ساياسي كەڭىستىك پەن ساياسي ۋاقىت تاريحي ارەناعا قاشاندا جاڭا تۇلعالاردى شىعاراتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ قالىپتاسىپ، ءتۇزىلۋى سول كەزەڭدەگى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ىشكى تالاپتارى مەن حالىقتىڭ ساياسي-دەموكراتيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مۇرات-مۇددەلەرى مەن ۇمتىلىس-ماقساتتارىنا بايلانىستى. وسىنداي ساباقتاستىقتان حح عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحى سونى وزگەرىستەردەن، ساياسي ساحى- ناعا جاڭا تۇلعالاردىڭ كەلۋىنەن كەندە بولعان جوق.
سونداي كەزەڭدە ساياسي ارەناعا ەرەكشە تەگەۋرىنىمەن، وزىندىك باعدار-ۇستانىمىمەن جۇلقىنا شىققان ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى ءارى ەرەكشە تۇرپاتتىسى، تەرەڭ بىلىكتىسى مارات تۇردىبەك ۇلى وسپانوۆ ەدى. ماكەڭنىڭ كوزى ءتىرى بولعاندا بيىل 75 جاسقا اياق باسار ەدى. ءبىراق سۇم اجال اپتال ازاماتتى ارامىزدان تىم ەرتە الىپ كەتتى.
ءسوز جوق. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى مەن ونىڭ باستى زاڭ شىعارۋشى ورگانى پارلامەنتتىڭ تولىسىپ، قالىپتاسۋىندا مارات وسپانوۆتىڭ ەڭبەگى زور. كەزىندە ۇزەڭگىلەس ارىپتەسى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «مارات وسپانوۆتىڭ مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق جۇمىسى ەلى مەن حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى» دەپ باعالادى.
مارات وسپانوۆتىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن، ساياساتكەرلىك الىمىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن، دەموكرات، پارلامەنتشى رەتىندەگى كوزقاراستارىن تەرەڭنەن بىلەتىن، پىكىر تالاسىمەن دە، پىكىر بىرلىگىمەن ءبىر-بىرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ادىلەتتى سەزىنگەن كورنەكتى جازۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايەۆ ءوزىنىڭ تالانتتى ارىپتەسى، رۋحاني ءىنىسىنىڭ كەلبەتى تۋرالى بىلاي تولعانعان بولاتى: «ول راسىندا دا، ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعى ساياسات اسپانىنىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى بوپ شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. تالانتىنىڭ، تاباندىلىعىنىڭ، بىلىمدىلىگى مەن كۇرەسكەرلىك وتكىرلىگىنىڭ ارقاسىندا كوتەرىلدى» دەپ مەملەكتشىل تۇلاعاعا ءادىل باعاسىن بەرگەن بولاتىن.
ونىڭ ساياساتكەر، مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندەگى سان-سالالى قىزمەتىن ساياسي تاريحىمىز ءالى دە باعالايدى. ساياساتكەردىڭ ساياسي كەلبەتىن اشۋ – عىلىم ءارى ونەر. اسىرەسە ساياسي ءوليمپتىڭ بيىگىنە شىققان، مارات وسپانوۆ تۇرپاتتاس كەڭ تانىمال، كوپ قىرلى ساياساتكەر تۋرالى جازۋ كۇردەلى دە جاۋاپتى ءىس.
ساياساتكەردىڭ ساياسي كەلبەتىن اشۋدا ساياساتتانۋ عىلىم مىناداي نەگىزگى تيپتەردى ۇسىنادى: ساياسي-يدەولوگيالىق (ساياسي-دۇنيەتانىمدىق) كەلبەت، ساياسي-پسيحولوگيالىق كەلبەت، تاريحي كەلبەت؛ ساياسي ءومىربايان.
مارات وسپانوۆتا ءوز ۋاقىتىنىڭ پەرزەنتى. تاريحي كەلبەتى مەن ساياسي ءومىربايانى سول كەزەڭدەگى كوپتەگەن زامانداستارىنا ۇقساس، ءبىراق وزگەشەلىگى دە از ەمەس.
مارات وسپانوۆ ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى ەڭبەك جولىندا پيونەر، كومسومول ۇيىمدارى اياسىندا العاشقى ساياسي ساباقتار العانىن بىلەمىز. سوكپ-نىڭ قاتال دا جۇيەلى ۇيىمدىق جانە يدەولوگيالىق مەكتەبىندە سىننان ءوتتى. ونىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ءىرى باستاۋىش ۇيىمىن باسقارىپ، ۇجىمنىڭ تاعدىرى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا، ونداعى پسيحولوگيالىق-ادامگەرشىلىك احۋالعا، تارتىبىنە، جاستاردىڭ بولاشاعىنا، كادرلاردىڭ ساپاسىنا جاۋاپ بەرۋ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا الدى.
ساياسي-يدەولوگيالىق ۇيىمنىڭ بەدەلى مەن ابىرويى كوپ رەتتە ونىڭ ليدەرىنە، ونىڭ ۇستانىمى مەن ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنە بايلانىستى. بۇل رەتتە اقتوبە مەديسينالىق اكادەمياسى پروفەسسور-وقىتۋشىلار ۇجىمىنىڭ ۇرپاقتار الدىندا ماقتانۋىنا بولادى. ولاردىڭ ساياسي ليدەرى – مارات وسپانوۆ 90-جىلداردىڭ باسىندا ساياسات ساحناسىنا شىققان قايراتكەرلەردىڭ قاتارىنداعى، ادىلەتىن ايتساق، ەڭ ءبىر ينتەللەكتىسى، دەموكراتتىعى، ىشكى جانە سىرتقى مادەنيەتى ءبىر تۇتاس، تابيعي ۇيلەسكەن تۇلعا ەدى.
ال مارات وسپانوۆتىڭ ساياسي جولىنىڭ، ءومىربايانىنىڭ باسقالاردان وزگەشىلىگى نەدە؟ ەڭ الدىمەن ول ماسكەۋدەگى سول كەزدەگى ەڭ ءبىر ەليتالىق وقۋ ورنى گ.ۆ. پلەحانوۆ اتىنداعى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ەكونوميكالىق عىلىمنان، ىرگەلى ءبىلىم الۋى، جالپى تەرەڭ گۋمانيتارلىق، جالپى فيلوسوفيالىق ءبىلىم الۋىندا.
ەركىن، وزگەشە ويلاۋ، دۇنيەگە، ءار قۇبىلىسقا، سىنشىل فيلوسوفيا كوزىمەن قاراۋ، شىنايى ينتەلليگەنتتىك پەن تازالىقتىڭ، پرينسيپشىلدىكتىڭ تاماشا مەكتەبىنەن ءوتۋى. ماسكەۋ وقۋ ورىندارىنا ءتان وزىق ويدان، رۋحاني تاۋەلسىزدىكتەن تاعلىم الىپ، بويىنا ەركىن ءسىڭىرۋى ەدى. وسى تۇرعىدان مارات وسپانوۆ ەكونوميكالىق تەوريا سالاسىندا، اسىرەسە، سالىق تەورياسى مەن پراكتيكاسىندا، مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ تۇبەگەيلى ماسەلەسىندە ءوز وپپونەنتتەرىنەن كوش ىلگەرى تۇردى.
مارات وسپانوۆتىڭ ساياسي ءومىربايانىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ونىڭ ءار ماسەلەدە ءوز جولىمەن ءجۇرۋى، باسقالاردى قايتالاۋدان بويىن اۋلاق سالىپ، تاپتاۋىرىن بولعان جولدار مەن ادىستەردەن اۋلاق بولۋعا تىرىسۋى، قاي ىستە دە سونى باعىتتار مەن باستاۋلارعا ۇمتىلىسىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.
ول ءاربىر ىستە ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن، ءوز پىكىرى مەن ويىن، ءوزىنىڭ جان ازابىمەن كەلگەن جولدار مەن باعىتتاردى تاۋىپ وتىراتىن.
ۇلكەن ساياساتقا كەلۋى دە ەرەكشە. ەلگە كوپ ءۇمىت پەن كۇدىك اكەلگەن، الەمگە دە، كسرو-دا جان ءبىتىرىپ، قوزعالىسقا كەلتىرىپ، بۇكىل الەمدىك ساياسات پەن يدەولوگياعا، ادامدار كوزقاراسىنا قان جۇگىرتكەن 1985 جىلدىڭ ساۋىرىندە جاريالانعان جاڭاشا ويلاۋ مەن قايتا قۇرۋ ەلىمىز ينتەلليگەنسياسىن، اسىرەسە ونىڭ ەركىن ويلايتىن، ەلدىڭ دامۋ جولىن بولجامداپ، باعامداعان جاس قاناتىن جان تىنىشتىعىنان ايىردى. ولار ەل تاعدىرىن، ۇلت قامىن ويلادى. ولار جاڭارۋ، قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتياعا قاتتى سەندى.
ءيا، مارات وسپانوۆتا قايتا قۇرۋ، جاڭارۋ ۇدەرىستەرىن ءتول ءىسىم دەپ تانىپ، وعان تىكەلەي ارالاسۋدى ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشى دەپ ءتۇسىندى. ونىڭ ساياسي قىزمەتىنىڭ، دۇنيە تانىمى مەن ۇستانىمدارىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. اباي دانىشپان ايتقانداي «ءسوز تۇزەلدى، سويلەۋشى سەندە تۇزەل!» دەيتىن زامان كەلدى. تۋ ۇستاپ، تۇلپار مىنگىسى كەلگەندەر قاتارى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنان شىقتى. ولار ونداعان، جۇزدەگەن كلۋبتار، قوعامدار، بىرلەستىكتەر قۇردى. ساياسي احۋال قىزا ءتۇستى...
ماكەڭ بۇل كەزەڭدە دە ءوز جونىمەن ءجۇردى. مىنا ءبىر جاعدايدى دا ايتۋ كەرەك. سوكپ جاڭا ساياساتىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ ورتالىق جانە جەرگىلىكتى باسشىلىق اپپاراتىنا جاڭا، تىڭ كادرلاردى ىرىكتەپ، تارتا باستادى. پارتيا، اسىرەسە، اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتى داعدىسى بار، عىلىمي اتاعى بار جاس كادرلارعا مەيلىنشە ءزارۋ بولاتىن. پارتيا ۇيىمدارىندا، كونفەرەنسيالاردا بالامالى سايلاۋلار ءوتىپ، اۋداندىق، قالالىق، ءتىپتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرى حاتشىلارى قاتارىندا وسىنداي دەموكراتيالىق جولمەن كەلگەن كادرلار قازاقستاندا دا بارشىلىق ەدى. پارتيا ساياساتىنىڭ ارناسىندا جۇرسە ماكەڭنىڭ الدىنان دا ءبىراز مۇمكىندىك اشىلار ەدى. ءبىراق ول ءوز جولىمەن، سوقتىقپالى، سوقپاقتى تار جول، تايعاق اسۋلارمەن كەتتى...
ءبارى مارات وسپانوۆتىڭ 1989 جىلعى كسرو حالىق دەپۋتاتتارىن سايلاۋ قارساڭىنداعى سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى اقتوبە وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى يۋريي تروفيموۆكە 1989 جىلى 17 مارتتا جول- داعان حاتىنان باستالعان ەدى. ادەتتە، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل حاتتا نەگىزگى ماسەلە ازىق-تۇلىك توڭىرەگىندەگى احۋال دەپ ەسەپتەيدى. ال ءبىزدىڭ قولىمىزداعى «مارات وسپانوۆ قورى» ارقىلى تيگەن حاتتىڭ مازمۇنىنا ناقتى ءارى تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر الدەقايدا ماڭىزدى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. حاتتا ساياسي، دەموكراتيالىق ماسەلەلەر ناقتى ءارى وتكىر قامتىلعان. اۆتور وبكومنىڭ باسشىسىنا: «مەنىڭ جولداۋىم ەڭ سوڭعى ينستانسياداعى اقيقات بولۋعا دامەلى ەمەس، ءبىراق ول سىزگە وبلىسىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنداعى احاۋالدى وبەكتيۆتەندىرۋگە كومەكتەسەتىنىنە سەنىمدىمىن» دەپ، ءوز جولداۋىنىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆىن ناقتى ايتقان.
شىندىعىندا 1989 جىلعى كسرو جوعارعى كەڭەسىنە سايلاۋ كەڭەستىك قوعامدى ءدۇر سىلكىنتتى. كەڭەس وداعىنىڭ باتىس ايماعىندا سايلاۋ بالامالىق نەگىزدە ءوتىپ، حالىق تۇڭعىش رەت ءوز كۇشىنە سەندى. رسفسر قۇرامىنداعى 40-قا جۋىق وبلىستاردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى سايلاندى.
ساياسي بيلىكتىڭ باسىندا قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان، الايدا اككى، ءتىس قاققان جىرىندى فۋنكسيونەر، ءسىرىجاندى گەنناديي كولبين بۇل احۋالدىڭ ءوزى ءۇشىن سوڭعى تۇياق سەرپەر ەكەنىن سەزگەندەي، رەسپۋبليكاداعى بۇكىل ساياسي-يدەولوگيالىق احۋالدى پارتيالىق اپپاراتتىڭ تەزىمەن ءوز قاراۋىندا ۇستاۋعا جانتالاستى. اقتوبە وبلىسىنداعى جاعداي دا سونداي ەدى. ول كەزدە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قولىنداعى بيلىك ۇشان-تەڭىز بولاتىن. مۇنى مارات وسپانوۆ دۇرىس پايىمداعان. سوندىقتان ول ءوز حاتىندا «وبلىس تىرشىلىگىنىڭ جاعدايى كوپ رەتتە ءبىرىنشى حاتشىنىڭ جەكە باسىنا، ونىڭ بىلىكتىلىگى دەڭگەيىنە، قازىرگى زامانعى كاتەگوريالارمەن ويلاۋ قابىلەتىنە تىڭ يدەيالار مەن جاڭاشا ادىستەردىڭ گەنەراتورى بولا بىلۋىنە، تۇپتەپ كەلگەندە، وبەكتيۆتىلىگى مەن ادامگەرشىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى» دەپ تۋرا اتاپ كورسەتكەن.
مارات وسپانوۆ ەڭ الدىمەن ەكونوميست. ول ءۇشىن ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ تۇپكى ناتيجەسى جانە باستى كورسەتكىشى – حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، ءار وتباسىنىڭ داستارقانىنىڭ توقشىلىعى. سوندىقتان حات اۆتورى ەندى ماسەلەنى ناقتى ارناعا وبلىستاعى اگرارلىق سەكتورداعى احۋالعا بۇرادى. ول وبلىس باسشىسىنىڭ ۇزاق جىلدار قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن بىرنەشە جىلدار باسقارعانىن ەسىنە سالا وتىرىپ، توقىراۋ جىلدارىنداعى وسى سالاداعى قوردالانعان ماسەلەلەر نەگىزىندە ءوزىنىڭ ەندىگى ارادا ونىڭ وبلىستىڭ اۋىل شارۋا- شىلىعىن قۇلدىراۋدان الىپ شىعۋىنا كۇمانى بارلىعىن دا تۋرا جاريالايدى.
حاتتا ودان كەيىن وبلىس حالقىن، اسىرەسە، اقتوبە قالاسىن ازىق-تۇلىكپەن قامتماسىز ەتۋدەگى ورەسكەل ولقىلىقتار، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرى مەن وقۋ ورىندارىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايىنداعى احۋال، جوعارعى وقۋ ورىندارىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋدەگى جىلدار بويى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەرگە وبلىس باسشىسىنىڭ نازارى اۋدارىلعان.
مارات وسپانوۆتىڭ حاتىندا وبلىس، باسقا دەڭگەيدەگى باسشىلار ءۇشىن كۇنى بۇگىندە، كەلەشەكتە دە ماڭىزدى مىناداي قورىتىندى بار: «ادامداردىڭ ءوز ۇمىتتەرىن، ءوز اڭسارلارىن اركەز ناقتى باسشىمەن بايلانىستىرۋى قاشاندا ادىلەتتى. بۇدان ەشقايدا كەتە المايسىڭ. ولار (ادامدار) تەحنولوگيالىق نەمەسە ەكونوميكالىق نازىك ماسەلەلەرگە تەرەڭ ءمان بەرىپ جاتپايدى جانە ءىستىڭ جايىن تۇرمىستىق سانا دەڭگەيىنەن جانە ءوز داستارقانىنا قوسىلعان داممەن باعالايدى». ەلدەگى كۇنى بۇگىنگى احۋال ءۇشىن دە ماڭىزدى قورىتىندى.
وبلىستى، قالانى، اۋداندى كىم باسقارسىن، ول قانداي جوسپارلار جاساپ، تاماشا دەموكرات، كەرەمەت جاريا قايراتكەر، قۇقىقتى قورعاۋشى بولسىن، ءبىراق ءار ايماقتاعى ادامداردىڭ قولى كۇندەلىكتى قاراپايىم داستارقان مولشىلىعىنا جەتىسپەسە – ەش ساياسات حالىق تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. حالىق ءدوپ ايتقان عوي: «ورازا ناماز – توقتىقتا» دەپ.
حاتتى تالداۋدان شىعاتىن باستى قورىتىندى – ونىڭ اۆتورىنىڭ قوعامدىق قاتىناستاردىڭ تابيعاتىن جاقسى بىلەتىندىگى، پارتيا باسشىلىعىنداعى كادرلاردىڭ زامان اعىسىن، جاڭا ۋاقىتتىڭ تالابىن سەزبەگەندىگىن تۋرا، باتىل ايتۋى، بۇكىل قوعامداعىداي، ونىڭ ءار ايماقتارىندا دا دەموكراتيا مەن جاريالىلىق رۋحىنا ساي تىڭ وزگەرىستەر مەن باتىل قادامداردىڭ قاجەتتىگىن بۇكىل بولمىس-تانىمىمەن سەزگەن جاڭا تۇرپاتتى ءبىر ساياساتكەردىڭ ءپىسىپ- جەتىلگەندىگى.
بۇل حاتتان كەيىن م.وسپانوۆقا بۇكىل كوزقاراستىڭ وزگەرگەندىگى – بەلگىلى ماسەلە. ءبىراز قىسىم دا كورە باستادى. ول وبلىستىڭ ساياسي تىرشىلىگىنىڭ بەل ورتاسىندا تۇردى. بىرەۋلەر ونىڭ باتىل پىكىرىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ونىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى.
وسىنداي ساياسي كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە مارات وسپانوۆ 1990 جىلعى ون ەكىنشى سايلانعان قازاق كسر-ى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، ەلدىڭ ساياسي ومىرىندەگى بەدەلدى تۇلعالاردىڭ بىرىنە اينالدى.
اقتوبەدەن كەلگەنمەن «ايماقتان كەلدىم، ءالىپتىڭ ارتىن بايقايىن» دەگەن مايموڭكە پسيحولوگيادان بويىن اۋەلدەن اۋلاق سالدى. ساياسي ۇدەرىستەردىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، كەنەرەسىنەن تاسىپ، بۋىرقانىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ، ۇلتتىق نامىستىڭ نەبىر كۇردەلى ماسەلەلەرىن كۇن تارتىبىنە شىعارىپ، تالقىلاپ جاتقان سول كەزدەگى استانا الماتىداعى ساياسات «مايدانىنا» بىردەن ارالاستى. جالتاقتاماي، كىبىرتىكتەمەي، بەل شەشىپ، بىلەك تۇرە، بەلسەنە كىرىستى.
ويى دا، تەگەۋرىندى ءىس-قيمىلى دا كوبىنەن بيىك تۇردى. ساياسات ساحناسىنا تاعى ءبىر مارقاسقا، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى مول، كەڭ الىمدى، پلانەتارلىق ويلاۋ جۇيەسى بار ساياساتكەردىڭ كەلگەندىگى بىردەن كورىندى. ونىڭ ۇلكەن ساياساتتاعى ونجىلدىق ىس-ارەكەتى، قيمىلى، پايىم پاراساتى وسىنى دالەلدەدى. وسى ون جىلعى كۇردەلى دە قايشىلىقتى ساياساتتاعى، نە ءبىر جان الىسىپ، جان بەرىسكەن كەزەڭدەگى مارات وسپانوۆتىڭ ساياسي كەلبەتى قانداي؟ ول بىزگە نەسىمەن تاعىلىمدى جانە قۇندى؟
ەڭ الدىمەن ەكونوميست-تەورەتيك بولىپ تابىلاتىن مارات وسپانوۆ ساياساتكەر رەتىندە ءوزىنىڭ كەمەل، جان-جاقتى تەرەڭ تەوريالىق بىلىمىمەن، اسىرەسە قوعام دامۋىنىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ كۇردەلى زاڭدىلىقتارى مەن كاتەگوريالارىن بىلۋىمەن ەرەكشەلەندى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ باسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك، ساياسي دامۋىندا وتپەلى قوعام كەزەڭىنە اۋىسىپ، ەل بولاشاعىن، اسىرەسە، ونىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋىن باعدارلاۋدا مۇلدەم جاڭا مىندەتتەر تۇردى. جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكا قۇندىلىقتارى مەن كاتەگوريالارىنا، باسقارۋ ادىستەرىنە اۋىسۋ، جەكەمەنشىك پەن بيزنەستىڭ دامۋىنا كەڭ ءورىس اشۋ ەل شارۋاشىلىعى دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتىنا اينالدى. ىرگەلى تەوريالىق ءبىلىمى بار مارات وسپانوۆ XII سايلانعان جوعارعى كەڭەستىڭ وسى سالاداعى باستى تەورەتيكتەرىنىڭ، ونىڭ زاڭنامالىق نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى.
ونىڭ «پارلامەنت دەموكراتيانىڭ نەگىزگى تىرەگى» دەگەن تۇجىرىمى ونىڭ قوعام ومىرىندەگى پارلامەنتتىڭ ورنى تۋرالى ءپرينسيپتى ۇستانىمى ەدى. ول پارلامەنتتى ەلىمىزدىڭ بۇكىل تىرشىلىگىن رەتتەيتىن ساپالى زاڭداردى شىعارۋدىڭ بەدەلدى ورتالىعىنا اينالدىرۋدى ءوزىنىڭ دەپۋتاتتىق، سپيكەرلىك قىزمەتىنىڭ باستى ماقساتى جانە ءمانى دەپ ءتۇسىندى.
ونىڭ پارلامەنت، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتى تۋرالى تاماشا ويلارى، پىكىرلەرى، باستامالارى وتە كوپ ەدى. ول 1995 جىلعى كونستيتۋسياعا سايكەس ەلدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى ەنگىزگەننەن كەيىن دە پارلامەنت، پارلامەنتاريزم ينستيتۋتى بەدەلىن ساقتاۋ، نىعايتۋ ىسىندە ءبىر قاراعاندا كوزگە كورىنبەيتىن كوپ جۇمىس تىندىرعان سپيكەر دەسەم اقيقاتتان الىستاماعان بولار ەدىك. مارات وسپانوۆ ەسىمى حالىق جادىندا پارلامەنت پالاتالارىنىڭ ەڭ بەدەلدى ءتوراعاسى رەتىندە ساقتالىپ قالدى. ول قازاقستان ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ دا بىلگىر دە ءادىل وپپونەنتى بولا ءبىلدى.
مارات وسپانوۆتىڭ ءماجىلىس سپيكەرى رەتىندەگى باستى قاسيەتى – پارلامەنتتى دەموكراتيا مەن جاريالىلىقتىڭ ەلدەگى باستى تىرەگى مەن ۇلگىسى دەپ ءتۇسىنىپ، زاڭ شىعارۋ ءۇردى مەن سول كەزەڭدەگى ەل دامۋىنداعى كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى تالقىلاۋ كەزىندە كەڭ دە اشىق پىكىر تالاسىن قامتاماسىز ەتىپ، بىرى-بىرىنە قاراما-قارسى پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ، تىڭدالىپ، تالقى تەزىنە تۇسۋىنە جاعداي جاساپ، باعىتتاپ وتىردى.
ءماجىلىس ءتوراعاسى زاڭ شىعارۋ ۇردىسىندەگى، ءار جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى بەكىتۋ مەن ورىندالۋ ەسەبى جونىندەگى پارلامەنتتىڭ باستى ارىپتەسى ۇكىمەتپەن اراقاتىناستىڭ ءپرينسيپتى، جوعارى تالاپكەرشىلىك جاعدايىندا بولۋىنا جەتىستى. بۇل ماسەلەلەردە مارات وسپانوۆ اركەز بيىكتە بولدى، سارابدال ساياساتكەر-ستراتەگ رەتىندە كورىندى. سول كۇردەلى تاريحي كەزەڭدەگى ەلدەگى شەتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدى ناقتى باعالاۋدا، ونداعى قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ماكروەكونوميكالىق جولدارىن، ونىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرىن نىعايتۋدا قانداي زاڭداردىڭ باسىمدىعى مەن قاجەتتىگىن ءبىلۋى، جالپى ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى جونىنەن مارات تۇردىبەك ۇلى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ۇكىمەت باسشىسى مەن ونىڭ ورىنباسارلارىنان كوش ىلگەرى جوعارى تۇردى. مۇنى سول ۋاقىتتاعى ۇكىمەت مۇشەلەرى دە مويىندادى.
مارات وسپانوۆ باسقارعان ماجىلىسپەن ارىپتەستىك سول كەزدەگى نۇرلان بالعىمبايەۆ باسقارعان ۇكىمەت ءۇشىن ناعىز ساياسي سىن مەكتەبى بولدى. ءوز سپيكەرىنىڭ ۇلگىسىمەن دەپۋتاتتاردا سول ۇكىمەتتىڭ الدىنا ۇلكەن تالاپتار قويا ءبىلدى. ونىڭ ۇستىنە، ماكروەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ تۋراسىندا ءماجىلىس ءتوراعاسىنىڭ دەربەس، بالامالى باعدارلاماسىنىڭ بولۋى نۇرلان بالعىمبايەۆ كابينەتىندەگى، اسىرەسە، ەكونوميكالىق-قارجى بلوگىنداعى كادرلاردىڭ ىسىنە ەرەكشە تالاپ احۋالىن تۋدىرىپ، ولاردىڭ پارلامەنتشىلەر پىكىرىمەن ۇنەمى ەسەپتەسۋىنە زور ىقپال ەتەتىن.
مارات وسپانوۆتىڭ سۇڭعىلا ساياساتكەرلىك، حاريزمالىق ۇزدىك قاسيەتتەرى مىڭداعان سايلاۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىن، تالعامىن ءدال تاپقان تالعامپازدىعى، ماملەگەرلىك شەبەرلىگى اسا تارتىستى وتكەن 1999 جىلدىڭ كۇزىندەگى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جارقىراي كورىندى. پارتيالىق تىزىممەن العاش رەت وتكەن سايلاۋدا ەڭ كوپ داۋىسقا يە بولعان «وتان» پارتياسى بۇل سايلاۋداعى تابىسى ءۇشىن كوپ رەتتە وسپانوۆتىڭ حاريزمالىق بەدەلىنە، ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى، سايلاۋ ناۋقانىندا الۋان ادىستەر مەن امالداردى بىلىكتىلىكپەن، يكەمدى دە ۇيلەسىمدى پايدالانا بىلۋىنە، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە دەموكراتيالىق دامۋ، بۇل ۇدەرىستەردەگى پارلامەنت ينستيتۋتى، دەپۋتاتتار كورپۋسىنىڭ ورنى تۋرالى سىندارلى كوزقاراسى مەن پوزيسياسىنا بايلانىستى دا بولدى دەسەك تاريحي اقيقاتقا قايشى كەلمەس.
ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز مارات وسپانوۆ اۋەلىدە «وتان» پارتياسىنا سونشالىقتى ءىش تارتا قويعان جوق. بىردە مەن ول كىسىنىڭ كابينەتىنە ارنايى كىرىپ، «وتان» پارتياسى تۋرالى پىكىرىن ءبىلىپ، كەلەشەكتە وسى پارتياعا كىرۋ-كىرمەۋ ماسەلەسى تۋراسىندا ويىن سۇرادىم. ول ماعان: «قايداعى «وتان»؟ ونىڭ ءتوراعاسى مىندەتىن اتقارۋشى تەرەششەنكو شەت ەلدەن كرەديتكە الىنعان ءتورت ميلليارد مولشەرىندەگى اقش دوللارىنىڭ قايدا كەتكەنى ءۇشىن حالىق الدىندا جاۋاپ بەرۋى كەرەك!» دەگەن ەدى. ونىڭ بۇنداي كوڭىل-كۇيدە بولعانىن بەلگىلى ساياساتكەر، مارقۇم التىنبەك سارسەنبايەۆ تا بەكىتىپ، 1999 جىلعى سايلاۋ الدىنداعى احۋال تۋرالى كەزىندە «ۆرەميا» گازەتىندە بىلاي دەپ جازدى: «ول كەزدە ءبىزدىڭ الدىمىزدا پارلامەنت سايلاۋىنا پرەزيدەنتتىك باعىتتاعى پارتيانى دايىنداۋ مىندەتى تۇردى. ءبىز ول كەزدە تەرەششەنكونىڭ باستاۋىمەن بۇل پارتيانىڭ، اسىرەسە، اشىق، تازا پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتە المايتىنىن تۇسىندىك. سول ۋاقىتتا ءبىر جاعىنان پارتيالىق ءتىزىمدى باستايتىن، ەكىنشى جاعىنان سايلاۋشىلاردىڭ ۇلكەن سەنىمىنە يە الەۋەتتى جەكە تۇلعا قاجەت بولدى. جانە ءبىز مارات تاجين ەكەۋىمىز (ول كەزدە پرەزيدەنت اكىم- شىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى) مارات تۇردىبەكۇلىنا كەلىپ، ونىڭ «وتاننىڭ» ليدەرى بولۋىن سۇرادىق. ول ۇزاق ۋاقىت كەلىسپەدى. الايدا ءبىز وعان بىلاي دەدىك: بىزدىكى قايتكەن كۇندە «وتاننىڭ» ابىرويىن ساقتاۋ جونىندەگى كونيۋكتۋرالىق ارەكەت ەمەس ماسەلە الدەقايدا كۇردەلىرەك. ەلدە ءبىر دۇرىس پارتيا قۇرىلۋى قاجەت. بۇل سوزدەردەن كەيىن ول كەلىسىمىن بەردى».
مارات وسپانوۆ ارتىندا ۇلكەن عىلىمي-پۋبليسيستيكالىق مۇرا قالدىردى. ول دۇنيەلەر ساياساتكەردىڭ رۋحاني-يدەولوگيالىق كەلبەتىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ەكونوميست-عالىم رەتىن دەگى ەلدىڭ دامۋ بولاشاعىنا، 1998-1999 جىلدارداعى ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋ، ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ جونىندەگى تىڭ يدەيالارى «تۇراقتاندىرۋدان وسۋگە قاراي (1999- 2005 جىلدارعا ارنالعان ەكونوميكالىق باعدارلاما)» باعدارلاماسىندا جيناقتالدى. ونى ءوز اتىنان پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتكە ۇسىندى. مارات وسپانوۆ جاساعان ءتول باعدارلاماسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدىلىعى، ءوز ۋاقىتىندا جاسالعاندىعى، ونىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە 1999 جىلدىڭ كۇزىندە جاڭادان قۇرىلعان قاسىم-جومارت توقايەۆ باسقارعان ۇكىمەتتىڭ ورتا مەرزىمدىك الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ستراتەگياسىنىڭ نەگىزىنە اينالعاندىعى عىلىمي ادەبيەتتە جان-جاقتى ايتىلعان.
وسپانوۆتىق سول باعدارلامانىڭ كەيبىر يدەيالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزدى، ومىرشەڭ. بۇگىنگى تەرەڭ داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن باعدارلامانىڭ، اسىرەسە، سالىق، اقشا-قارجى، بيۋدجەت ساياساتى تۋرالى بولىمدەرىنىڭ كوپتەگەن ناقتى، قۇندى ويلارىنا تاعى ءبىر نازار اۋدارىپ، بۇگىندە وعان سۇيەنۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىز.
ول جاريالىلىقتى، حالىقپەن اشىق سويلەسۋدى ءوز تىرشىلىگىنىڭ باستى ەرەجەسى، ساياساتكەرگە قويىلار باستى تالاپ دەپ تانىدى. مارات وسپانوۆ ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دەموكراتيا مەن پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىنىڭ ەڭ بەدەلدى، الەۋەتتى ارىپتەسى بولدى.
قاي ۋاقىتتا دا ەڭ ءبىر كۇردەلى، قىم-قيعاش، داۋلى دا تارتىستى ماسەلەلەردە ب ا ق قۇرالدارى وكىلدەرىمەن پىكىر الىسۋدان تارتىنبايتىن. ءوز پىكىرىن اشىق، تۋرا، باتىل ايتاتىن. ب ا ق وكىلدەرىمەن بىرلەسكەن جۇمىستان ۇلكەن قاناعات، ءلاززات الاتىن. وسى قاسيەتتەرى ءۇشىن دە ول جۋرناليستەر اراسىندا ۇلكەن بەدەل مەن قۇرمەتكە، ءار سوزىنە سەنىمگە يە سيرەك قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل دا ونىڭ ساياسي كەلبەتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ءارى قۇندى قىرى ەدى.
تاۋەلسىزدىك قالىپتاستىرعان ۇلتتىق ساياسي كەڭىستىگىمىزدەگى مەملەكەت، دەموكراتيا، پارلامەنت پەن پارلامەنتاريزم قالىپتاسىپ جانە دامۋىنىڭ كۇردەلى تاريحىندا وزىندىك ساياسي كەلبەتى بار، ءىرى ساياساتكەردىڭ، دەربەس تۇلعا- نىڭ، كەمەل پارلامەنتشىنىڭ ءبىرى مارات وسپا نوۆتىڭ بولعاندىعى تاريحي شىندىق، ادىلەتتى اقيقات. وكىنىشتىسى عۇمىرىنىڭ تىم قىسقا بولعاندىعى.
