2012 جىلعى ستاتيستيكا بويىنشا قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 10 979 511 ادامعا جەتكەن، بۇل كورسەتكىش 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 900 مىڭداي ادامعا كوپ. بار-جوعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ميللونعا جۋىق كوبەيگەن. ال 1999 جىلعى ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى نەبارى 7 985 039 ادام ەكەن. اراعا 10 جىل سالىپ، ءبىزدىڭ حالىق 3 ميلليونعا ارتقانى بايقالادى. ءار 10 جىل سايىن 3 ميلليون حالىق قوسىلار بولسا، 25 جىلدىڭ ىشىندە كەمى 7-8 ميلليون حالىق ءوسىمى بولار ەدى. بۇگىندەرى 25 ميلليون حالقى بار ەلگە اينالار ەدىك. وكىنىشتىسى، ونداي كوبەيۋ بولماي وتىر.
وزبەك وسكەندە، ءبىز نەگە وسپەيمىز؟
حالىق ءوسۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى دۇرىس بولۋى كەرەك. ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە حالىقتىڭ ءوسۋى ەكەنىن تۇسىنبەيىنشە، قازاقستاننىڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋى ەكىتالاي. ورتالىق ازيا ەلدەرى تۋرالى مالىمەتتەردى اقتارىپ وتىرىپ، بىزبەن بىرگە تاۋەلسىزدىك العان وزگە ءتورت ەل – قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان،تاجىكستان ەلدەرىنىڭ بارىندە دەموگرافيالىق ءوسۋ بارىن بايقايمىز. ءتىپتى، وزبەك اعايىندا دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بار دەسەك تە بولادى. ولار 25 جىلدىڭ ىشىندە 30 پايىزعا كوبەيگەن ءارى نەگىزگى ۇلت – وزبەكتەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. 2030 جىلدارى وزبەكستانداعى حالىق سانى 40 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار. ءقازىردىڭ وزىندە 30 ميلليوننان اسىپ ۇلگەرگەن. ورتالىق ازيا بويىنشا تەك قازاقستاننىڭ عانا دەموگرافيالىق ءوسىمى باياۋ بولىپ تۇر. وسىدان 25 جىل بۇرىن 17 ميلليون حالقى بار ءبىزدىڭ ەلدىڭ قازىرگى سانى دا سول مەجەگە ازەر جەتتى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى، قازاقستاندى مەكەن ەتكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارۋى بولسا، ەكىنشىسى تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ەمەستىگى. ءبىر جىلدارى 15 ميلليونعا دەيىن قۇلدىراعان قازاقستان حالقى ءقازىر قايتا ءوسىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شەتەلدەن ورالعان 1 ميلليون قانداستارىمىزدىڭ ەلدىڭ دەموگرافيالىق تۇرعىدان نىعايۋىنا قوسقان ۇلەسى زور. ولاردىڭ ەلگە ورالۋى ارقىلى قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى ارتىپ وتىر.
شىنىمەن دە، وزبەك وسكەندە، قازاق نەگە وسپەيدى؟ شەتتەن كەلەتىن قانداستار، تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ جاقسارۋى، ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزارۋى، مەديسينالىق كومەكتىڭ ارتۋى، ت.ب. جاعدايلار قاي ەل بولسىن ماڭىزدى-اق. ءبىراق حالىقتىڭ ءوسىمى تەك بارلىق ماسەلەنى شەشۋمەن بىتپەيدى. ەڭ اۋەلى ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ ساۋىعۋى، كوپبالالى بولۋعا ىنتىق وتباسىلاردىڭ ارتۋى ءلازىم. سونداي-اق، مەملەكەتتىك ىنتالاندىرۋدى جۇيەلى قولعا الۋ كەرەك.
2020 جىلى 20 ميلليونعا جەتە الامىز با؟
پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋدى تاپسىرعان بولاتىن. قازىرگى ءوسىم بويىنشا ول مەجەگە جەتۋىمىز مۇمكىن. ءبىزدىڭ وسۋىمىزگە، دەموگرافيامىزدىڭ جاقسارۋىنا مەملەكەتتىك زاڭدار مەن قاۋلىلاردىڭ تىكەلەي ىقپال ەتەتىنى ايدان انىق. 1996-1999 جىلدارى ءماجىلىس دەپۋتاتى بولعان تولەگەن قۋانىشيەۆ مىرزا – سول كەزدەرى «كوشى-قون تۋرالى زاڭ» مەن دەموگرافيا مەن ءال-اۋقاتقا قاتىستى زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا بار كۇشىن سالعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. ول بىزگە سول كەزدەگى احۋالدى ءارى دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ الداعى بولجامى تۋرالى ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
تولەگەن شاڭعىتاي ۇلى پرەزيدەنت ايتقان 20 ميلليونعا وتكەن 2015 جىلى-اق جەتۋىمىز مۇمكىن ەدى دەيدى. سەبەبى، 1997 جىلى قابىلدانعان «كوشى-قون تۋرالى زاڭ» جوباسىنىڭ جۇمىس توبىندا بەلسەندى تۇردە ارالاسقان ول وسى زاڭنىڭ ارتىقشىلىعى كوپ بولعانىن، شەتەلدەن كەلەتىن قانداستاردىڭ ەلىمىزگە اعىلۋىنا، ازاماتتىق الۋىنىڭ جەڭىلدەۋىنە، ورتاعا بەيىمدەلىپ، تەز سىڭىسۋىنە اتالمىش زاڭ جوباسىنىڭ ەرەكشە ىقپال ەتكەنىن ايتادى. سونىمەن قاتار، بىلتىر وسى زاڭ جوباسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن سوڭ، سىرتتان كەلەتىن اعايىنداردىڭ سانى تاعى دا ارتۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىتىن دە جاسىرمايدى. ارادا 4-5 جىل ۋاقىتتىڭ بەكەر كەتكەنىن، قانداي جاعداي بولسا دا كوشتىڭ توقتاماۋى ەل ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇيىن ەتكەن ت.شاڭعىتاي ۇلى:
«ءبىز ءوسۋ ءۇشىن شەتەلدەگى قانداستارىمىزعا كوبىرەك كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. مۇنىڭ تاريحي ماڭىزى بار. بىرىنشىدەن، شەتەلدەگى قانداستاردى ەلگە اكەلۋ ارقىلى سانىمىزدى ارتتىرامىز. ەكىنشىدەن، وزگە جۇرتتاعى اعايىندى اسسيميلياسياعا ۇشىراۋدان ساقتايمىز. ۇشىنشىدەن، مىنا الىپ دالانى وزگە ەمەس، ءوزىمىز يگەرەمىز»، – دەيدى.
20 ميلليونعا جەتۋ ءۇشىن الداعى 5 جىلدا 3 ميلليونعا ءوسۋىمىز كەرەك. ونىڭ بىردەن-بىر جولى – كوشى-قون زاڭىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ. الدا سايلاناتىن ماجىلىسمەندەر ەشۋاقىت وسى ماسەلەنى ەستەرىنەن شىعارماۋ كەرەك دەپ ويلايتىن قوعام قايراتكەرىنىڭ پىكىرىنشە، «ۇلت بولاشاعىن ويلايتىن ادام اۋەلى قازاقستاندىقتاردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا بار كۇش-جىگەرىمەن قىزمەت ەتۋى ءتيىس».
[caption id="attachment_13594" align="alignleft" width="449"]
تولەگەن قۋانىشيەۆ[/caption]
دەموگرافيا – ۇلتتىق ساياسات بولۋى كەرەك
تولەگەن قۋانىشيەۆ ءوزى دەپۋتات بولعان جىلدارى دەموگرافياعا قاتىستى تالقىلاۋلار وتكىزىپ، مەرزىمدى باسىلىمدارعا ماقالالار جازىپ، دەموگرافيالىق زاڭ مەن قاۋلىلاردىڭ قابىلدانۋىنا دا بەل شەشە ارالاسقان. «سول كەزدە دەموگرافيا، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۋرالى كەز كەلگەن زاڭعا ءبىز بەلسەنە ارالاستىق. ءالى ەسىمدە، دەموگرافيا تۋرالى زاڭنىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ، قايران قالدىم. كسرو كەزىندەگى زاڭنىڭ نەگىزىندە جاسالىپتى. شەتەلدەن كەلگەن كەز كەلگەن ازامات قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا تولىق قۇقىعى بار ەكەن. ءبىز ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە زور ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن زاڭدى قابىلداتپاي، وزگەرتۋ ەنگىزدىك. اسىرەسە، قىتايلاردىڭ قازاق قىزىنا ۇيلەنىپ، ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن الۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭ قابىلدانعان بولسا، بۇگىندەرى ميلليارد حالقى بار قىتايلارمەن «قۇداندالى بولۋ» قالىپتى جاعدايعا اينالعان بولار ەدى. بىزگە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ويلاماي بولمايدى. شەتەلدىكتەردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا زاڭ اياسىندا كەدەرگى كەلتىرۋ كەرەك. ۇلتتىڭ يممۋنيتەتى – دەموگرافياسىنىڭ وسىمىنە تىكەلەي تاۋەلدى. سانى وسكەن جۇرتتىڭ ساپاسى دا ارتادى»، – دەيدى تولەگەن قۋانىشيەۆ.
ءبىر كەزدەرى ءوزى باسى-قاسىندا ءجۇرىپ قابىلدانعان زاڭنىڭ ارقاسىندا وزگە ەل ازاماتتارىنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋى قيىنداعانىن، ءبىراق ءقازىر كەيبىر دەرەككوزدەرى ءالى دە بولسا قازاق قىزدارىنا ۇيلەنىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن العانداردىڭ بار ەكەنىن جازىپ جۇرگەنىن ايتىپ، «بۇل ماسەلە بەيجاي قارايتىن دۇنيە ەمەس» دەيدى.
ونىڭ ويىنشا، الداعى ۋاقىتتا دەموگرافيامەن اينالىساتىن ارنايى اگەنتتىك بولعانى ءجون. «ءقازىر دەموگرافيامەن قانداي مينيسترلىك اينالىسىپ وتىرعانىن دا كوپ جۇرت بىلە بەرمەيدى. كەزىندە ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ مينيسترلىگى اينالىسقان، بۇگىندە ونداي مينيسترلىك جوق. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ءبىر باسقارماسى دەموگرافيانى كوپ جۇمىسىنىڭ ءبىرى دەپ قانا قاراپ وتىر. ستاتيستيكا كوميتەتى، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دەموگرافياعا قاتىستى ءارتۇرلى جۇمىستاردى بولەك-بولەك اتقارادى. ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەي جاتادى. نەگىزىندە، وسى ءارتۇرلى مەكەمەلەرگە قاراعان ماسەلەلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، اگەنتتىك ياكي كوميتەت قۇرۋ – زامان تالابى. ءتىپتى حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، ارنايى مينيسترلىكتەرى بار ەلدەر دە كەزىگەدى. قازاقستان ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق – ادام ەكەنى اتا زاڭىمىزدا جازىلعان. ەندەشە، حالىقتى كوبەيتۋ، دەموگرافيالىق ماسەلەمەن جۇيەلى اينالىسۋ – ۇكىمەتتىڭ باستى جۇمىسى بولۋى كەرەك».
تولەگەن قۋانىشيەۆ – «بىرلىك» پارتياسىنىڭ قۇرامىنداعى ءماجىلىس سايلاۋىنا ۇسىنىلعان ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «بىرلىك» پارتياسىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى – دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ەكەنىن ءسوز ەتكەن ول، الداعى ۋاقىتتا دەموگرافيا تۋرالى جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى قولعا الۋ ويى بار ەكەنىن ايتادى.
«وتاندى وتان ەتەتىن – حالىق. قازاقستان – بارشا قازاقتىڭ جالعىز وتانى. ءبىز – وسكەندە عانا مىقتىمىز. ءبىز كوبەيگەندە عانا مىعىمبىز. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى دەگەن. سانىمىز قانشا كوپ بولسا، تاۋەلسىزدىگىمىز سونشا باياندى بولماق»، – دەيدى ت. شاڭعىتاي ۇلى.
ءو. بيسەن.
