ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى سىيلىققا ۇسىنىلعان ماقالا!
«عۇمىر بايگەسىندە ءبىزدىڭ
قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار!»
ءاليحان بوكەيحان
قازىرگى قازاق قوعامىنداعى كوپ تالقىلانىپ، شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىسىنىڭ جاي-كۇيى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەل باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالاسىنداعى، ءىسقاعاز جۇرگىزۋ مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى قولدانىسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاعان كۇننەن بەرى كۇن تارتىبىنەن ءبىر تۇسپەي كەلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە سايكەس قولدانىسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا اتقارىلعان ىستەر، جۇزەگە اسقان جوبالار، تىندىرىلعان شارۋالار دا از ەمەس.
بۇگىنگى ازدى-كوپتى جەتىستىكتەرىمىز سونىڭ ناتيجەسى. سونىمەن قاتار، باسى بار، اياعى جوق باستامالار مەن شالا-شارپى، جۇيەسىز جاسالعان جۇمىستاردىڭ، عىلىمي نەگىزى ءالسىز باعدارلامالاردىڭ، ەلگە، تىلگە، ۇلت مۇددەسىنە جانىاشىماستىقتىڭ، كاسىبي بىلىكتىلىگى تومەن باسشىلار مەن مامانداردىڭ كەسىرىنەن ۇلت ءتىلىنىڭ ءسوزبۇيداعا سالىنىپ، ءالى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانماسەلەلەرى دە جەتكىلىكتى.تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق بەلەسىنە كوتەرىلگەنتۇستا وتكەنىمىزگە شولۋ جاساپ،قازىرگى تىلدىك احۋال مەن قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن پايىمداۋ وتە ماڭىزدى. وسى ورايدا ءبىز دە قازاق ءتىلىنىڭ الاشتىق، كەڭەستىك جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەرىندەگى ۇلتتىق، مەملەكەتتىكتىل رەتىندە دامىپ، قولدانىلۋىنىڭ جاي-كۇيىنە توقتالا وتىرىپ، ونىڭ ەرتەڭى جايلى ويلارىمىزدى ورتاعا سالساق دەيمىز.
الاش جانە ۇلت ءتىلى
ءتىل ساياساتىن جوسپارلى تۇردە جۇرگىزۋ، حالىقتىڭ تىلدىك قۇقىعىن قورعاۋ، قازاقتىڭ جازبا ادەبي ءتىلىن دامىتىپ، ب ا ق ءتىلىن، عىلىم ءتىلىن، كوركەم ادەبيەت پەن ءىسقاعاز ءتىلىن قالىپتاستىرۋ بىزدە نەگىزىنەن حح عاسىر باسىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنەن باستاۋ الادى. جالپى ۇلتتىق دامۋىمىز بەن مەملەكەتتىڭ ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋدەگىالاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانعان جولى ايرىقشا بولدى. سوندىقتان بۇل كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداپ، بۇگىنگى ىس-ارەكەتىمىزدى باعامداپ، بولاشاققا بەتالىسىمىزدى بەلگىلەۋ ءۇشىن ودان ساباق الۋدىڭ ءمان-ماڭىزى زور. بۇل تۇرعىدا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان مەن احاڭ باستاعان ۇلت زيالىلارىماقسات-مۇراتتارىنىڭ، ساياسي ۇستانىمدارىنىڭ قازىرگى ۋاقىتپەن قابىسۋىن، عىلىمي-اعارتۋشىلىق جولداعى اتقارعان ىستەرى مەن قالدىرعان مۇرالارىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعىن انىقتاپ، ولاردى ىس-تاجىريبەدە جانە ۇرپاق تاربيەسىندە پايدالانعان ابزال.
رەسەي پاتشالىعىنا قاراعان كەزەڭدە قازاقتىڭ تىلدىك قۇقىعى شەكتەلدى. ازاتتىعىنان ايرىلىپ، بوداندىققا بويسۇنعان حالىقتىڭ تىلدىك قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن ۇستەمدىك ەتۋشى مەملەكەتتەن تالاپ ەتىپ، ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارۋ وڭاي ءىس ەمەس. ول ءۇشىن سول ءتىلدىڭ يەسى بولىپ سانالاتىن جۇرتتىڭ ساياسي ساۋاتى جوعارى، ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن تۇلعالارى، حالقىنىڭ قامىن ويلايتىن قايراتكەرلەرى مەن زيالى قاۋىمى بولۋى كەرەك ەدى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق ۇلتىنىڭ دا وسىنداي زيالى قاۋىمى قالىپتاستى. قازاقتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى سەرگەك زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ساياسي قوزعالىس، «الاش»پارتياسىن،«الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، حالقىن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە باستاعان اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت كوسەمىاليحان بوكەيحان بولدى. ول بۇكىل سانالى عۇمىرىن حالقىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكە ارنادى. وسى كۇرەسكە تولى عۇمىرىندا ول قازاق حالقىنىڭ تىلدىك قۇقىعىن دا قورعادى. «مەن قازاق حالقىن سوۆەت بيلىگىنە قارسى كۇرەسكە باستادىم» دەپ قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قايمىقپاي قاسقايىپ تۇرىپ ايتقان قايسار تۇلعا، ءتىل تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەستى سول كەڭەس ۇكىمەتى ورناردان كوپ بۇرىن، قازاق پاتشالىق رەسەيگە قاراعان كەزەڭدە باستاعان. حالىقتىڭ تىلدىك قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى، تىلدىك تەڭسىزدىك دەربەستىگىنەن ايرىلعان جۇرتتاردىڭ باسىندا بولاتىن جاعداي. قازاقتىڭ باسىنداعى سونداي ءحالدى كورىپ قانا قويماي، cول تەڭسىزدىكتى جويۋ ماسەلەسىن العاش كوتەرگەن دە الاشتىڭ ءاليحانى. 1905 جىلى قاراشادا رەسەيدىڭ «جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەرىنىڭ» ماسكەۋدەگى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ول: «انا ءتىلىن ەركىن قولدانۋ قازاقتاردىڭ تاياۋ اراداعى مۇقتاجى» دەپ اشىق مالىمدەدى.ونىڭ «مەن التايدان ورالعا، ءسىبىر تەمىر جولى تورابىنان ومبىعا دەيىنگى كەڭ كەڭىستىكتى مەكەندەگەن 4 ميلليون قازاق حالقىنىڭ وكىلىمىن. قازاقتىڭ بۇگىنگى اسقان مۇڭى – انا ءتىلىن قولدانۋ بوستاندىعى، ونىڭ قاجەتتىلىگى سايلاۋ قارساڭىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ەرەكشە ارتىپ وتىر جانە وسىعان بايلانىستى مەنىڭ قۇرىلتايدان وتىنەرىم – جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ قۇقىن شەكتەيتىن زاڭنىڭ تەز ارادا قايتا قارالۋى تالاپ ەتىلسىن» دەگەن سوزىنەن دە، بۇل ماسەلەنى تاباندى تۇردە كۇن تارتىبىنە قويا بىلگەنىن، ۇستانىمىنىڭ ايقىندىعىن كورۋگە بولادى.
قايراتكەر قارقارالى ۋەزى قازاقتارىنىڭ 11 تارماقتان تۇراتىن قۇزىرحاتىن ۇيىمداستىرىپ، ونى ورىس تىلىندە سانكت-پەتەربۋرگتە «سىن وتەچەستۆا» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 4 قىركۇيەكتەگى 173-سانىندا جانە 1906 جىلعى 26 تامىزدا ءوزى باسۋشى-رەداكتورى بولعان «يرتىش» گازەتىنىڭ 32-سانىندا ومسكدە ءوز اتىنان ەكى رەت جاريالاعان. وسى 11 تارماقتىڭ 2،3،7 جانە 8-تارماقتارىندا قازاق ءتىلىنىڭ ءماسەلەلەرى كوتەرىلدى. 14 500 ادام قول قويعان وسى قۇزىرحاتتىڭ 2-تارماعىندا «…قازاقتىڭ ۇل بالالارىنا ارناپ اشىلعان اۋىل مەكتەپتەرىندە ساباق ورىس تىلىندە ءجۇرەدى. وسى مەكتەپتەردەگى ساۋات اشۋ ساباقتارى قازاق تىلىندە دە جۇرگىزىلۋىن سۇراعان قازاقتاردىڭ ءوتىنىشى ورىندالمادى. بۇل مەكتەپتەردە قازاق بالالارىنا قازاق سوزدەرىن ورىس ارىپتەرىمەن جازۋعا ۇيرەتەدى. ولار قازاق دىبىستارىن بەرە المايدى» دەپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي-كۇيى مەن بالالاردى قازاقشا، ۇلت ءتىلىنىڭ الىپبيىمەن وقىتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلادى. 3-تارماقتا «قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن تيپوگرافيا اشىپ، الدىن الا جۇرگىزىلەتىن سەنزۋراسىز قازاق تىلىندە گازەتتەر شىعارۋ قاجەت» دەلىنەدى.
[caption id="attachment_20890" align="alignright" width="420"]
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى كوللاج[/caption]
7-تارماقتا جۇزدەگەن كەڭسەلەردە ءىسقاعاز جۇرگىزۋ ورىس تىلىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىعى، قولدانىستاعى دالا ەرەجەسىنىڭ شتاتىنا سايكەس ۋەزدەر مەن وبلىستىق باسقارمالاردا قازاق ءتىلىن بىلەتىن اۋدارماشىلار بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىنە قاراماستان، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك بۇل ورىندارعا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىس شەنەۋنىكتەرىن الىپ وتىرعانىن، كەيدە قاجەتتىلىككە بايلانىستى بۇل ىسكە باسقا ادامداردىڭ تارتىلاتىنىن جانە كرەستيان باستىقتاردىڭ قازاق تىلىندە جازىلعان وتىنىشتەردى قابىلدامايتىندىعىن ايتا كەلىپ، مىناداي تالاپ قويادى: «قازاقتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن: بولىستىقتاردىڭ كەڭسەلەرى مەن حالىق سوتتارىندا ءىس قاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋ، اۋدارماشى لاۋازىمىنا قازاقشا بىلەتىن جانە قازاقشا حات تانيتىن ادامداردى الۋ، جانە قازاقتاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، ءوتىنىشتى ءوز انا تىلىندە جازۋ». 8-تارماقتا سوتتىڭ ءوزى قىزمەت ەتىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋى – سوت تورەلىگىن دۇرىس جۇرگىزۋدىڭ قاجەتتى شارتى. سوعان قاراماستان، قازاق دالاسىندا سوت پەن تەرگەۋشى بولىپ حالىق ءتىلىن بىلمەيتىن ورىستار قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ال نەگە ەكەنى بەلگىسىز قازاق زاڭگەرلەرى قازاقتار تۇراتىن ۋەزدەرگە تاعايىندالمايدى، وسىدان دالالىق ولكەدە سوت تورەلىگى زارداپ شەگىپ وتىر. سوندىقتان سوتتار قازاق ءتىلىن بىلەتىن بولسىن جانە قازاق دالاسىندا القابيلەر سوتى ەنگىزىلسىن» (ورىسشادان اۋدارعان – ش.ق.) دەلىنگەن.
بۇل قۇزىرحاتتا قازاق بالالارىنا انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋ، كەڭسەلەردە ءىسقاعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋ، سوت پەن تەرگەۋ ءىسىن قازاقشا جۇرگىزۋ تالاپتارى انىق قويىلعان. ياعني، ءاليحان بوكەيحان «الاشوردا» ۇكىمەتىجاساقتالاردان،قازان توڭكەرىسىنەن، قازكسر-ى قۇرىلاردان 15-20 جىل بۇرىن، سوناۋ حح عاسىر باسىندا-اق پاتشالىق رەسەيگە قاراعان قازاق دالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، بيلىككە ناقتى تالاپتار قويعان تۇڭعىش قايراتكەر. ءىس جۇزىندە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە جۇكتەلۋگە ءتيىس قىزمەتتەردى اتقارۋى تالاپ ەتىلگەن. الاش ارداقتىسى قازاق بالالارىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋىن ۇلتتى ساقتاۋدىڭ، ءتىل ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرىپ، وعان ۇنەمى ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىرادى. ول «يرتىش» گازەتىنىڭ وسى 32ء-ىنشى نومىرىندە قازاق دالاسىندا ءىى الەكساندر مەن ءىى نيكولاي جۇرگىزگەن ولكەلەردى ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىرۋعا بارىنشا ىنتالى قايراتكەرلەردىڭ بار ەكەندىگىن اشىق ايتا كەلىپ، «ورىستاندىرۋ ساياساتى قازاقتاردىڭ انا تىلىندە حات تانۋىن تەجەۋدىڭ بارلىق امال-تاسىلدەرىن قاراستىرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ جازدى. الاش قايراتكەرى قازاق بالالارىنىڭ الدىمەن باستاۋىش مەكتەپتە انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، 1913 جىلعى «قازاق» گازەتىنىڭ 14ء-ىنشى نومىرىندە «ورىسشا وقۋ ورىس قولتىعىندا تۇرعان جۇرتقا كەرەك؛ كەرەك بولعاندا قازاقشا وقىعاننىڭ ۇستىنە كەرەك. قازاقشا وقي-جازا بىلگەن سوڭ، شاما كەلسە ورىسشا ءبىلۋ قاجەت» دەپ الدىمەن قازاقشا وقىپ-جازىپ ۇيرەنىپ، شاماسى كەلسە ورىس ءتىلىن سودان كەيىن عانا يگەرۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتەدى. مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ بۇل پىكىرى وتە ورىندى ايتىلعان. ءبىز بۇگىن ءوزىمىزدى ورىس قولتىعىنان شىققان تاۋەلسىز ەلمىز دەپ سانايمىز. سويتە تۇرا، ۇل-قىزدارىمىزدى ورىسشا وقىتۋدى ءالى دە جالعاستىرىپ، وعان قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلۋ قۇقىعىن بەرىپ قويدىق. قازاقشا وقىپ-جازا بىلمەك تۇگىلى ءالى انا تىلىندە ويىن دۇرىس جەتكىزە المايتىن بۇلدىرشىندەرگە اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىن قاتار ۇيرەتپەك بولىپ جاتىرمىز. قازاق بالالارىنىڭ شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋىنە ەشكىم قارسى ەمەس، ماسەلە وزگە تىلدەردى انا تىلىمەن جارىستىرىپ تىم ەرتە وقىتۋدىڭ بۇرىستىعىندا بولىپ وتىر. بۇل قازاقتىڭ ءتىلى عانا ەمەس بۇكىل ۇلت بولمىسىنا كەسىرىن تيگىزەتىن ءقاۋىپتى قادام.
ءا.بوكەيحان ءوزى باستاعان الاش زيالىلارى جاساپ، 1917 جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ №251 سانىندا جاريالانعان «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا «بي ءھام سۋديا جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋى؛ قازاق كوپ جەردە سوت ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋى؛ پريسياجنىيلار قازاقتان الىنۋى» كەرەكتىگى («بيلىك ءھام سوت» بولىمىندە)، «باستاۋىش مەكتەپتەردە انا تىلىندە وقۋى؛ قازاق ءوز تىلىندە ورتا مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت اشۋى» («ءعىلىم-بىلىم ۇيرەتۋ» بولىمىندە) قاجەتتىگى انىق جازىلعان. وسى باعدارلامادان الاش كوسەمى مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ قازاق ءتىلىن قولدانۋ مەن دامىتۋ جونىندە الدارىنا قانداي ماقسات قويعانىن كورۋگە بولادى. ولار بۇل ماقساتىن باعدارلامالارىندا، قاعاز بەتىندە عانا قالدىرىپ قويعان جوق. ناقتى ومىردە جۇزەگە اسىردى. وزدەرى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولىپ كەتكەن 30-جىلداردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن جاپتاي-تۇرماي ۇلتقا، تىلگە ادال قىزمەت ەتتى. ولار قازاق ءتىلىنىڭ جۇزدەگەن نەگىزگى سالالىق تەرميندەرىن جاساپ قولدانىسقا ەنگىزدى،قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان تۇڭعىش ءپان وقۋلىقتارىن جازدى، قازاقشا گازەت-جۋرنالدار شىعاردى، كوركەم شىعارمالار جازىپ،وزگە حالىقتاردىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن اۋداردى، بىر-بىرىمەن قازاقشا حات-حابار الماستى. العاشقى قازاق روماندارى مەن قازاق تىلىندەگى عىلىمي-ەڭبەكتەر دە وسى كەزەڭدە جازىلدى. ۇلت زيالىلارى قازاق ءتىلىن ءىس جۇزىندە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىندا قولداندى. وسىلايشا،ولار قازاقتىڭ عىلىم، باسپا ءسوز، كوركەم ادەبيەت جانە رەسمي ستيلدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، تۇتاستاي العاندا ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلدىڭ نەگىزىن بەرىك قالادى. ءاليحان بوكەيحان باستاعان ۇلتىمىزدىڭ باعىنا تۋعان الاش زيالىلارىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىردىڭ باسى قازاق ءتىلىنىڭ قارقىندى دامىپ، جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ كەزەڭىنە اينالدى.
كسرو (قازاق كسر-ءى) جانە قازاق ءتىلى
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن 1920 جىلى قۇرىلعان قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى كسرو قۇرامىنا كىردى.سوعان سايكەس ءقازسسر-ى ازاماتتارىنىڭ تىلدىك قۇقىقتارى دا كسرو كونستيتۋسياسىنا سايكەس بەلگىلەندى. كسرو-نىڭ 1924، 1936، 1977 جىلدارى قابىلدانعان كونستيتۋسيالارىنان كەيىن ارتىنشا-اقاراعا بىر-ەكى جىل سالىپ قازاسر مەن قازكسر-نىڭ1926، 1937، 1978 كونستيتۋسيالارى دا وعان سايكەستەندىرىلىپ وتىردى. سوندىقتان وداق قۇرامىنا كىرگەن قازكسر-نىڭ ءتىل ساياساتى مەن قازاق حالقىنىڭ تىلدىك قۇقىقتارىن ءىس جۇزىندە كسرو بەلگىلەپوتىردى. وداقتىڭ دا، ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ دا وسى اتالعان كونستيتۋسيالارىندا قازىرگى قولدانىستاعى تاۋەلسىز ەلدىڭ اتا زاڭىنداعىداي تىلدەردىڭ مارتەبەسى مەن قولدانىلۋ اياسى ناقتى اتاپ كورسەتىلمەگەن.
پروفەسسور قابدەش ىدىرىسوۆ 1926 جىلعىقازاقتىڭالعاشقىكونستيتۋسياسىتۋرالىبىلايدەيدى: «كونستيتۋسيا كازاحسكوي اسسر 1926 گودا نە بىلا ۋتۆەرجدەنا وفيسيالنو. ونا نە بىلا وپۋبليكوۆانا ۆ سرەدستۆاح ماسسوۆوي ينفورماسيي. ۆ چاستنوستي، پروەكت كونستيتۋسيي بىل وپۋبليكوۆان تولكو نا رۋسسكوم يازىكە. نو، گدە وپۋبليكوۆانو، نە ۋكازانو. پوەتومۋ ي وسنوۆنايا ماسسا كازاحسكوگو ناسەلەنيا، كوتورايا ۆ تو ۆرەميا سوستاۆليالا ۆ كازاحستانە بولەە 70%، نە بىلو زناكومو س تەكستوم كونستيتۋسيي».
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقتىڭ ەلەۋلى بولىگى عانا ورىس ءتىلىن بىلگەنىن جانە گازەتتەردىڭ ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىنا جەتە بەرمەيتىنىن ەسكەرسەك، ءوزىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى قامتىلعان نەگىزگى زاڭمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنەن حالىقتىڭ باسىم بولىگى شەت قالعان. كسرو-نىڭ 1924 جىلعىكونستيتۋسياسىنىڭ 34-بابىندا «دەكرەتى ي پوستانوۆلەنيا سيك’ا، ەگو پرەزيديۋما ي سنك سويۋزا سسر پەچاتايۋتسيا نا يازىكاح، وبششەۋپوترەبيتەلنىح ۆ سويۋزنىح رەسپۋبليكاح (رۋسسكيي، ۋكراينسكيي، بەلورۋسسكيي، گرۋزينسكيي، ارميانسكيي، تيۋركو-تاتارسكيي)» دەپكورسەتىلەدى. مۇنداقازاق، وزبەك، قىرعىزتىلدەرىجەكە-جەكەاتاپكورسەتىلمەي، «تيۋركو-تاتارسكيي» دەپ جيناقتاپ بەرىلگەن.مۇمكىن سوندىقتاندا كونستيتۋسيا ءماتىنىن قازاقتىلىندە جاريالاۋ مىندەتتى سانالماعان بولار.
كسرو-نىڭ 1936 جىلعى كونستيتۋسياسىنىڭ 121-بابىندا «مەكتەپتەردە انا تىلىندە ءبىلىمالۋعا قۇقىلى»، 110-بابىندا «سوت جۇرگىزۋ ءىسى وداقتاس نەمەسە اۆتونومدى رەسپۋبليكانىڭ نە اۆتونومدى وبلىستىڭ تىلىندە جۇرگىزىلەدى، سول ءتىلدى مەڭگەرمەگەن ادامدار اۋدارماشى ارقىلى ءىس ماتەريالدارىمەن تولىق تانىسا الادى، سونداي-اق سوتتا انا تىلىندە سويلەۋ قۇقىعىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى»دەپ كورسەتىلەدى.وسى قۇقىقتىق نورمالار قازكسر-ىنىڭ 1937 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋسياسىنان دا سول قالپىندا كورىنىس تاپتى. ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانعا دەيىن باسشىلىققا الىنعان قازاق كسر-ىنىڭ1978 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋسياسىنىڭ 43-بابىندا «مەكتەپتە انا تىلىندە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بار» ەكەندىگى، ال 159-باپتا «قازاق كسر-ىندە سوت جۇرگىزۋ ءىسى قازاق نەمەسە ورىس تىلدەرىندە، نە وسى جەردە تۇراتىن حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تىلىندە جۇرگىزىلەدى. سوتقا قاتىسىپ جاتقان ادامدار سوت ءىسى ءجۇرىپ جاتقان ءتىلدى مەڭگەرمەگەن بولسا، اۋدارماشى ارقىلى ءىس ماتەريالدارىمەن تولىق تانىسۋ، سوت ىسىنە قاتىسۋ جانە سوتتا انا تىلىندە سويلەۋ قۇقىعىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى» دەپ كورسەتىلگەن. ال قوعامدىق ءومىردىڭ باسقا سالالارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى ايقىن كورسەتىلمەگەن. جالپى العاندا 30-جىلداردان باستاپ، ورىستاندىرۋ ساياساتى پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعىدان دا الدەقايدا قارقىندى جۇرگىزىلدى. قوعام ءومىرىنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا، سونىڭ ىشىندە ورتا جانە ارناۋلى ءورتابىلىم بەرۋ سالاسىندا ورىس ءتىلى ۇستەمدىككە يە بولدى. رەسپۋبليكانىڭ استاناسى الماتى قالاسىندا جالعىز (№12ء-شى مەكتەپ) عانا قازاق مەكتەبىنىڭ قالۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىندا كوپتەگەن ماڭىزدى ماماندىقتار تەك ورىس بولىمدەرىندە دايىندالدى. كسرو-نىڭ ماقساتتى، جوسپارلى تۇردە جۇرگىزگەن ءتىل ساياساتىنىڭ، ءبىلىم ساياساتىنىڭ نەگىزىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى بارىنشا تارىلىپ، قازاق كسر-ى وداقتىڭ ەڭ ءبىر ورىستانعان رەسپۋبليكاسىنا اينالدى. ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 90-جىلداردىڭ باسىنا قاراي مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، ءىسقاعاز جۇرگىزۋ، ءبىلىم بەرۋ، بايلانىس، ب ا ق، قورعانىس پەن دەنساۋلىق ساقتاۋ، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سياقتى كوپتەگەن ماڭىزدى سالالاردا ورىس ءتىلى ايقىن ۇستەمدىككە يە بولدى.جوعارى ءبىلىم بەرۋ مەن ءتىل، تاريح، ادەبيەت سىندى جەكەلەگەن گۋمانيتارلىق عىلىمداردان وزگە عىلىم سالاسىندا دا ورىس تىلىنە بارىنشا باسىمدىق بەرىلدى. بارىنشا پارمەندى جۇرگىزىلگەن وسىنداي ساياساتتىڭ سالدارىنان قالا قازاقتارىنىڭ باسىم بولىگى انا ءتىلىن بىلمەيتىن، ونى كاسىبي قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعىندا ەركىن پايدالانا المايتىن جاعدايعا جەتتى. كسرو قۇلاعانىمەن 60-70 جىل ىشىندە قازاق جەرىندە ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن مىقتاپ ورناتىپ كەتتى.
[caption id="attachment_20893" align="alignleft" width="640"]
الماتىدا وتكەن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ، دامىتۋ، جالپىحالىقتىق تىلگە اينالدىرۋ ميتينگىسى[/caption]
تاۋەلسىزدىك جانە قازاق ءتىلى
ەل تاۋەلسىزدىگى قارساڭىندا 1989 جىلى ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانىپ، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلدى. زاڭنىڭ 4-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi – قازاق تiلi» – دەپ، ونىڭ مارتەبەسى ارنايى زاڭدا تۇڭعىش رەت كورسەتىلدى. ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىرەسپۋبليكا كونستيتۋسياسىنىڭ 7-بابىندا دا «1.قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن جازىلدى. قازاق ءتىلى زاڭدىق مارتەبەگە يە بولدى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ەگەمەندىكتىڭ ارقاسىندا وعان دەيىن تىنىسى تارىلىپ، مۇمكىندىگى شەكتەلىپ كەلگەن ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ ءبىرقاتار سالالارىنداعى قولدانىس اياسى كەڭەيە ءتۇستى. جۇزدەگەن قازاق بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرى اشىلىپ، ۇلت تىلىندە تاربيە مەن ءبىلىم الاتىن ۇل-قىزىمىزدىڭ سانى ارتا باستادى.
ەلىمىزدەگى بارلىق وقۋشىلاردىڭ 70%-ى قازاق تىلىندە ءبىلىم الىپ جاتىر. بيىل قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا بارعان بالالار سانى 89%-عا جەتتى دەگەن دەرەك جاريالاندى. بىزدىڭشە، بۇل دەرەك ءالى ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدى. تامىز كەڭەسىندە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىۇبت-نى قازاقشا تاپسىرعاندار 72%-عا جەتكەنىن، 2016 جىلى مەملەكتتىك گرانتتاردىڭ 80%-ى مەملەكەتتىك تىلدەگى ماماندىقتارعا بەرىلگەنىن ءمالىم ەتتى. بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق بولىمدەرىندەوقيتىن ستۋدەنتتەر سانى دا 90-جىلدارعا دەيىنگى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر ءوسىپ، 63%-عا جەتىپ وتىر. قازاق تىلىندە ءبىلىم العان ۇلتتىق كادرلار دايىنداي باستادىق. ءقازاقتىلدى باق-تىڭ سانى ءوستى. وسى تىرلىكتىڭ بارلىعى ءتىلىمىزدىڭ تىنىسىن اشىپ، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ جولىنداعى ءبىرقاتار جەتىستىكتەرىمىز دەۋگە بولادى. ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتۋ باعىتىندا اجەپتەۋىر ىستەر اتقارىلعان دا سياقتى. ءبىراق سوعان قاراماستان قوعامداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا، ءتىل ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كوڭىلتولماۋشىلىق، ۇلت ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى مەن بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق باسىم. نەگە؟ بۇل باردى باعالاماي، اسىعىستىق تانىتۋ ما، الدە مۇنداي كوڭىلتولماۋشىلىق پەن ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭداۋشىلىقتىڭ نەگىزى بار ما؟ مىنە، وسى ماسەلەلەردىڭ ءمان-جايىن، شىنايى قالپىن انىقتاۋ ءبارىمىز ءۇشىن ماڭىزدى. بۇل ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ دامۋىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان جوسپارلاۋ، تىلدىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ، ارنايى باعدارلامالار جاساپ، سونىڭ نەگىزىندە ماقساتتى جۇمىستار جۇرگىزىپ، ناقتى ىستەر اتقارۋ ءۇشىن قاجەت.
ءتىل زاڭىنىڭ 4-بابىنا سايكەس: «مەملەكەتتiك تiل – مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi» – بولۋى كەرەك.مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وسى مارتەبەسىنە سايكەس قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنداكەڭىنەن قولدانىلماي، ۇلەسى جىل ساناپ ارتىپ وتىرعان ءقازاقتىلدى قاۋىمنىڭ تىلدىك قۇقىقتارى تولىق ساقتالماcا، ولاردىڭ كوڭىلتولماستىعى مەن وكپە-رەنىشى ىشكى نارازىلىققا ۇلاسۋىناجول اشىپ بەرەمىز.
ءتىل – قۇرال. تاماق ءىشۋ ءۇشىن ادام قاسىق پەن شانىشقى ۇستاۋدى، قىتايعا بارسا، ساپقىنى (ەكى تاياقتى) پايدالاۋدى ۇيرەنۋىنە تۋرا كەلەدى. ال ءتىل قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن، ونسىز كۇن كورۋ مۇمكىن بولمايتىن قاسىق پەن شانىشقىدان مىڭ ەسە ماڭىزدى قۇرال. سوندىقتان شىن قاجەتتىلىك بولسا، ءتىل قۇرالدى ادامدار قالاي دا مەڭگەرەدى. ءتىپتى، ارىپتەستەرىنە قاراعاندا باسەكەگە قابىلەتتىرەك، قىزمەتتەستەرىنەن وزىقتاۋ بولۋ ءۇشىن ول ءتىلدى وزگەلەردەن جاقسىراق مەڭگەرۋگە، شەشەن سويلەپ، ساۋاتتى جازۋعا تىرىسادى. ال بىزدە قالاي؟ 90-جىلداردىڭ باسىندا ءتىل ۇيرەنگىسى كەلمەگەندەر «قازاق ءتىلىن وقۋعا قاجەتتى وقۋلىقتار مەن اۋدارما سوزدىكتەر، تىلدەسكىشتەر جەتىسپەيدى» دەدى. قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردىڭ، سوزدىكتەردىڭ سان ءتۇرى شىعارىلدى. قاپتاعان قازاق ءتىلى ورتالىقتارى اشىلدى. ءبىراق ودان تىلدىك احۋال ءبىز كۇتكەندەي وزگەرە قويمادى. قالالىق جەرلەردەگى قوعامدىق ورىنداردىڭ كوبىندە حالىق ورىسشا سويلەسەدى، زاڭدارىمىزدىڭ 99 پايىزى ورىسشا جازىلىپ، قۇجاتتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارىلادى. قارجى-ەكونوميكا سالاسىنداعى، بانك جۇيەسىندەگى ەسەپ-قيساپ ءالى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلمەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر مەن لاۋازىمدى باسشىلاردىڭ دەنى قازاقشا سويلەمەيدى، جيىندار مەن ءتۇرلى ماجىلىستەر نەگىزىنەن ورىسشا وتەدى. مەملەكەتتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىندەر ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى اتقارىپ، ەل حالقىمەن وزگە ەلدىڭ تىلىندە سويلەسەدى. ەلىمىزدە تارايتىن 8000-داي (ونىڭ 2973ء-ى وتاندىق ب ا ق) بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ 5000-ى (تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا 7551-i) ءورىستىلدى ەكەن. قىسقاسى، اقپاراتتىق-مادەني كەڭىستىگىمىزدە ورىس ءتىلى ءالى دە ايقىن باسىمدىققا يە بولىپ وتىر. ەندى شيرەك عاسىر وتكەندە «قازاق ءتىلى عىلىم ءتىلى بولا المايدى»، «ادىستەمەسى ءالسىز»،«تەرمينولوگياسى جەتىلمەگەن»، «قازاق ءتىلى وقىتۋشىلارىنىڭ دەڭگەيى تومەن» دەگەن سياقتى مىڭ ءبىر سىلتاۋ ايتىلىپ وتىر. ءيا، جەكەلەگەن ءساتسىز جاسالعان تەرميندەر بار، كاسىبي دايىندىعى تومەن ماماندار مەن ساپاسىز وقۋ قۇرالداردىڭ دا بار ەكەنىن دە ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ءبىراق بۇل قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە توسقاۋىل بولىپ وتىرعان باستى، نەگىزگى سەبەپتەر ەمەس قوي. سوندىقتان جيىرما بەس جىلدا ءوز مەملەكەتىنىڭ ءتىلىن مەڭگەرمەگەندەردىڭ، مەڭگەرگىسى كەلمەيتىندەردىڭ تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن، سول سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ءبارىن، ولاردىڭ بارشا ەڭبەكتەرىن ىسكە العىسىز ساناۋىنىڭ ەش نەگىزى جوق. مۇنداي ورىنسىز، جالعان ايىپتاۋلار شىندىققا جاناسپايدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىناسايكەس مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىن 2017 جىلعا قاراي – 80%، 2020 جىلعا قاراي – 90%-عا جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2016 جىلعى 1 قازانداعى №188 سانىنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە جاريالانعان قازاقستان حالقىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ كورسەتكىشى 1991 جىلى – 40% بولسا، 2015 – 80%-عا جەتتى دەپ بەرىلگەن دياگرامماعا سەنسەك، وندا ءبىز بۇل مەجەنى مەرزىمىنەن بۇرىن باعىندىرىپ قويىپتىق. ەگەر وسى مالىمەت راس بولسا، وندا ەل نەگە قازاقشا سويلەمەي وتىر؟ ءتىلدى مەڭگەرمەگەن 20%-دى ءتىلى شىقپاعان جاس بالالار مەن زەينەت جاسىنداعى 80-نەن اسقان قارتتار-اق تولتىرۋى مۇمكىن. حالقىنىڭ 80%-ى مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرىپ العان ەلدە سول تىلدە سويلەۋگە كىم كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر؟ مەملەكەت قولداپ، ەل حالقىنىڭ بەستەن ءتورت بولىگى ءتىلدى ءبىلىپ وتىرعانى راس بولسا، وندا بىزدە ءتىل ماسەلەسى شەشىلدى دەپ ساناۋعا نەگىز جەتكىلىكتى. الايدا شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارار بولساق، ول شىندىق رەسمي كورسەتىلگەن دەرەكتەرمەن، ناقتى سيفرلارمەن ۇيلەسپەيدى. ۇيلەسپەيتىن سەبەبى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ (66،5%-عا جۋىعى قازاقتار) ازاماتتارىنىڭ 80%-ى مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرگەن ەلدە ول ءتىل قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا ەش كەدەرگىسىز كەڭىنەن قولدانىلۋى ءتيىس ەدى. بىزدە ولاي بولماي وتىرعانىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق بولار.
سونىمەن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ شيرەك عاسىر مەرزىمىندە قازاقستاندىقتار نەگە مەملەكەتتىك ءتىلدى جاپپاي مەڭگەرمەدى؟ بۇل سۇراققا ءارتۇرلى جاۋاپ بەرىلىپ جاتادى. رەسمي ورگان وكىلدەرى تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءورىستىلدى قازاقتار مەن وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ مەڭگەرۋىنە «قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋادىستەمەسىنىڭ السىزدىگى مەن تەرميندەر جۇيەسىنىڭ ورنىقپاعاندىعى» كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر دەپ ءمىن تاعۋ ءجيى بايقالادى. مۇنداي ءسوزدى ءتىپتى بيىك مىنبەرلەردەن جوعارى لاۋازىم يەلەرىدەبىرنەشە رەت ايتتى. ال شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن نەگىزسىز ءسوز.ءيا، ادىستەمە مەن تەرمينولوگيانىڭ شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەرى، جەتىلدىرىلەتىن تۇستارى بار. ونداي ماسەلەلەر مەملەكەتتىك تىلدەرى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن رەسەي مەن وزبەكستاندا، ازەربايجان مەن بەلارۋستا دا، شىعىس پەن باتىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە دە كەزدەسەدى. ايتالىق ورىس ءتىلىن وقىتۋدىڭ ادىستەمەسى وزىق بولعاندىقتان ول ءتىلدى فەدەراسيا قۇرامىنا كىرەتىن حالىقتار وكىلدەرى، قازاقتار مەن قىرعىزدار جەتىك ءبىلىپ الدى دەۋقيسىنسىز. بۇل ءتىلدى ءبىلۋ مەملەكەت تاراپىنان مىندەتتەلدى، تالاپ ەتىلدى. ەڭ الدىمەن، ءتىلدى وقىپ-ۇيرەنۋگە ءۋاج تۋعىزاتىن ەڭ باستى نارسە ول – قاجەتتىلىك، تىلگە دەگەن قوعامداعى شىنايى سۇرانىس. قوعامدا ناقتى ءبىر تىلگە سۇرانىستىڭ بولۋى، قولدانىلۋىنىڭ ناقتى تالاپ ەتىلۋى سول تىلگە قاجەتتىلىك تۋعىزادى. تىلگە قاجەتتىلىك تۋىنداعان كەزدە، ونى بىلۋگە ايقىنتالاپ بار جەردە سول ءتىلدىڭ ادىستەمەسى مەن تەرمينولوگياسى دا، عىلىم ءتىلى مەن رەسمي ءىسقاعازدار ءتىلى دە، كوركەم ادەبيەت ءتىلى مەن ب ا ق ءتىلى دە، جالپى مەملەكەت قولداپ وتىرعان سول ءتىل جان-جاقتى داميدى. ويتكەنى ءتىلدىڭ فۋنكسيونالدىق ستيلدەرى ءومىردىڭ ءتيىستى سالالارىندا ناقتى قولدانىسقا يە بولعان كەزدە عانا جەتىلەدى.
جاپپاي قولدانىلۋ بارىسىندا ءتىل ەكشەلىپ، قىرنالىپ، ادەبي نورمالارى قالىپقا تۇسەدى جانە سول قوعامنىڭ سۇرانىسىنا سايكەس وركەندەپ تە وتىرادى. ەكىنشىدەن، قانداي دا ءبىر ءتىلدى ءبىلۋ قوعامداعى قاجەتتىلىككە اينالعان كەزدە ادامدار ونى ۇيرەنۋگە بارىنشا مۇددەلى بولادى. ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، جاقسى ءبىلىم الىپ، قىزمەتىندە جەتىستىكتەرگە جەتۋى، قارجى تابۋى ءۇشىن كەرەك ەكەندىگىن بىلسە، سول ءتىلدى مەڭگەرۋگە بار ىنتاسىمەن كىرىسىپ ءوز بەتىمەن ىزدەنەدى، كۇش-جىگەرىن جۇمسايدى، قارجى شىعارادى، ۋاقىتىن بولەدى. مۇنداي قاجەتتىلىك بولعان جەردە، قوعام مۇشەلەرى سول ءتىلدى، ونى ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەسىن، گرامماتيكاسى مەن تەرمينولوگياسىن كىنالاپ، ونى وقۋدان جالتارىپ، سىلتاۋ ىزدەپ جاتپايدى. قوعامدا تىلگە شىن قاجەتتىلىك تۋىنداسا، جۇرتشىلىق قانداي قيىن ءتىل بولسا دا ونى ۇيرەنەدى. ۇشىنشىدەن، سول تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك قوعام مۇشەلەرى تاراپىنان ءتىل ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنىڭ جەتىلۋىن تالاپ ەتۋدى كۇشەيتەدى. وزىق ادىستەمە مەن جاقسى ادىسكەر ماماندارعا سۇرانىس ارتادى. وقۋلىقتار مەن ادىسكەر ماماندار اراسىندا شىنايى باسەكەلەستىك تۋىندايدى. ياعني، تىلگە دەگەن سۇرانىس، وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ جەتىلۋىنە تۇرتكى بولادى ءارى قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە ىنتا-ىقىلاسىن دا ارتتىرادى. قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، سان الۋان لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارۋعا بولاتىنىن كۇندە كورىپ جۇرگەن وقۋشى، ستۋدەنت نەمەسە قىزمەتكەر ول ءتىلدى ۇيرەنۋگە ىنتالى بولىپ، بارىن سالىپ ۇمتىلمايدى. قازاق ءتىلىنىڭ اتى مەملەكەتتىك ءتىل، ەلدەگى ءبىرىنشى ءتىل بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن زاڭ شىعارماشىلىعىندا، ءىسقاعاز جۇرگىزۋدە، اقپارات تاراتۋدا وسى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارىندە ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، ەكىنشى ءتىل بولىپ وتىرعانىن بۇگىندە ەلدىڭ ءبارى بىلەدى.
ءتىل كۋرستارىندا وقىپ ءتىلدى اجەپتەۋىر مەڭگەرگەندەردەن دە سول ۇيرەنگەنىن تاجىريبەدە قولدانىپ، دەڭگەيىن ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋى تالاپ ەتىلمەيدى. كوپتەگەن ءىرى كومپانيالار مەن مەكەمەلەرگە جۇمىسقا الۋ كەزىندە الدىمەن ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى تالاپ ەتىلدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە سولاي. قازاق تىلىنەن تاپسىرىلاتىن تەست فورمالدى تۇردە الىنىپ، قىزمەتكە قابىلداۋ مەن قىزمەتتىك ءوسۋ كەزىندە ەسەپكە الىنبايدى. قازاق ەلىندە قازاق تىلىنەن گورى ورىسشا جاقسى جازاتىن، جاقسى سويلەيتىن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن مامان ءقادىرلى ءارى سۇرانىسقا كوبىرەك يە. وسىنى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ءتىل ۇيرەنۋشى وقۋلىق ءمىنسىز بولىپ، وقىتۋشى جانىن سالىپ وقىتىپ جاتسا دا ول ءتىلدى ۇيرەنۋگە سونشالىقتى ىنتالى بولمايدى. ورىس اۋديتورياسىندا ساباق بەرگەن بىزگە بۇل جاقسى تانىس جاعداي. سوندىقتان قوعامىمىزداعى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ناتيجەسىنىڭ تومەندىگى مەن ونىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ كەڭەيمەي وتىرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن ادىستەمەدەن ەمەس، وعان دەگەن شىنايى سۇرانىستىڭ بولماۋىنان، قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداماۋىنان، تالاپتىڭ السىزدىگىنەن ىزدەگەن الدەقايدا ادىلەتتى دە، شىندىققا جاقىن. عىلىمعا نەگىزدەلىپ شىنايى جۇرگىزىلگەن كەز كەلگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋ، لينگۆيستيكالىق، الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق تالداۋ، ساۋالناما ارقىلى مۇنى دالەلدەۋ ەش قيىندىق تۋعىزبايدى. ءالتىلدىڭ گرامماتيكاسىن، وقىتۋ ادىستەمەسىن، قازاق ءتىلىنىڭ وقىتۋشىلارىن، تەرمينولوگيالىق جۇيەسىن، سوزدىكتەرىن كىنالاۋ وسى شىندىقتان جالتارىپ، قوعامداعى قازىرگى احۋالدىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن بۇرمالاپ كورسەتۋەكەنىن كوزىقاراقتى قاۋىم جاقسى بىلەدى.ەندەشە، بىزگە ەندىگى جەردە قازاق ءتىلىن شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرەمىز دەسەك،ەڭ الدىمەن، قوعامدا وعان دەگەن قاجەتتىلىك تۋعىزۋدىڭ تەتىكتەرىن جەتىلدىرىپ، زاڭ تالاپتارىن كۇشەيتۋ، قىزمەتكە قابىلداۋ مەن قىزمەتتىك ءوسۋ كەزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىن ءبىرىنشى ەسكەرۋگە كوشەتىن ۋاقىت جەتتى. ونسىز قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن شىعارۋعا تاعى دا ميللياردتاعان قارجى ءبولىپ،ادىسكەر-وقىتۋشىلاردىڭ ءبارىن كەمبريدج بەن وكسفوردتا وقىتساق تا كۇتكەن ناتيجەگە قول جەتكىزىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتە المايمىز.
بۇگىنگە دەيىن ورىس-قازاق قوستىلدىلىگى جاعدايىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ، قولدانىلۋ جايى ەلدى ەلەڭدەتىپ، كۇن تارتىبىنەن ءبىر تۇسپەي كەلگەن بولسا، ەندى وعان «ۇشتىلدىلىك كەزىندە ۇلت ءتىلىنىڭ بولاشاعى نە بولادى؟» دەگەن جاڭا ماسەلە قوسىلىپ، ءتىل تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىقتى بۇرىنعىدان بەتەر ارتتىرىپ وتىر. ءتىل ماسەلەسى نەمقۇرايدىلىقتى، ءاتۇستى قاراۋشىلىقتى كوتەرمەيتىن، ۇلت بولمىسىمەن، ونىڭ تاعدىر-تالايىمەن تىعىز بايلانىستى وتە ماڭىزدى دا نازىك ماسەلە. سوندىقتان وعان وتە سەرگەك قاراۋ قاجەت.
ەلىمىزدىڭ تىلدەر تۋرالى زاڭىندا «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى» دەپ جازىلعان.كوپتەگەن ازاماتتارىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ «وتەلمەگەن پارىز» بولىپ قالماۋى ءۇشىن، «…مەملەكەتتiك تiءلدى مەڭگەرۋ جانە ونى كۇندەلىكتى ومىردە، كاسىبي قىزمەتىندە قولدانۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ مىندەتى» دەپ جازاتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى. ويتكەنى، حالىقتىڭ 80%-ى مەڭگەرگەنىمەن، بۇل ءتىلدى قولدانۋ، سويلەۋ مىندەتتى دەپ تۇسىنبەي وتىر. جالپى بىزگە قازىرگى تىلدىك احۋالعا سايكەس مەملەكەتتىك تىلگە شىنايى قاجەتتىلىك تۋعىزاتىن جاڭا زاڭ قاجەت.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋ–قازاقستان حالقىن ۇيىستىرۋدىڭ نەگىزى، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ وزەگى بولۋعا ءتيىس. ەلدەگى ءتىل ماسەلەسىنىڭ ۋشىقتىرىلماي شەشىمىن تاۋىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا ەركىن قولدانىلاتىن جاعدايعا جەتۋى– ەل وركەندەۋىنىڭ داڭعىل جولى.ال قازاق حالقى ءۇشىن انا ءتىلىنىڭ تاريحي وتانىندا ەركىن دامىپ، وركەن جايۋى ەتنوستىڭ ءتول مادەنيەتى مەن بار بولمىسىنان، رۋحىنانايىرىلماي، دەربەس ۇلترەتىندە ساقتالۋىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى ەكەنىن جادىمىزدان ءبىر ءسات تە شىعارۋعا بولمايدى.
شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، ق ر ۇعا-نىڭ كورر. مۇشەسى
