياسىنا سايكەس، پارا الۋ اقش پرەزيدەنتىن يمپيچمەنتتەۋگە بولاتىن قىلمىس بولىپ سانالدى. ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسى مەن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ كۇشەيۋىنە قاراي ساياسي ەليتا مەن ءىرى بيزنەس اراسىنداعى ءسوز بايلاسۋ ەپيزودتارى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋداراتىن بولدى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ سىبايلاس جەمقورلىق حالىقارالىق پروبلەماعا اينالدى. ويتكەنى، سول تۇستا جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ پارا الۋى كەڭ ەتەك الدى. بۇل، سونداي-اق ءبىر ەلدەگى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كوپتەگەن باسقا ەلدەردىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزە باستاۋىنا اكەلدى.

1990 جىلدارداعى بۇرىنعى سوسياليستىك رەسپۋبليكالارداعى رەجيمنىڭ وزگەرۋى شەكتەن شىققان تەرىس پيعىلمەن قاتار ءجۇردى. Financial Times گازەتىنىڭ 1995 جىلعى 31 جەلتوقسانداعى سانىندا 1995 جىل «جەمقورلىق جىلى» دەپ جاريالاندى. سونداي-اق، ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا بۇۇ 9 جەلتوقسان – حالىقارالىق سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس كۇنىن بەلگىلەدى.

قازاقستاندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تاريحىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى

ءبىرىنشى كەزەڭ – «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1998 جىلعى 2 شىلدەدەگى №267ء-ى زاڭى قولدانىستا بولعان 1998 جىلدان 2015 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ. بۇل كەزەڭدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى الۋ كەزىندە كۇندەلىكتى سىبايلاس جەمقورلىققا ىقپال ەتەتىن جاعدايلاردى جويۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىلگەن ۋاقىت رەتىندە سيپاتتاۋعا بولادى.

قازاقستاندىقتار ءبىلىم بەرۋ جانە مەديسينالىق مەكەمەلەردە، سونىڭ ىشىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا انىقتاما الۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى الۋدى جەدەلدەتۋ بارىسىندا سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرىنە ءجيى تاپ بولدى. قازىرگى ۋاقىتتا «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» ارقىلى ونلاين فورماتتا مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى، مىسالى، مەكەنجاي انىقتاماسىن، جەكە كۋالىكتى نەمەسە ءتولقۇجاتتى جانە تاعى باسقالاردى الۋعا بولادى. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ 80 پايىزدان استامى egov.kz پورتالى مەن حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى ارقىلى كورسەتىلەدى.

ەكىنشى كەزەڭ 2015 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قولدانىستا بار جاڭا زاڭ – «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعى 18 قاراشاداعى №410-V زاڭى قابىلدانعان كەزەڭدى قامتيدى. بۇل قۇجات قازاقستانداعى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ پرينسيپتەرى مەن ادىستەرىن قايتا قاراستىرادى.

جاڭا زاڭ وتە ماڭىزدى ترانسفورماسيانى قامتيدى – رەپرەسسيالىق ادىستەر مەن جازالاۋ شارالارىنان سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جاعدايلارى مەن سەبەپتەرىن جويۋعا كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋ دەپ ۇققان ءجون. بۇل بيزنەستەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ باستاۋى بولدى. لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قاتىسۋ كەزىندە پارا الۋ، پارا بەرۋ، «قايتارىپ الۋ» فاكتىلەرى ەرەكشە باقىلاۋعا الىندى. اقشا اينالىمى ميللياردتاعان اقش دوللارىمەن ەسەپتەلگەن كەلىسىم-شارتتاردى جاساۋ كەزەڭىندە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور دا نازار اۋداردى.

سونداي-اق، وسى كەزەڭنىڭ وتە ماڭىزدى ءساتى «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى» سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتىنىڭ مامانداندىرىلعان ۋاكىلەتتى ورگانى – انتيكوردىڭ قۇرىلۋى بولدى. بۇعان دەيىن ءوز قۇزىرەتى شەگىندە سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ، جولىن كەسۋ جانە الدىن الۋدى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى، ىشكى ىستەر ورگاندارى، پروكۋراتۋرا، مەملەكەتتىك كىرىستەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ شەكارا قىزمەتى جۇزەگە اسىردى.

جاڭا زاڭنىڭ كۇشىنە ەنۋىمەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسىنە اينالدى. بۇگىنگى كۇنى پارا الۋ فاكتىلەرىمەن تىكەلەي انتيكور اينالىسادى. اگەنتتىك ءوز كەزەگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىنادى جانە ەسەپ بەرەدى. اگەنتتىكتىڭ بولىمشەلەرى قازاقستاننىڭ وبلىس ورتالىقتارىندا دا وكىلدىك ەتەدى.

ناقتى ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، وتكەن جىلى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسىپ، ونىڭ دەڭگەيىن دۇنيەجۇزىندە زەرتتەيتىن حالىقارالىق Transparency International ۇيىمىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسىندە قازاقستان 180 ەلدىڭ ىشىندە 102-ورىنعا يە بولدى. Transparency International قولداناتىن 0-دەن 100 بالعا دەيىنگى شكالا بويىنشا، 0 – سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىن، ال 100 – سىبايلاس جەمقورلىق ەپيزودتارىنىڭ مۇلدەم جوقتىعىن بىلدىرەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى 37 بالل جينادى. وسىنداي دەرەكتەرمەن ەلىمىز ورتالىق ازيادا كوشباسشىعا اينالدى.

Transparency International ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، جالپى الەمدىك قوعامداستىق پاندەميا كەزىندە حالىق پەن بيزنەستى قولداۋ بويىنشا كەشەندى شارالار قابىلداعان قازاقستان باسشىلىعىنىڭ قىزمەتىن وڭ باعالايدى. سونىڭ ىشىندە ەل ۇكىمەتى سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارىن جاساعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتەتىن تۇزەتۋلەر قابىلدادى. الايدا قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ اشىقتىق پەن دەنساۋلىق ساقتاۋ شىعىندارى تۋرالى اقپاراتقا قول جەتكىزۋگە بايلانىستى دەموكراتيالىق بوستاندىقتارىن بۇزدى، جۋرناليستەردىڭ، سونداي-اق قۇقىق قورعاۋشىلار مەن ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ قىزمەتىنە نەگىزسىز شەكتەۋلەر جاسادى. سونىمەن قاتار، ASPIR ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2021 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەل ازاماتتارىنىڭ كوررۋپسياعا قارسى اگەنتتىك قىزمەتكەرلەرىنە سەنىمى شامالى ءوستى – 25-پايىزعا دەيىن، ال ءبولىم جۇمىسىنىڭ زاڭدىلىعىنا سەنىمدى ەمەستەردىڭ پايىزى 1،8 دەڭگەيىندە قالدى.

Transparency International ۇيىمىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىناتىن انتيكور دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىنا باسا نازار اۋدارعان. ال مۇناي-گاز، قارجى جانە قۇرىلىس سالالارى ونىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلگەن.

«2022 جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا 1200-دەن استام سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسى تىركەلىپ، 750-گە جۋىق لاۋازىمدى تۇلعا اشكەرەلەندى. كولەڭكەلى ەكونوميكامەن كۇرەسۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى قازاقستاننىڭ ەۋروپا كەڭەسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىلمىستىق-قۇقىقتىق كونۆەنسياسىنا قوسىلۋى بولماق». – دەدى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى ولجاس بەكتەنوۆ سول تۇستا.

سالىستىرۋ ءۇشىن ايتايىق، 2021 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا 1005 سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىس جاسالىپ، 658 ازامات قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، بۇل ونىڭ الدىنداعى جىلمەن سالىستىرعاندا سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارى سانىنىڭ ارتقانىن كورسەتۋى مۇمكىن.

«سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىسى، مەنىڭ ويىمشا، تەك قانا قىلمىستىق كودەكس بولۋى كەرەك جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى. وندا پاراقورلىققا بارعانداردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ، ناقتى جازاعا كەسۋ، كەيىننەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە تىيىم سالۋمەن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ءقاۋپى قاراستىرىلعان. بۇل – ەڭ ءتيىمدى ءادىس. الايدا، 1990-2000 جىلدار تۋرالى ايتاتىن بولساق، ارينە، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ قۇرامداس بولىگى بۇگىنگىمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي تومەندەدى، ءبىراق سوڭعى بىرنەشە جىلدا سونداي ايىرماشىلىق جوق»، - دەيدى استاناداعى زاڭ كەڭەسشىلەرى پالاتاسىنىڭ قۇرىلتايشىسى تولەگەن بولتانوۆ.

قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر حالىقتىڭ باسىم بولىگى بەيتاراپ بولعانىمەن، كەيدە ءتىپتى سىبايلاس جەمقورلىققا وزدەرى باراتىنىن ايتادى. بۇل دا وسى قۇبىلىسپەن ءساتتى كۇرەسۋدە ەلەۋلى كەدەرگى تۋدىرادى. سىبايلاس جەمقورلىق قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ جانە جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىنە وراسان، كەيدە ورنى تولماس زالال كەلتىرەتىندىكتەن، مەملەكەت ءۇشىن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ زارداپتارىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. سەبەبى، سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتكە ءوزىنىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتتەرىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونىمەن قاتار تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋدا بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلوندارىنىڭ سەنىمىنە نۇقسان كەلتىرەدى، ولاردىڭ زاڭدىلىعىنا كۇمان تۋدىرادى، سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمدى كەمىتەدى، جالپى دەموكراتياعا ءقاۋىپ توندىرەدى، حالىقتى سايلاۋعا قاتىسۋ ىنتاسىنان ايىرادى.

مۇنداي ولقىلىقتاردى جويۋ كەشەندى شارالار قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى، اتاپ ايتقاندا:

• ازاماتتاردىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا تەرىس كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت؛


• مەملەكەتتiك قىزمەتشiلەردiڭ، ونىڭ iشiندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە تiكەلەي قاتىساتىن ورگاندار ماماندارىنىڭ قارجىلىق قامتاماسىز ەتiلۋiن ارتتىرۋ كەرەك؛


• قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن جەتىلدىرگەن ءجون؛


• لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ كىرىستەرىنە جانە ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ زاڭدىلىعىنا باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت؛


• سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك پەن جازالاۋدىڭ بۇلتارتپاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك؛

بيلىكتەگى ادامداردىڭ ارتىقشىلىقتارى زاڭمەن ناقتى بەلگىلەنۋى، ولاردىڭ قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى مينيمۋمنان اسپاۋى اسا ماڭىزدى.

سىبايلاس جەمقورلىقپەن تابىستى كۇرەسۋ ءۇشىن مۇقيات زەردەلەۋ جانە تالداۋ، ونىڭ ىشىندە شەت ەلدەردەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تاجىريبەسىن تالداۋ شارالارى تۇراقتى جۇرگىزىلىپ تۇرعانى ءجون. مىسالى، جەمقور شەنەۋنىكتەردىڭ دەرەكتەر بازاسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستە ءبىرقاتار بەلگىلى قيىندىقتار بار، ءبىراق ونىمەن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن كۇرەسۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى. ونىمەن كۇرەستىڭ تابىستىلىعى دۇرىس كوزقاراسپەن، شارالار كەشەنىمەن جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياساتپەن ايقىندالادى. بۇل كۇرەستە مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ، وسى قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساناسىن كوتەرۋ قاجەت.

قازىرگى تاڭدا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ، اسىرەسە، ەلدەن زاڭسىز جولمەن شىعارىلعان جانە تاركىلەنگەن قارجى اكتيۆتەرىن قايتارۋعا قاتىستى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەپ-تەكسەرۋ باعىتىندا بەلسەندى جۇمىسىن كورىپ وتىرمىز. جۇمىستىڭ ناتيجەسى – اتىشۋلى قازاق وليگارحتارىنىڭ تەرگەۋ يزولياتورلارىنا قامالۋى جانە اباقتىعا جابىلۋى بولدى. ءبىز بۇدان اگەنتتىكتىڭ الداعى ۋاقىتتا سىبايلاس جەمقورلىقتى بارىنشا ازايتۋعا قالاي بەت بۇرىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.