قاراساي باتىر – نەگىزىنەن، ويرات قالماقتارى شاپقىنشىلىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قول باستاپ كۇرەسكەن، زۇلىم جاۋدان قازاقتىڭ كەڭ-بايتاق سايىن دالاسىن قورعاعان كورنەكتى تاريحي تۇلعا. ارادا ءتورت عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، ونىڭ ەرەن ەرلىگى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر ءالى كۇنگە ەل ەسىندە ساقتالىپ كەلەدى.
مىسالى، سونىڭ ءبىرى بىلاي دەپ سىر شەرتەدى. ءبىر الامان ايقاستا قازاقتاردى باۋداي ءتۇسىرىپ جۇرگەن قالماققا قاھارلانا ۇمتىلعان قاراساي باتىردىڭ قىلىشى جاۋىنىڭ جاۋىرىنىن جاناي ءوتىپ، استىنداعى اتىن ەكى ءبولىپ كەتكەن ەكەن. قالماق باتىرى اتىنىڭ الدىڭعى كەۋدەسىنىڭ استىندا قالعان كورىنەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا قالماقتىڭ اتاقتى باتىرى ولىحتى باسقا شاپقاندا باتىر قىلىشى باستى، مويىن ومىرتقانى قاق ايىرىپ، اسقازان اۋزىنا بارىپ تىرەلەدى. وسىنى كورگەن ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم «مەنىڭ قولىما قاراعاندا قاراسايدىڭ قولى باتپان ەكەن عوي» – دەپتى.
قاراسايدىڭ كوزسىز باتىرلىعىنا، كۇش-قايراتىنا، اقىل-ايلاسىنا ءتانتى بولعان ەسىم حان، جاس باتىر قاراسايعا «قازاقتىڭ قاراساي باتىرى» دەگەن اتاق بەرەدى.
قازاق ورداسىنىڭ تۇركىستانداعى ساۋىت-سايمان ۇستاحاناسىنىڭ شەبەرى «قاراساي باتىرعا جاساعان قىلىشتى قانشا شىڭداسام دا، بولات ءجۇزىن ارنايى سۋارسام دا، باتىر كۇشىنە شىداس بەرەر ەمەس، بولات تەمىردى ارتىق شىڭداپ سۋارسام، قاراساي كۇشىنە شىداماي مورت سىنادى، وزگەلەردىڭ قىلىشىنداي شىڭداپ سۋارسام، ءجۇزىن مايىرىپ تاستايدى» دەگەن ەكەن.
مىنە، وسى قاراساي باتىر جاسى سەكسەنگە كەلگەنشە ات ۇستىنەن تۇسپەي، ەلىن، جەرىن باسقىنشى جاۋدان قورعاپ وتكەن. ونىڭ ەرلىك ىستەرى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر.
حالىق باتىرىنىڭ 420 جىلدىعى بيىل ەلىمىزدە كەڭىنەن اتاپ وتىلمەك. مىنە، وسىعان وراي باتىردىڭ الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى ۇڭگىرتاس اۋىلىندا ورنالاسقان ەسكەرتكىش-كەسەنەسى جوندەلىپ، تولىق قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل يگىلىكتى ءىستى قولعا العان ازامات بۇگىندە 90 جاسقا كەلىپ وتىرعان حاتشىبەك ءابدىحالىقوۆ اقساقال ەدى.
حاتشىبەك ءابدىحالىقوۆ 1929 جىلى 27 جەلتوقاندا جامبىل اۋدانى ۇڭگىرتاس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 12 جاسىندا اكەدەن ايىرىلعان ول جاستايىنان قيىنشىلىقتى كوپ كورىپ وسەدى.
الايدا تاعدىردىڭ دەگەنىنە مويىنسىنباي، ساباعىن جاقسى وقىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. «مەن تۋىلعاندا قازاقستاندا سوۆەت ۇكىمەتى جاڭادان ورناپ، بايلار قاشىپ، سونداي ءبىر الاساپىران بولىپ جاتقان كەز ەكەن. سوندىقتان اكەم ماعان تۋۋ تۋرالى كۋالىك الا الماي، ارادا ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن عانا سەلسەبەتتەن مەنى تۋىلدى دەگەن قاعاز الادى. سوندىقتان ءقازىر قۇجاتتا 1932 جىلعى دەپ جازىلىپ ءجۇرمىن»، – دەيدى حاتشىبەك اقساقال.
ح.ءابدىحالىقوۆ جەتىجىلدىق مەكتەپتى جامبىل اۋدانىنداعى مۋزەي جامبىل اۋىلىندا وقيدى، ال ونىنشى سىنىپتى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى ۇڭگىرتاستا اياقتايدى. ومىرگە قۇشتار، ەڭبەكسۇيگىش بالا مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن ءومىرىن تەمىرجول سالاسىنا ارناماق بولىپ، الماتىداعى تەمىرجولشىلار دايىندايتىن تەحنيكۋمعا تۇسەدى. العاشقى ەڭبەك جولىن مويىنتى-شۋ تەمىرجولى قۇرىلىسىنان باستايدى. جاس جىگىتتىڭ قايراتى مەن ءبىلىمىن بايقاعان باسشىلار ونى الدىمەن «جيدەلى»، كەيىننەن «قاراساي» دەپ اتالاتىن ستانسيالارعا باستىق ەتىپ تاعايىندايدى. ح.ءادىحالىقوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى دە تىنىمسىز تىرلىككە تولى. ول باشقۇرتستاندا بۇگىلمە-اقتاش ستانسياسىن سالۋعا اتسالىسادى. وسىنداعى «كۇلشاريپوۆا» دەپ اتالاتىن ستانسيانىڭ باستىعى بولادى. تىڭ يگەرۋ جىلدارى الماتى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇيعارىمىمەن پاۆلودار وبلىسىنا جىبەرىلىپ، مۇندا ميحايلوۆ اۋدانىندا «XIX پارتسەزد» سوۆحوزىن ۇيىمداستىرادى. ءبىر جىلدا 40 مىڭ گەكتار جەرگە استىق سەبەدى. كەلەسى جىلى تۋعان جەرى الماتىعا قايتا ورالىپ، «دەگەرەس» سوۆحوزى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، كەيىننەن سامسى اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالادى. 1961 جىلى ول جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانىنداعى ىرعايتى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ كەلىپ، الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ قالاسىنداعى اۆتوبازانى باسقارادى. ح.ءابدىحالىقوۆتىڭ وسىدان كەيىنگى ءومىرى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىندە 90 جاسقا كەلىپ وتىرسا دا، قازىنالى قارت قازاقتىڭ ەسكى ادەتىمەن مال ءوسىرىپ، جاستارعا ۇلگى بولىپ كەلەدى.
حاتشىبەك اقساقال جاسىنىڭ ەگدەلىگىنە قاراماستان، قازاقتىڭ ايتۋلى تۇلعاسى قاراساي باتىردى ناسيحاتتاۋ جولىندا تىنباي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. «1936 جىلى مەنىڭ اكەم، اۋىلدىڭ ادامدارى بار، قاراساي باتىردىڭ بەيىتىن ىزدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. زاماننىڭ الاساپىران كەزى ەمەس پە، ولار ونىڭ بەيىتىن تابا المايدى. سودان كەيىن اقشا جيناپ، الماتى-بىشكەك تاس جولىنىڭ بويىنداعى توبەگە وسى بەلگىنى قويادى»، – دەيدى ح.ءابدىحالىقوۆ.
1999 جىلى قاراسايدىڭ ارقا جەرىندە، كوكشەتاۋ ماڭىندا بولعان شايقاستا اۋىر جارالانىپ، دۇنيە سالعانى انىقتالدى. سول جىلى كوكشەتاۋ الابىنداعى ايىرتاۋ سىلەمىنىڭ قۇلشىنباي دەپ اتالاتىن توبەسىندە قازاقتىڭ قوس باتىرى قاراساي مەن اعىنتاي باتىرلارعا ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا تەك وزىمىزدەن عانا ەمەس، شەتەلدەردەن دە كوپ قوناق كەلدى. تاعزىم ەتۋشىلەر كەيىننەن دە تولاستامايدى. وسى جاعدايدى ەسكەرىپ، حاتشىبەك اقساقال سونداعى ەسكەرتكىش جانىنا ارنايى ءقوناقۇي سالۋدى تاپسىرادى. الايدا ءقوناقۇي كوپ ۇزاماي جانىپ كەتىپ، اقساقال بۇل جاعدايدى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ۇمىتا الماي جۇرەدى. «ءبىر كۇنى قاراساي بابام تۇسىمە ەنىپ، «بالام، سەن ول جاققا بارىپ اۋرە بولما، ۇڭگىرتاستاعى ماعان ارنالعان بەلگىنىڭ باسى قۇلاپ جاتىر. سونى بارىپ تۇرعىز. ۇرپاقتارىم كەلىپ، تاعزىم ەتىپ تۇرسىن» دەپ ايان بەردى. كەلسەم، راسىندا دا بابامىزدىڭ باسىنداعى ۇيشىگى قۇلاپ قالىپتى. سودان 2006 جىلى مەن وسى كەسەنەنى سالدىردىم. اراعا ون ءۇش جىل سالىپ ونى جوندەپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ وتىرمىن»،–دەيدى ول.
كەسەنەنىڭ التى قىرى بار. ول قاراساي باتىردىڭ التى بالاسىنىڭ قۇرمەتىنە وراي وسىلاي سالىنعان. ەسكەرتكىشتىڭ ءاربىر قىرىندا ونىڭ بالالارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ ەسىمى جازىلعان. اڭىزدارعا سەنسەك، قاراساي باتىردىڭ قىزىل شۇبار جولبارىسى بولعان دەسەدى. ول ونى ۇنەمى جورىقتاردا قورعاپ جۇرەدى ەكەن. قىزىل شۇبار جولبارىس باتىر ۇرپاقتارىنىڭ كيەسى سانالادى. اقساقال بيىل باتىردىڭ 420 جىلدىعىنا وراي اس بەرىپ، قازاقتىڭ سالتىمەن ات شاپتىرۋ جوسپارى بار ەكەنىن ايتتى. «وسىنداي يگى شارالار ۇرپاققا ونەگە، تاربيە بەرىپ، بابالارىن قاستەرلەۋدى ۇيرەتەدى دەگەن ويدامىن»، – دەيدى ول.
نۇرمۇحاممەد مامىربەكوۆ
جۋرناليست
