«ويلاپ قاراڭىز، بۇل ستراتەگيا سوناۋ 2012 جىلى جارىق كوردى. سودان بەرگى ۋاقىتتا دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ ءتورت تارابى تۇگەل وزگەردى.
تيىسىنشە، قازاقستاننىڭ دا كەلەشەككە قاتىستى قاعيدالارى مەن ۇستانىمدارى وزگەرىسكە تۇسكەنى قيسىندى»، – دەيدى ول.
ايتا كەتەلىك، بيلىك سونىڭ الدىنداعى «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسىن مەرزىمىنەن بۇرىن ءارى ارتىعىمەن ورىنداپ تاستاعانىن ايتقان.
جاڭا ستراتەگيانى قابىلداۋعا جاھاندىق وزگەرىس تۇرتكى بولعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، 2030-دىڭ ورنىن 2050 باعدارلاماسى باسقان-تۇعىن.
سوعان ساي بيلىك اپپاراتىن باسىنان اياعىنا دەيىن قايتا قۇرۋ، ايماقتارعا ءامىرىن جۇرگىزەتىن استانانىڭ ىقپالىن ازايتۋ، انا مەن بالاعا كوڭىل ءبولۋ سەكىلدى سانداعان مىندەتتەر جاڭا ستراتەگيانىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگەن.
«بيلىك ءوزى ۋادە ەتكەن دۇنيەلەردى تاستاي قىلدى دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. ايتەۋىر ءتيىپ-قاشىپ ورىنداعان بولدى. ءال-ازىر «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى، ونىڭ ماقسات-مۇراتى كوڭىل كونشىتپەيدى.
نەگە؟ سەبەبى، ەسكىردى. مۇنداعى مىندەتتەردىڭ ەندىگى جەردە كادەگە اسۋى ەكىتالاي.
بىرىنشىدەن، تەحنولوگيالىق ءدۇمپۋ بولدى. الەم يندۋستريالدى توڭكەرىستىڭ كەلەسى ساتىسىنا ءوتتى.
جالپى، مۇنداي ستراتەگيانى ۇنەمى قايتا قاراپ، ۇدايى تولىقتىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋ قاجەت. ويتپەدىڭ ەكەن، سۇرانىستان قالادى. ەلدىڭ كوزىنەن كەتەدى، كوڭىلىنەن ۇمىت بولادى.
ترانسۇلتتىق كورپوراسيالار ءار 3 جىل سايىن ءوز ستراتەگياسىن تۇگەلدەي قايتا قاراپ، تۇزەپ-كۇزەپ وتىرادى.
سىرتتاعى احۋال، ىشكى فاكتوردى ەسكەرىپ، ۇلتتىق ستراتەگياعا تولىقتىرۋ ەنگىزگەن ءجون»، – دەيدى بۇل ورايدا بوقايەۆ.
سىرتقى فاكتور
ساراپشى بۇعان تۇرتكى بولاتىن سىرتقى 5 فاكتوردى جىپكە تىزگەن ەكەن.
العاشقىسى. اقش ساياساتى. جىل باسىندا اق ءۇي ورتا ازياعا قاتىستى 2025 جىلعا دەيىنگى جاڭا ستراتەگيانى ۇسىندى.
ەكىنشىسى. جۇڭگو. بەيجىڭ «ءبىر جول – ءبىر بەلدەۋ» جوباسىنا بارىنشا باسىمدىق بەرۋدە. وسى ارقىلى ايماقتىڭ تامىرىن باسىپ، الدىمەن ەكونوميكا، ارتىنان ساياسي ينتەگراسيالاۋدىڭ امال-ايلاسىن ىزدەستىرمەك.
ءۇشىنشىسى. باتىس. كۇنى كەشە ەۋرووداق ورتا ازيامەن ارىپتەستىكتى ارتتىرۋعا ارقاۋ بولاتىن جاڭا ستراتەگيانى تانىستىردى.
ءتورتىنشىسى. رەسەي. وداقتاسىمىز 2035 جىلعا دەيىن ارەكەت ەتەتىن جاڭا ەنەرگەتيالىق ستراتەگيانى قابىلدايدى. ماسكەۋ وسى ارقىلى ايماققا ىقپالىن جۇرگىزۋگە ىنتىعىپ وتىر.
بەسىنشىسى. وزبەكستان. تاشكەنت ايماققا ىقپالىن جۇرگىزەتىن ورتالىققا اينالۋدى ارماندايدى. وسى ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق ستراتەگيا قابىلداپ، انە-مىنە ىسكە كىرىسۋگە ءازىر وتىر.
ال ىشكى فاكتورعا كەلسەك، بوقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى مەمباعدارلامالار اراسىندا ءوزارا ۇندەستىك جوق. سالاعا جاۋاپتى مينيسترلىكتەردىڭ ساياساتى 2050 ستراتەگياسىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيدى.
ەكونوميكاداعى ساۋاتسىز شەشىمدەر حالىق تۇرمىسىنىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلگەن.
پارتيالاردىڭ ءوز پايىمى جوق، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ سويىلىن سوعا المايدى.
ىندەت ىلدەبايلاپ كەلە جاتقان قازاقستاندى قۇزعا قۇلاتۋعا شاق تۇر. وسى وتىز جىلدا بيلىكتەن ابدەن كوڭىلى قالعان الەۋمەت ەشنارسەگە ەلەڭ ەتپەيتىن جاعدايعا جەتكەن.
«الەۋمەت ادىلدىك ىزدەيدى. قوعام دەموكراتياعا سۋساپ وتىر. الگى ستراتەگيادا وسى پۋنكتتى اتتاپ وتكەن سىڭايلى. سەبەبى بۇل قۇجاتتى جازاردا بيلىك حالىقپەن اقىلداسقان جوق.
بيلىك حالىقتان قايمىعاتىن قوعامدا مۇنداي دەڭگەيدەگى جوبالارعا ەل تۇرعىندارى تايلى-تۇياعى قالماي اتسالىسادى.
اشىعىن ايتقاندا، «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى اسپان كوگىندە قالىقتاپ ءجۇر. مۇنداعى قيالي دۇنيەلەر حالىقتىڭ شىنايى ارمان-تىلەگىمەن ۇيلەسپەيدى»، – دەيدى بوقايەۆ.
ىشكى فاكتور
ونىڭ پايىمداۋىنشا، جاڭا ستراتەگيانى كەلەسىدەي 5 تالاپپەن تولىقتىرۋ قاجەت.
ءبىرىنشىسى. زاڭى بيلىككە دە، بۇقاراعا دا ورتاق، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى ءبىرىنشى كەزەكتە قورعالاتىن ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ.
«بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ادىلەتتى مەملەكەتتە حالىق بيلىكتەگى ات توبەلىندەي توپقا كلەپتوكراتتار رەتىندە قارامايدى. بيلىك حالىقتىڭ قاباعىنا قاراپ سويلەيدى، ەلدەگى ساياسي ءھام ەكونوميكالىق وزگەرىستەردى حالىقپەن اقىلداسىپ بارىپ قابىلدايدى»، – دەيدى بوقايەۆ.
قازىرگى احۋال قانداي؟ 2020 جىلدىڭ «قۇقىقتىق مەملەكەت» رەيتينگىندە قازاقستان 128 ەلدىڭ ىشىنەن 62-ورىنعا تۇراقتادى. رەيتينگ ماماندارى قازاقستانداعى سوت جۇيەسى مەماپپاراتتىڭ اشىقتىعىنا 2 دەگەن باعا قويىپتى.
ەكىنشىسى. ناقتى ناتيجە بەرەتىن الەۋمەتتىك ستراتەگيا قۇرۋ. جۇرتتى جۇمىسپەن قامتۋدى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە ورىنداۋ. قازبا بايلىقتى ساتۋدان تۇسكەن حالىققا تيەسىلى دۇنيەنى ءادىل ۇلەستىرۋ.
الەمدەگى ەڭ باقىتسىز ەلدەردىڭ ساناتىنان «باقىتتى ەلدەردىڭ» قوسىنىنا ءوتۋ.
«الەمدەگى باقىتتى ەلدەردىڭ العاشقى وندىعىندا دانيا، شۆەيساريا، يسلانديا، نورۆەگيا، نيدەرلاندى، شۆەسيا، جاڭا زەلانديا، اۆستريا جانە ليۋكسەمبۋرگ تۇر. قازاقستان 50-ورىندا. وزبەكستان بىزدەن وزىق تۇر»، – دەيدى بوقايەۆ.
ءۇشىنشىسى. بيزنەستى دامىتۋعا قولايلى جاعداي جاساۋ. مەملەكەت بيزنەستى قولداۋدىڭ جاڭا تەتىگىن ىزدەستىرگەنى ءجون.
بۇل مىندەتتى ورىنداي السا، ۇلتتىق ەكونوميكانى امان الىپ قالادى. ال ەگەر...
«ال ەگەر ءبارى دە داۋرىقپا، ناۋقان دەڭگەيىندە جۇرگىزىلسە، ۇلتتىق ەكونوميكا بيزنەسپەن بىرگە قۇردىمعا كەتەدى. بيزنەستى القىمنان الا بەرگەنشە، ونىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازاسىن جەڭىلدەتۋ كەرەك»، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
ءتورتىنشىسى. مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىن ءوزى اسىراي الاتىن الۋەتى بولۋى كەرەك. ىندەت ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قانشالىقتى وزەكتى ەكەنىن ايشىقتاپ بەردى.
بۇعان باعا بەرەتىن The Global Food Security Index-ىندە ءبىزدىڭ ەل 48ء-ىنشى ورىندا تۇر.
بەسىنشى جانە ەڭ باستى تالاپ: حالىقتى مەملەكەت ىسىنە ارالاستىرۋ. ساياساتتى جۇرتتان جىرىپ الماۋ. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى بيلىكتىڭ بۇعاۋىنان بوساتۋ. ولارعا شىن مانىندەگى ەركىندىك بەرۋ. وي ەركىندىگى مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ سالتانات قۇرۋىنا جول اشۋ.
«وسىمەن بايلانىستى رەيتينگتە قازاقستان 167 ەلدىڭ ىشىندە 139-ورىندا تۇر. تومەن. وتە تومەن كورسەتكىش. حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى قانشالىقتى الشاق ەكەنىن وسىعان قاراپ-اق باعامداۋعا بولادى»، ؘ – دەيدى بوقايەۆ.
...
توق ەتەرىن ايتقاندا، «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن تۇبەگەيلى جاڭارتاتىن كەز كەلدى. سوعان ساي مەمباعدارلامالاردى دا قايتا قاراۋ قاجەت.
ءسوي دەگەن بوقايەۆ بۇلاردىڭ ناتيجەسىزدىگىن ناقتى انىقتايتىن اۋديت جۇرگىزگەن ءجون دەگەن ۇستانىمدا.
«سوسىن ەگەر ستراتەگيانى قايتا قاراپ جاتساق، ونى تالقىلاۋدان قالىڭ بۇقارا قالىس قالماۋى قاجەت. بۇعان قوعام اتسالىسقاندا عانا ستراتەگيا شىنايى ومىرگە ءبىرتابان جاقىن بولادى.
قوعام ءوزى تۇسىنبەگەن قۇجاتتىڭ قىر-سىرىنا ۇڭىلمەيدى، قىزىقپايدى. ەسكى ستراتەگيانى مەڭزەپ وتىرمىن. بىزگە انىق-قانىق ماقساتى بار، حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىمەن ۇندەسەتىن جاڭا قۇجات قاجەت. ال ناۋقانشىلدىققا ۇرىنساق، «باياعى جارتاس، سول جارتاستىڭ» كەبىن كيەمىز»، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
بوقايەۆ ەسكىنى ءسۇرىپ تاستاپ، جاڭا ستراتەگيانى قابىلداۋعا توقايەۆتىڭ ءوزى ىنتا تانىتار دەگەن سەنىمدە.
«بالكىم، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا بۇل ويىن ورتاعا سالار. ال ونى ورىنداۋدى جاڭا ۇكىمەتكە جۇكتەگەن ءجون شىعار. قالاي بولعاندا دا، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستراتەگياعا سۋساپ وتىرمىز. بىزگە تۇسىنىكتى جازىلعان، ىشكى-سىرتقى فاكتوردى تەڭ ۇستايتىن قۇجات قاجەت»، – دەيدى ول.
ازىرلەگەن دۋمان بىقاي
