حاديستە «اللانىڭ رازىلىعى – اتا-انانىڭ رازىلىعىندا، اللانىڭ اشۋى – اتا-انانىڭ اشۋىندا» دەپ ايتىلادى. راسىندا دا، انانىڭ جاقسىلىعىن بىلمەگەن ادامنىڭ جاقسىلىعىن بىلمەيدى، ال ادامنىڭ جاقسىلىعىن تۇسىنبەگەن جاننىڭ اللامەن دە ءىسى جوق. انا مەن ايەلدىڭ ۇلتتىق سالت-سانامىزداعى، بۇگىنگى قوعامىمىزداعى قادىر-قاسيەتىن جەتە ءتۇسىنىپ، انالاردىڭ اق باتالارىن الۋدى نيەت ەتكەن قالا اكىمى قايرات تەمىرشوتۇلىنا انالار قاۋىمى ءدان ريزا.
شىلدە ايىنىڭ 25-ىندە قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى سۆەتلانا گلادىشيەۆا اقسۋلىقتارعا ءسات-ساپار تىلەپ كيەلى مەكەنگە شىعارىپ سالدى. ءبىزدى تۇركىستاندا «قۋانىش» فيرماسىنىڭ ديرەكتورى روزا شۇكەنوۆا مەن «ازىرەت-سۇلتان» مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى دانيار سادۋاقاسوۆ قارسى الدى.
«ازىرەت-سۇلتان» مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى ەڭ اۋەلى انالاردى ارىستانباب كەسەنەسىنە باستاپ كەلدى. جول بويى ارىستانباب اتامىزدىڭ قاسيەتىنە توقتالىپ، ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ وتىردى.
- ارىستانباب قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ۇستازى مەن رۋھاني تالىمگەرى، ءدىني ءدارۋىش جانە ۋاعىزشى.
ۋاعىزشى ارىستانباب ءحىى عاسىردا وتىرار ماڭىندا ءومىر سۇرگەن. ارىستان ەسىمى قازاق تىلىنەن اۋدارعاندا «ارىستانداي باتىل» ماعىناسىن بەرەدى. سوپىلىق ءفالسافادا «ارىستان» دەپ «جول ادامىن» اتاعان. دۇنيە ءجۇزىن شارلاعان ارىستانباب كوپ ساياحاتتاعان. ول ءتۇرلى ءدىني اعىمداردى زەرتتەگەن. يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن قالعان ءومىرىن سوپىلىق ماعىناداعى يسلامدى ۋاعىزداۋعا ارنايدى. ارىستان ۋاعىزداعان قىزمەت پەن يدەيالار تۋرالى احمەت ياسساۋي ءوزىنىڭ «ديۋاني حيكمەت» كىتابىندا جازادى. ولەڭ جولدارىندا ارىستانباب ونىڭ رۋھاني ۇستازى، تالىمگەرى بولعانى تۋرالى ايتىلادى.
قازىرگى كەزدە ارىستانباب مازارىنىڭ ۇستىندە الاڭى 35ح12 مەتر كەسەنە تۇر. ول كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان. عيمارات ۇلكەن كۇمبەزدى دالىزبەن بىرىكتىرىلگەن ەكى كامەرالى قابىردەن جانە مەشىتتەن تۇرادى. جالپى، كەسەنە كوپكامەرالى كەشەن. گۋرحاننىڭ ورتالىعى – ارىستانبابتىڭ ساۋلەتتى قۇلپىتاسى، ال كورشى ورىن-جايلاردا ونىڭ شاكىرتتەرى مەن ءىزباسارلارى - حەرمەت-ازىرا، قارعا بابا، لاشىن بابالاردىڭ قۇلپىتاستارى ورناتىلعان. كەسەنە باستاپقى ورىن-جايلارعا ءتۇرلى قۇرىلىس ەلەمەنتتەرىن كەزەڭ-كەزەڭمەن قوسۋ ارقىلى سالىنعان. گۋرحانا مەن مەشىت باس قاسبەتتىڭ ورتاق تۇتاس قابىرعاسىمەن بىرىكتىرىلگەن. عيماراتتىڭ قاسبەتىن ەكى مۇنارا اياقتايدى، ولار ءمۇسىندى كىرپىش قالاۋىمەن بەزەندىرىلگەن.
جالپى قۇرىلىس، اسىرەسە پورتال ءستيلى ورتا ازياعا ءتان ەمەس. پورتال ءحىح عاسىردىڭ ەۋروپالىق جانە ورىس ساۋلەت ونەرىنەن الىنعان ساندىك ەلەمەنتتەرمەن جاسالعان. قۇرىلىستىڭ ورتاعاسىرلىق بولشەكتەرى كەسەنە قۇرىلىسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىنەن (XIV—XV عاسىرلار) ساقتالىپ قالعان ويۋلى قوس اعاش باعانا. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا بۇل كەسەنە ءحىى-حVءىىى عاسىرلاردا بىرنەشە رەت سالىنىپ قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن.
بۇگىنگى كۇنى كەسەنە ورتالىق ازياداعى مۇسىلماندىق ارۋاقتى جەرلەردىڭ ءبىرى سانالادى. 1982 جىلدان بەرى ارىستانباب كەسەنە-مەشىتى - مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا.
ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ جانىندا تىلەۋ تىلەيتىن ورىن جانە قۇدىقتان قاسيەتتى سۋ الىپ ىشۋگە بولادى. انالارىمىز كەزەك-كەزەك تىلەۋلەرىن تىلەپ، قاسيەتتى سۋدان ءىشىپ، وزدەرىنىڭ ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى.
- سان عاسىرلىق تاريحتى بارىنشا قىسقارتا قايىرسا، 1598 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ قولىنا وتكەن تۇركiستاندى 1815 جىلى قوقان حاندىعى جاۋلاپ الادى. ەلۋ جىلدان كەيiن، 1864 جىلى رەسەيدiڭ قول استىنا وتەدi. ال 1872 جىلى قالا تۇركiستان ۋەزiنiڭ ورتالىعى بولادى. كەڭەس وداعى كەزiندە، 1928 جىلدان اۋدان ورتالىعى سانالادى."تۇركiستان" دەسە ەلەڭ ەتپەيتiن مۇسىلمان قاۋىمى جوق. ءوزiنiڭ "دانالىق كiتابىمەن" الەمگە تانىلعان اۋليە بابامىز قوجا احمەت ياسساۋيدiڭ ەسiمiن تۇركiستاننان نەمەسە كەرiسiنشە تۇركiستاندى ياسساۋي اتىنان اجىراتىپ قاراۋ دا مۇمكiن ەمەس. سوناۋ 1103 جىلى دۇنيەگە كەلگەن قوجا احمەت ياسساۋي تۇركiستانعا توقتاپ، سوپىلىق يدەيالارىن ۋاعىزداعان يسلام دiنiنiڭ وكiلi. اقىندى رۋحاني باسشى، "اۋليە" ساناعان مۇسىلماندار توعىز ءجۇز جىلدان بەرi ونىڭ iلiمiمەن بiرگە جاساپ كەلەدi. بۇكiل شىعىسقا ءامiرiن جۇرگiزگەن قولباسشى اقساق تەمiردiڭ اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا 200 جىل وتكەندە، قيراپ بiتۋگە تايانعان كiشكەنە عانا مازار ورنىنا ءزاۋلiم ەسكەرتكiش ورناتۋى دا تەگiن ەمەس. ويتكەنi مۇسىلمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يەلەنگەن "اۋليە" كiسi قۇرمەتiنە عالامات عيمارات سالدىرعان تەمiر دالا ادامدارىنىڭ سەنiمiنە كiرۋدiڭ جولىن وسىلايشا iزدەستiرگەن-دi.
سول حIV عاسىردا سالىنعان عاجايىپ قۇرىلىستىڭ ۇلكەندiگi، قايتالانباس ساۋلەتتiلiگi جانە جەكەلەگەن دەكوراتيۆتi كورiنiستەرi ءالi كۇنگە دەيiن جۇرتشىلىقتى تاڭ قالدىرۋمەن كەلەدi.
بۇدان سوڭ ءبىز قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ كەسەنەسىنە كەلدىك. تالاي عاسىرلار بويى قۇرىلىس مادەنيەتىنە ۇلكەن ۇلگى بوپ كەلگەندىگى دە راس. 1978 جىلى احمەت ياسساۋي ارحيتەكتۋرالىق كەشەنى مۋزەي بولىپ اشىلدى.
تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ەسىگىنەن اتتاعان ادامنىڭ كوزىنە العاش تۇسەتىن زات – قازاندىق بولمەسىنىڭ قاق ورتاسىنان ورىن تاپقان قاسيەتتى تايقازان.
بويىنا تالاي سىر بۇككەن بۇل قازاندى بابالاردىڭ كوزى دەپ، قولىمەن ۇستاپ كورۋگە اركىم-اق قۇمار. بۇل كۇندە تايقازان عاسىرلار بويى مەملەكەتىمىزدىڭ جۇرەگى سانالىپ كەلگەن، رۋحاني استانامىز – كيەلى تۇركىستان قالاسىنداعى اۋليەلەردىڭ سۇلتانى قۇل قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە، قازاقستان اتتى ۇلكەن شاڭىراقتىڭ بەرەكەسىنىڭ، تىنىشتىعى مەن بىرلىگىنىڭ نىشانى قىزمەتىن اتقارىپ تۇر.
مۋزەي ەكسپوزيسياسى ەسكەرتكىشتىڭ قۇرىلىمى مەن بەزەندىرىلۋ ەرەكشەلىكتەرمەن، ەجەلگى تۇركىستان قالا قۇرىلىسىمەن، قازاقستان جەرىندەگى جازبا مادەنيەتىنىڭ تاريحىمەن، قازاق حالقىنىڭ قول-ونەرىمەن تانىستىرادى. كەسەنەدە جەرلەنگەن قازاق حالقىنىڭ ەل بيلەگەن حاندارى مەن باتىرلارى، يگى جاقسىلارىنا تاعزىم ەتتىك.
كەلەسى كەلگەن قاسيەتتى ورىن - قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ قىزى گاۋھار انا مازارى بولدى. گاۋھار اناعا ارناپ قۇران وقىتىپ، قاسيەتتى ورىننان نان مەن سۋدان اۋىز تيدىك. بىزگە قۇران وقىپ بەرگەن شىراقشى گاۋھار انا جايلى ايتىپ بەردى. گاۋھار انا - ەمشىلەردىڭ ءپىرى. بۇگىنگى تاڭدا گاۋھار انانىڭ باسىنا قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان دارىگەرلەر ءجيى كەلىپ قۇران وقىتادى. گاۋھار انامىز جۇما نامازىن مەككەدە وقىعان، دەيدى شىراقشى.
كەلەسى - قازاق جەرىندە سالىنعان ورتا عاسىرلىق مونشا. ول جايىندا «ازىرەت-سۇلتان» مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى دانيار سادۋاقاسوۆ ءارى قاراي اڭگىمەسىن ساباقتادى.
- بەرتىن كەلە شىعىس مونشاسى ءبىر قۇرىلىممەن سالىنىپ، بىرنەشە بولمەلەرگە بولىنەتىن بولدى. ولار: جۋىنۋ بولمەسى – ميان سارايى، بەلدەمشە تاراتاتىن – لۋنگيحانا، كيىم شەشەتىن – چوماحانا، ىستىق سۋعا ارنالعان – گارمحانا، سۋىق سۋ الاتىن – حۋنۋكحانا، سابىنداناتىن – سارشۋي، دەمالاتىن – چايحوس، قۇدىق ورنالاسقان – چوححانا، وت جاعاتىن – گۋلحان جانە وتىن ساقتايتىن، ت.ب. قوسالقى بولمەلەرى بولعان. مۇنداي تولىققاندى قۇرىلىس «حاممامي مۋحتاسار» دەپ اتالعان. ءبىر ەرەكشەلىگى، مۇنداي مونشالار ىستىقتى ۇزاق ساقتاۋ جانە ءتۇتىننىڭ تارتىلۋىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا جارتىلاي جەرگە كومىلىپ، تەك كۇمبەزدەرى عانا كورىنىپ تۇراتىنداي ەتىپ سالىنعان. ولاردىڭ كەيبىرى ەكى بولىمنەن، ەرلەر جانە ايەلدەر بولىمدەرىنەن تۇردى. ال كەيبىرى ءبىر كۇن ەرلەر، ءبىر كۇن ايەلدەر تۇسەتىن ەتىپ سالىنعان. مۇنان بولەك ءار توقساندا مەشىت، مەدىرەسەلەردە قازىرگى دۋشتارعا ۇقساس مونشانىڭ كىشىرەك ءتۇرى «مۋريچا» جۇمىس ىستەگەن.
بۇگiنگi تۇركiستاندا زامانعا ساي تۇرعىن ۇيلەر مەن وقۋ ورىندارى، مادەني دەمالۋ ورىندارى مەن ساياباقتارى جانە ت.ب. عيماراتتار بوي كوتەرگەن.
قالانىڭ بۇگiنگi ساۋلەتiنە ەرەكشە كوركەمدiك قوسىپ تۇرعان ق.ا.ياسساۋي اتىنداعى ءقازاق-تۇرiك حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ عيماراتى.
"وتكەنiمەن سالىستىرا وتىرىپ، بۇگiنگiلەر ءومiر سۇرەدi" دەيدi اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ. تۇركiستان - قازاقستان جەرiندەگi ەڭ ەجەلگi قالالاردىڭ بiرi. ونىڭ ءوزiندiك كەسكiنi، ءوزiندiك تاعدىرى بار. عاسىرلار قويناۋىنان بiزگە كەلگەن ول، ەجەلگi بايلانىستاردى ناعىز ەلەستەتەتiپ، قازiرگi زامانعا دا ساي بولىپ قالا بەرمەك.
عابيت مۇسىرەپوۆ: «ماقتاساق ايەلدى ماقتايىق تا، قۇرمەتتەيىك تە ايەلدى. ايەل – انا، بارلىق قيىندىقتى جەڭەتىن، سارقىلمايتىن كۇش، كوزدى بۇلاق ەمەس پە! دۇنيەدە ايەلدى قۇرمەتتەپ، ايەلدى نۇرعا بولەيىك تە! ايەل-انا، دۇنيەدەگى جالعىز كۇش قوي. ونىڭ الدىندا ازيانىڭ ايبارلى ارىستانى تەمىر دە، تەمىردى جەڭگەن ءولىم دە باسىن يەدى! انا-ايەلدى قۇرمەتتەيىك! ونىڭ ءسۇيۋى تاۋسىلا ما، بۇكىل دۇنيە سونىڭ ەمشەگىن ەمىپ، ەر جەتكەن ەمەس پە؟! ادامدا نە قاسيەت بولسا، ءبارى كۇننىڭ كوزى مەن انانىڭ سۇتىنەن الىنعان قاسيەت» دەپ تولعانىپتى.
قازاقتا مىناداي تاماشا ءبىر ءسوز بار. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەگەن. وسى جوسپاردى ۇيىمداستىرىپ، قاسيەتتى جەرگە انالاردى باستاپ بارعان ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باسشىسى بيبىگۇل حاميدۋللاقىزىنا، مۇسىلمان ايەلدەرى ليگاسىنىڭ ءتورايىمى رىمكەش حاميتقىزىنا، سونداي-اق، قاسيەتتى جەرگە ۇزاق جول ساپارعا اق تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ، شاشۋ شاشىپ، پاۆلودار تەمىرجول ۆوكزالىنان شىعارىپ سالىپ، توسىپ العان مادەنيەت جانە تىلدەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى سامال بەگالينوۆاعا، ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى زاميرا ميرزايەۆا مەن «نوۆىي پۋت» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سۆەتلانا جاماليتدەنوۆاعا، ءانشى باۋىرجان ابدۋللينگە انالاردىڭ ريزاشىلىعى شەكسىز.
انالاردىڭ اق باتاسى
قازاقتا ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان "اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول” دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. سونىڭ ىشىندە انالاردى قۇرمەتتەگەن قالامىزدىڭ اكىمى قايرات
تەمىرشوتۇلىنا «اق نيەت» ءانسامبىلىنىڭ ەڭ ۇلكەنى رەتىندە بارلىق ۇجىم مۇشەلەرى اتىنان ريزاشىلىعىمدى ايتامىن. سونداي-اق، ءار انانىڭ بابىن تاۋىپ، ءارقايسىمىزدىڭ قاس-قاباعىمىزعا قاراپ قۇرمەت كورسەتىپ جۇرگەن، وسى جولساپاردى ۇيىمداستىرعان رىمكەش حاميتقىزىنا، بيبىگۇل حاميدۋللاقىزىنا جانە اسەم اندەرىمەن، شاشۋلارىمەن انالارىنا «توسىن سىي» جاساعان سامال بالعابايقىزىنا، زاميرا ميرزايەۆاعا، سۆەتلانا جاماليتدەنوۆاعا، باۋىرجان بالامىزعا بارلىق انالار اتىنان ءارقاشان جولدارى اشىق بولسىن دەمەكپىن.
دامەتكەن وسپانوۆا
قاسيەتتى جەر – تۇركىستاننان امان-ەسەن ورالدىق. بۇل جول ساپارىمىزدى جاراتقان قولداپ، قالا اكىمى قايرات تەمىرشوت ۇلىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن كيەلى جەرگە تاعزىم ەتتىك. ارينە، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. اتا-بابالارىمىزدىڭ جەرلەنگەن جەرىنە بارىپ، قۇران وقىتىپ، كيەلى جەردىڭ ءدامىن تاتۋ ءبىر عانيبەت.
بارلىق باۋىرلارىما، بالالارىما اللا رازى بولسىن!
تۇيعىن سىزدىقوۆا
ءبىزدىڭ جولساپارىمىزعا قولداۋ كورسەتكەن اقسۋ قالاسىنىڭ اكىمى قايرات تەمىرشوتۇلىنا، وسى جولساپاردى ۇيىمداستىرعان انالاردىڭ اق العىسىنا يە بولىپ وتىرعان رىمكەش سلامبەكوۆا مەن بيبىگۇل نۇركەنوۆاعا ريزاشىلىعىمىز شەكسىز. قاسيەتتى جەرلەردى ارالاپ، قۇران وقىتىپ امان-ەسەن بالا-شاعامىزعا ورالدىق.
بارلىق قاۋىمعا اللانىڭ نۇرى جاۋسىن!
زۋرا سەيسەنبايەۆا
دايىنداعان: شامشات ءجۇنىسقالي
