قازاق حاندىعى – ۇلان-عايىر جەرىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقان تاريحى، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بىرلىگىنىڭ باستاۋى. ەلىمىز بەن كورشىلەس ايماقتاردا 1465-1847 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعى ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى اۋماقتى، سىرداريا مەن امۋداريا وزەندەرى ارالىعىن جانە حوراسان جەرىن قامتىعان. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا 1457 جىلدان كەيىن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءابىلحايىر حان ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسكەن قازاق تايپالارىن باستاپ شىعىس دەشتى-قىپشاقتان باتىس جەتىسۋ جەرىندەگى شۋ مەن تالاس وڭىرىنە قونىس اۋدارۋى مۇرىندىق بولدى. حاندىقتىڭ پايدا بولۋىن قازاق جەرىندە XIV-XV عاسىرلارداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنيكالىق-ساياسي پروسەستەردەن تۋعان زاڭدى قۇبىلىس دەپ بىلەمىز. ءوندىرۋشى كۇشتەردىڭ دامۋى، كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ ارتۋى، فەودالدىق توپتاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى نەگىزىندە ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستان اراسىنداعى تارتىستىڭ ءورشۋى، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ ۇدەۋى XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇل مەملەكەتتەردىڭ قۇلدىراپ ىدىراۋىنا اپارىپ سوقتىردى.
قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دالا دەموكراتياسىنا نەگىزدەلگەن. مەملەكەت باسقارۋشىلارى رەتىندە حاندار ساياسي بيلىك جۇرگىزىپ كەلگەن. ولاردى تورە تۇقىمىنان شىققان سۇلتاندار اراسىنداعى تاڭداۋ نەگىزىندە سايلاعان.
قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش حانى - كەرەي، سوڭعى حانى - كەنەسارى قاسىم ۇلى. حاندىقتى باسقارۋ ىسىندە قاسىم، حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم، تاۋكە، ابىلاي سىندى بىلىكتى، بىلەكتى حاندار بولعان. قازاق حاندىعى قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، جەتى جارعى زاڭدارىنا جۇگىنگەن.
قازاق حاندىعى تۋرالى بىزگە جەتكەن ناقتى جازبا دەرەكتەردىڭ ءبىرى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگى بولىپ تابىلادى. بۇل جازبا موعولستان حاندىعىنىڭ تاريحىنا ارنالعان. ول كەزدە جەتىسۋدى بيلەگەن موعولستان حانى ەسەنبۇعا (1434—1462-جىلدارى بيلىك ەتكەن) قونىس اۋدارعان قازاقتاردى ءابىلحايىرعا قارسى پايدالانۋ ءۇشىن قونىس بەرەدى. وسى وقيعا جونىندە تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە جانىبەك پەن كەرەي حاندار موعولستانعا كوشىپ باردى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ولار ورنالاسقان سوڭ، ءابىلحايىر حان دۇنيە سالدى دا، وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى. ءىرى-ىرى شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ ۇلكەن بولىگى كەرەي مەن جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ماڭىنا جينالعانداردىڭ سانى 200 مىڭعا جەتتى. ولاردى وزبەكتەر - «قازاقتار» دەپ اتادى. قازاق سۇلتاندارى 870 جىلدارى (1465-1466) بيلەي باستادى...». سول كەزەڭدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قازاق حاندىعى تۋرالى دا كوپتەگەن مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ابۋلعازى، قادىرعالي جالايىري ەڭبەكتەرىندە دە قازاق حاندىعى مەن ونىڭ بيلەۋشىلەرى تۋرالى مالىمەتتەر بار. سونداي-اق، قازاق حاندىعى كەزەڭىنە قاتىستى شىعىس دەرەكتەرىنىڭ دە ماڭىزى زور.
2015 جىلى ەل ىشىندە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا اتاۋلى مەرەكەگە وراي سان ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىلعانىن بىلەمىز. «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى اياسىندا جيناقتالعان كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردى جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، جاريالاۋ سىندى جۇمىستاردى جاساۋ ماقساتىندا ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىنان تاريحي ماتەريالداردى زەرتتەۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق اقپارات ورتالىعى قۇرىلدى. اتالعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار بويىنشا كورشى ەلدەردىڭ مۇراعاتتارى مەن دەرەكتەمەلەر قورلارىندا جۇمىس اتقارعان شىعىستانۋ ەكسپەديسيالارى اۋقىمدى ىستەر جاسادى. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىنان قازاق تاريحىنا قاتىستى ءبىرقاتار قۇندى ماتەريالدار تابىلدى. ول جەردەن قازاق-قىتاي، قازاق-ورىس، قازاق-قىرعىز، قازاق-قوقان، قازاق-ويرات ديپلوماتيالىق قاتىناستارى تۋرالى، ءبىزدىڭ حاندارىمىزدىڭ بەيجىڭگە بوعدا ەجەن حانعا بارعان ەلشىلەرى، ولاردىڭ گراموتالارمەن ماراپاتتالعانى، قازاق-قىتاي ساۋداسى تۋرالى، قازاقتاردىڭ تۇرمىسى، داستۇرلەرى جايلى قۇجاتتاردىڭ كوپ ەكەنى انىقتالدى. ولاردا قازاق حالقىنىڭ سانى، باتىرلارى مەن بيلەرى، قازاق رۋلارى تۋرالى مالىمەت قورى مول.
شىعىستانۋ ارحەوگرافيكالىق ەكسپەديسياسى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە قحر-دا 1741-1811 جىلدارداعى قازاق حاندىعى مەن سين يمپەرياسى قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحىن كورسەتەتىن دەرەكتەر بار. ول جاقتان ەكى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ جازىسقان رەسمي حاتتارى تابىلدى. سونداي-اق، قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارى مەن جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرىنىڭ سين يمپەراتورى سيانلۋنعا، ىلە مەن تارباعاتاي گۋبەرناتورى امبانعا ارنالعان رەسمي حاتتارى كەزدەسەدى. ول كەزدەرى ابىلاي حان، ءۋالي سۇلتان، ابىلمامبەت حان، ابىلپەيىز سۇلتان، بولات حان، سانياز، حانقوجا، ءادىل سۇلتان، بوپى، كوگەداي سىندى تۇلعالار حات جولداعان ەكەن.
قازاق حاندارىنىڭ جۇڭگو بيلەۋشىلەرىمەن ديپلوماتيالىق حاتتارىنىڭ شاعاتاي، ويرات تىلدەرىندە بولعانى انىقتالدى. ءاربىر حاتقا ءمانجۋ ءتىلىندە تۇسىندىرمە جازبا بەرىلىپ، ول جەردە قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ تاريحى مەن شىققان تەگى، قاي جەردە تۇراتىنى جازىلعان.
زەرتتەۋ جۇمىستارىنان سوڭ قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىمەن قۇجاتتاردىڭ ءدال كوشىرمەسىن باسىپ شىعارۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. قازىرگى كەزدە قۇجاتتار كوشىرمەسىنىڭ 2 تومى جانە ولاردىڭ قازاقشا نۇسقاسىنىڭ 4 تومى «قازاق حاندىعى مەن سين پاتشالىعىنىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق قاتىناستارى تۋرالى جۇڭگو مۇراعات قۇجاتتارى» (2 توم)، سونداي-اق، «قازاق حاندىعى مەن سين پاتشالىعىنىڭ ساۋدا قاتىناستارى تۋرالى جۇڭگو مۇراعات قۇجاتتارى» (2 توم) جارىققا شىقتى.
لوندون، وكسفورد قالالارىنداعى بودلەان جانە بريتان كىتاپحانالارىندا ساقتاۋلى «تاريح-ي كيپچاك-حاني»، «تاريح-ي ابۋلحاير-حاني»، «نۋسرات-نامە» جانە «مۋيز ال-انساب»، «ءباحر-ال-اسرار»، راحا كىتاپحاناسىندا (رامپۋر قالاسى) جانە سالار-ە-دجانگ مۋزەيىندە (حايداراباد قالاسى) ساقتاۋلى «جاميع ات-تاۋاريح»، «تاريح-ي شاح»، وزگە دە شىعىس قولجازبالارى XIV – XVII عاسىرلارداعى انىق تاريحي وقيعالاردى زەردەلەۋ ءۇشىن ماڭىزدى ماتەريالدار ەكەنى بەلگىلى. ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندەگى جازبالار دەشتى قىپشاقتا XIV عاسىردىڭ اياعىندا – XV عاسىردىڭ باسىندا بولعان ساياسي وقيعالاردى، ءابىلقايىر حاننىڭ، مۇحاممەد شايباني حاننىڭ، كەرەي حاننىڭ، جانىبەك حاننىڭ جانە باسقا تۇلعالاردىڭ ەل باسقارۋ تاريحىن كورسەتەدى. كەيىنگى كەزدەرى تۇركيا، ۇلىبريتانيا، شۆەيساريا ەلدەرىنىڭ مۋزەيلەرى مەن كىتاپحانالارىنان تىڭ دەرەكتەر تابىلۋدا. ەلدەر اراسىنداعى كەلىسسوزدەر، ابىلاي حاننىڭ، ابىلپەيىز سۇلتان جانە باسقا دا ەل بيلەۋشىلەردىڭ جولداعان ديپلوماتيالىق حاتتارى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قورلارىندا دا كەزدەسىپ جاتىر. بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحىنىڭ، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ دارالىعىن، بيىكتىگىن كورسەتەدى. قازاق حاندىعى تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ. ءالى دە زەرتتەلىپ، زەردەلەنەتىن تىڭ دۇنيەلەر دە جوق ەمەس. ويتكەنى، وسىنداي اسقاق ەلدىڭ تاريحىنىڭ دا ۇلكەن بولاتىنى ءسوزسىز.
