الەمدە
جالپى، ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىن العا شىعارۋ ماقساتىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ اۋقىمى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە وتاندىق تۇقىم شارۋاشىلىعىن وڭتايلاندىرىپ، ارتتىرۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. بۇل جاعىنان ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ جۇكتەپ وتىرعان تاپسىرمالارى مەن مىندەتتەرى ۇشان-تەڭىز. وسى باعىتتا قانت قىزىلشاسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلا باستاعانى بەلگىلى. ەندى وسى ءبىر ءمانى مەن ماڭىزى زور كوكەيكەستى ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدان بايىپتى تۇردە تارازى تالقىسىنا سالساق، تاعلىمى جەتەرلىك تالاي جايلارعا قانىعا تۇسەمىز.
الەمدەگى قانت نارىعىنا ۇڭىلەر بولساق، قانت نەگىزىنەن قانت قۇراعىنان جانە قانت قىزىلشاسىنان الىناتىنىن بايقاۋعا بولادى. قانت قۇراعىنىڭ ءوندىرىسى 1،4 ملرد توننانى قۇرايدى. ال قانت قىزىلشاسىنىڭ ۇلەسى 270 ملن توننا.
الەمدەگى قانت ءوندىرىسىنىڭ جالپى كولەمى 131 ملن توننا بولسا، ونىڭ ىشىندە قانت قۇراعىنان – 98 ملن توننا، قانت قىزىلشاسىنان 33 ملن توننا (25،2 %) شىعارىلادى. ەڭ ءىرى قانت قۇراعىنان ءونىم وندىرۋشىلەر برازيليا – 27،7 ملن توننا، ءۇندىستان – 19،9 ملن توننا، جۇڭگو – 9،7 ملن توننا، اقش-تا 2،2 ملن توننا ەكەن.
بۇكىل دۇنيەجۇزى بويىنشا قانت قىزىلشاسىنىڭ ەگىستىگى 5 ملن گەكتار جەردى الىپ جاتىر. بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ اقپاراتى بويىنشا قانت قىزىلشاسىنىڭ ءىرى وندىرۋشىلەرى قاتارىنداعى رەسەي – 45 ملن توننا، فرانسيا – 33 ملن توننا، اقش – 31 ملن توننا، گەرمانيا – 27 ملن توننا، ۋكراينا – 18 ملن توننا، تۇركيا 15 ملن توننا تامىر جەمىستى جىل سايىن ءوندىرىپ وتىرادى ەكەن. ءار تۇرعىنعا شاققانداعى قانتتى تۇتىنۋ دەڭگەيى بويىنشا جەتەكشى ورىندا ۋكراينا (37 كەلى)، رەسەي مەن بەلورۋسسيا (35 كەلى) تۇر.
قازاقستاندا
ەندى قازاقستانداعى قانت قىزىلشاسىن ءوندىرۋدىڭ قازىرگى جاعدايىنا توقتالساق، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ جاڭا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعىت-باعدارىنا بايلانىستى رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ونىڭ ىشىندە قانت قىزىلشاسى ونەركاسىبىندە كۇردەلى وزگەرىستەر بولدى.
وسى زامانعى اگرارلىق قارىم-قاتىناستاعى ەلدەردىڭ دامۋ تەندەنسياسىنا تالداۋ جاساۋ قازاقستاننىڭ اوك-نىڭ (اگروونەركاسىپ كەشەنى) ارى قاراي دامۋى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ تيىمدىلىگى جانە قانت زاۋىتى توڭىرەگىنە توپتاسقان كووپەراتيۆتىك بىرلەستىكتەردى قۇرۋ ەسەبىنەن يننوۆاسيانى ەنگىزۋگە تەڭ دارەجەدە ىڭعايلى جاعداي جاساۋ ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا جۇمىلدىرىلۋى كەرەك ەكەندىگىن كورسەتەدى.
رەسپۋبليكادا قانت قىزىلشاسىن وسىرگەن جىلدارداعى ەگىستىك القابىنىڭ ەڭ جوعارعى كولەمى 80،8 مىڭ گەكتارعا جەتىپ، ورتاشا ونىمدىلىك ءار گەكتارىنا 270 سەنتنەردى قۇراعان ەدى. بۇل رەتتە، قىزىلشا اۋىسپالى ەگىستىگى اينالىمىن يگەرۋ ءۇشىن 213،5 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەر پايدالانىلدى.
وسىنىڭ ارقاسىندا ونىمدىلىك جونىنەن ەڭ جوعارى ناتيجەگە 1972 جىلى قول جەتكىزىلدى. 73،1 مىڭ گەكتاردىڭ ءار گەكتارىنان 338 سەنتنەردەن ءتاتتى ءتۇبىر جينالىپ، مەملەكەتكە 2349،5 مىڭ توننا قانت قىزىلشاسى وتكىزىلدى.
1976 جىلى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ەكى اۋدانى – كيروۆ (5،2 مىڭ گەكتاردان) جانە تالدىقورعان (9،2 مىڭ گەكتاردان) تيىسىنشە 366 جانە 375 سەنتنەردەن ءونىم الدى. 2004 جىل مەن 2014 جىل ارالىعىندا ەلدەگى قانت قىزىلشاسى القابى 22،3 مىڭنان 1،2 مىڭ گەكتارعا دەيىن كۇرت قىسقاردى. قانت قىزىلشاسى – ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قانت الۋعا ارنالعان نەگىزگى شيكىزات، ونىڭ ءوندىرىلۋ دەڭگەيى ەلدىڭ ازىق-تۇلىكتىك قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.
قازاقستاندا قىزىلشا ءوسىرۋدى قايتا دامىتۋ ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار. رەسپۋبليكانىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايى بۇل داقىلدى الماتى وبلىسىنىڭ 10 اۋدانىندا (الاكول، اقسۋ، ەڭبەكشىقازاق، ەسكەلدى، جامبىل، ىلە، قاراتال، كوكسۋ، سارقاند، تالعار)، جامبىل وبلىسىنىڭ 5 اۋدانىندا (بايزاق، جامبىل، جۋالى، قورداي، مەركە) جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ 4 اۋدانىندا (ماقتاارال، وتىرار، سارىاعاش، شاردارا) وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ارينە، بۇل رەتتە ونىمدىلىكتىڭ، ءونىمنىڭ ساپاسى مەن شىعىن كولەمىنىڭ ايتارلىقتاي ءارتۇرلى بولارى انىق. وتكەن جىلدارداعى قانت قىزىلشاسىن ءوسىرۋدىڭ تاجىريبەسى رەسپۋبليكادا سۋارمالى جەردىڭ ءار گەكتارىنان 400 سەنتنەردەن، ءتالىمى جەردەن 200-250 سەنتنەردەن تۇراقتى ءونىم الۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى.
جەتىسۋ – قانت قىزىلشاسىنىڭ ورتالىعى
ەرەكشە اتاپ ايتاتىن جايت، الماتى وبلىسىندا قانت قىزىلشاسىن ءوسىرۋدىڭ قايتادان قارقىندى تۇردە ءورىس الۋى قۋانتادى. 2015 جىلى قانت قىزىلشاسىنىڭ القابى 4020 گەكتارعا جەتىپ، 124،7 مىڭ توننا ءتاتتى ءتۇبىر جينالدى. كوپتەن بەرى توقتاپ تۇرعان كوكسۋ قانت زاۋىتى ىسكە قوسىلدى. بارلىق قاجەتتى اۋقىمدى ىستەر اتقارىلدى. «حيلنيچەنكو جانە ك» سەرىكتەستىگىنىڭ قىزىلشاشىلارى ورتا ەسەپپەن ءار گەكتاردان 730 سەنتنەردەن الدى، ال كەيبىر ۋچاسكەلەرىندە ءونىم 810 سەنتنەرگە دەيىن جەتكەن.
وبلىستا 2016 جىلى قانت قىزىلشاسىنىڭ ەگىستىگى 6،8 مىڭ گەكتارعا ۇلعايدى. ءار گەكتاردىڭ شىعىمدىلىعى ورتا ەسەپپەن 376 سەنتنەردەن اينالىپ، جالپى 250 مىڭ توننادان استام ءتاتتى ءتۇبىر الىنعان. 2017 جىلى 380 سەنتنەردەن الىندى.
2021 جىلعا قاراي الماتى وبلىسىندا بۇل داقىلدىڭ ەگىستىگىن 15،0 مىڭ گەكتارعا جەتكىزۋ كوزدەلۋدە. وسى جىلدارى ءونىم دايىنداۋ كولەمىن 580 مىڭ تونناعا دەيىن ءوسىرۋ دە جوسپارلانىپ وتىر. 2017 جىلى وبلىستىڭ نەگىزگى قانت قىزىلشاسىن ەگەتىن ايماقتارىنان بولەك، ونى وسىرۋمەن الاكول اۋدانى مەن قاپشاعاي قالاسىنا قاراستى شەڭگەلدى اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ شارۋا قوجالىقتارى دا اينالىسا باستادى.
وبلىستىق بيۋدجەتتەن 200 ملن تەڭگە ءبولىنىپ، وعان «جەتىسۋ» اكك-سى ارقىلى فرانسۋز جانە نەمىس سەلەكسياسىنىڭ جوعارى ءونىمدى بۋداندارى تۇقىمىنىڭ 8422 ەگىستىك بىرلىگى اكەلىندى.
بۇعان قوسىمشا پانفيلوۆ اۋدانىنداعى «قامقورلىق» جشس-دە جەرگىلىكتى بۋدانداردىڭ 2000 ەگىستىك بىرلىگى كولەمىندەگى تۇقىمى ازىرلەندى. 2016 جىلدان باستاپ «جەتىسۋ» اكك-سى ينۆەستورلاردى تارتا وتىرىپ، ون جىلعا جۋىق تۇرىپ قالعان «اقسۋ» قانت زاۋىتىن قايتا قالىپقا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. وعان 6 ملرد تەڭگەدەن ارتىق كۇردەلى قارجى ءبولىنىپ، سونىڭ ارقاسىندا 2017 جىلدىڭ كۇزىندە ءوندىرىس ىسكە قوسىلدى. زاۋىت 60 مىڭ توننا قانت قىزىلشاسىن قابىلداپ، ونى وڭدەدى. «اقسۋ» قانت زاۋىتىنىڭ ىسكە قوسىلۋى قىزىلشانى تاسىمالداۋدى جەڭىلدەتىپ، جاڭادان 500-دەن اسا جۇمىس ورنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى.
تەحنيكا قاجەت
قانت قىزىلشاسىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسىندا ارناۋلى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىمەن تولىق جاراقتاندىرىلماۋى باستى پروبلەما بولىپ تۇر. ايتالىق، جوعارى دالدىكتى پنيەۆمو تۇقىم سەپكىشى، امبەباپ كومپاكتور، تەگىستەۋشى، ءدارى شاشىراتقىش، ەگىن وراتىن، جينايتىن كولىكتىك كەشەن جەتىسپەيدى.
ۇساق شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ليزينگ ارقىلى تەحنيكا الۋعا مۇمكىندىگى جوق. وسى پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن الماتى وبلىسىندا اۋداندار بويىنشا 22 ارنايى اگروسەرۆيستىك ورتالىقتار قۇرىلۋدا. ءاربىر سەرۆيستىك ورتالىق وسى ورايدا وزدەرىنىڭ 100 گەكتار قىزىلشاسىنان باسقا، 300 گەكتار قانت قىزىلشاسى القابىنا يە بولادى.
ورتالىقتىڭ قۋاتتىلىعى 400 گەكتار قانت قىزىلشاسىنا ەسەپتەلگەن جانە زاماناۋي تراكتورلارمەن جانە ارناۋلى اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىمەن تولىق جاراقتاندىرىلعان. ورتالىقتار بەلگىلەنگەن باعا بويىنشا، ايماقتاردىڭ جەردى پايدالانۋىن ديففەرەنسيالدى تۇردە ەسكەرە وتىرىپ، باسقا قىزىلشا وسىرىلەتىن شارۋاشىلىقتارعا دا اگروتەحنيكالىق قىزمەت كورسەتەدى.
وسىنداي ماقساتپەن 17 سەرۆيستىك ورتالىق وتكەن جىلى 1060 گەكتارعا وزدەرى ەگىپ، ءار گەكتارىنان ورتاشا 510 سەنتنەردەن ءونىم الدى. سونىمەن قاتار، جالپى 75 شارۋاشىلىقتىڭ 3800 گەكتار القابىنا سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتىلدى. ال 2018 جىلعا الاكول، اقسۋ اۋداندارىندا جانە شەڭگەلدى القابىندا تاعى دا 5 سەرۆيستىك ورتالىق قۇرۋ بەلگىلەنىپ وتىر. ءاربىر سەرۆيستىك ورتالىققا «جەتىسۋ» اكك-سى ارقىلى 10 جىل مەرزىمگە ليزينگكە جالپى قۇنى 250-300 ملن تەڭگە تۇراتىن 18-20 ءتۇرلى تەحنيكا بەرىلمەك.
جامبىل وبلىسىندا
جامبىل وبلىسىنداعى قانت قىزىلشاسى ءوندىرىسى جايلى ويىمىزدى ورتاعا سالساق، جامبىل وبلىسىندا وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ 42 مىڭ گەكتاردان استام جەرگە قانت قىزىلشاسى ءوسىرىلدى.
ءار گەكتاردان ورتاشا 300 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم الىنىپ كەلگەنى بەلگىلى. الايدا كسرو كۇيرەگەننەن كەيىن قىزىلشا ءوسىرۋدىڭ كوپتەگەن ءداستۇرى جوعالىپ كەتتى. بۇگىن دە وبلىستا وسى داقىلدىڭ داڭقىن قايتا جاڭعىرتۋعا، ءوسىرۋ تەحنولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋگە، بۇرىنعى ءونىم كولەمىنە قول جەتكىزۋگە كۇش سالىنۋدا. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2017 جىلى 9،5 مىڭ گەكتارعا قانت قىزىلشاسى ەگىلىپ، ونى جيناۋ كەزەڭىنە 8،0 مىڭ گەكتارى ساقتالىپتى. داقىلدىڭ ورتاشا ونىمدىلىگى 220 سەنتنەردى قۇراعان. كوپ جەردە بۇل كورسەتكىش 200 سەنتنەردەن اسپاعان.
2015 جىلى جەرگىلىكتى شيكىزاتتىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ ەسەبىنەن جامبىل وبلىسىنداعى ەكى قانت زاۋىتى قانت قىزىلشاسىن وڭدەۋگە تولىق كوشۋى جوسپارلانعان، ءبىراق تا تاراز قالاسىنداعى زاۋىتتا قانت قۇراعى شيكىزاتى ءالى دە ءوندىرىستىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ قالىپ وتىر.
وسى جىلدان باستاپ مەركە اۋىلىنداعى جەرگىلىكتى قانت زاۋىتىن وزدەرىنىڭ شيكىزاتىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ دە جوسپارلانعان. 2016 جىلى وبلىستىق بيۋدجەتتەن قانت قىزىلشاسىن سەبەتىن شارۋاشىلىقتارعا جالپى 420 ملن تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ 220 ملن تۇقىم ساتىپ الۋعا، ال 200 ملن تەڭگەسى تەحنيكا الۋعا باعىتتالعان. 2017 جىلى ءتاتتى ءتۇبىردى ءوسىرۋ پروسەسىن، ياعني تۇقىم سەبۋدەن ءونىمدى جيناۋعا دەيىنگى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ وكىلەتتىلىگى بەرىلگەن ارناۋلى كوميسسيا باقىلاپ وتىردى.
تۇقىم ءوسىرۋ سالاسىن وركەندەتۋ كەرەك
وكىنىشكە قاراي، تۇقىم ءوندىرىسى جونىنەن ءبىز ەلدىڭ تۇتىنۋ دەڭگەيىنەن الدەقايدا ارتتا قالدىق. تۇقىم نارىعىندا يمپورتتىق تۇقىم 95% قۇراسا، ال وتاندىق ءونىمنىڭ ۇلەسى بار بولعانى 5% عانا. ياعني ەلىمىزدە بۇل داقىل تۇقىمىنىڭ ءوندىرىسىن مۇلدەم دەرلىك جوعالتتىق دەۋگە بولادى.
بۇعان قوسا، كوپتەگەن ايماقتاردا سەبىلەتىن تۇقىم ساپاسىنا دەگەن باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان، كارانتيندىك زيانكەستەر مەن اۋرۋلاردىڭ ەنىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋىنداۋدا. قازاقستاندا قانت قىزىلشاسى تۇقىمىن وڭدەۋ، جەتىلدىرۋ زاۋىتىنىڭ جوقتىعى جانە ەليتالىق-تۇقىم شارۋاشىلىقتارىنىڭ بولماۋى الىنعان قانت قىزىلشاسى تۇقىمىن وسى زامانعى حالىقارالىق ستاندارتتارعا (سورتتاۋ، كەپتىرۋ جانە ت.ب.) ساي سەبۋ كونديسياسىنا جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. وسىدان بارىپ جىلداعى 25-30 مىڭ ەگىس بىرلىگى كولەمىندەگى زاۋىت سالۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. ول بىزگە جوعارى ساپالى تۇقىم الۋعا جانە ونى تومەندەتۋگە مۇمكىندىك تۋعىزباق.
جالپى قاجەتتىلىكتەگى تۇقىمنىڭ وتاندىق ءوندىرىسىنىڭ ۇلەسىن 45-52 % جەتكىزىپ، ونىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاڭعىرتۋ كەرەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2021 جىلعا دەيىنگى وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋدىڭ «ماستەر-جوسپارىنا» سايكەس، قانت سالاسىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ءارتۇرلى جولى، ءتاسىلى ارقىلى 2021 جىلعا دەيىن 11 ملرد تەڭگە باعىتتاۋ جوسپارلانۋدا. بۇل ۇستىمىزدەگى ونجىلدىقتىڭ اياعىندا وتاندىق شيكىزاتتان الىناتىن قانت ءونىمى كولەمىن 100 مىڭ تونناعا (2013 جىلعى 8 مىڭ توننادان) جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ارقىلى تۇرعىنداردىڭ قانت ونىمىنە دەگەن سۇرانىسىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ىشكى قاجەتتىلىكتى 25% قامتاماسىز ەتۋگە بولادى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قانت قىزىلشاسىنىڭ 30 بۋدانى وندىرىسكە پايدالانۋعا جىبەرىلگەن، ونىڭ 23ء-ى – شەتەلدىك ونىمدەر. نەگىزىنەن، اردان اۆانتاج، روكسان، دانۋب، ۆەنەرا، («فلوريموند دەپرە» فرانسيا)، گريمم («شترۋبە» گەرمانيا)، كروكوديل (بەلگيا) جانە باسقالارى. شەتەلدەن اكەلىنگەن تۇقىمدار ارنايى زاۋىتتاردا وڭدەلگەن ساپالى، ءوسىمتال. ولار تامىر شىرىگىنە دە ءتوزىمدى كەلەدى. الايدا ولار قازاقستاندا تامىرتەگى فۋزاريوزبەن جانە كاگات اۋرۋىمەن ءجيى بۇزىلۋدا. شەتەلدىك تۇقىمنىڭ ەگۋ بىرلىگىنىڭ باعاسى 32000-45000 تەڭگە ارالىعىندا. ال وتاندىق بۋداندار باعاسى 10000-15000 تەڭگە كولەمىندە. بۇل شەتەلدىك بۋدانداردىڭ باعاسى وزىمىزدىكىمەن سالىستىرعاندا 2-3 ەسە ارتىق دەگەن ءسوز.
شەتەلدىك سەلەكسيانىڭ تۇقىمدارىنىڭ باسىمدىققا شىعۋى ەگىسكە وتاندىق تۇقىمنىڭ وسى زامان تالابىنا ساي ەمەس، قاناعاتتانارلىقسىز دەڭگەيدە دايىندالۋىندا ءارى تۇقىم شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ تومەنگى دەڭگەيىنە بايلانىستى.
قازىرگى كەزدە قانت قىزىلشاسى تۇقىمىنىڭ فابريكالىق رەپرودۋكسياسىن شىعارۋمەن ەشكىم اينالىسپايدى. تۇقىمدى ءوسىرۋ ءبىر جۇمىس، ونى ءارى قاراي وڭدەپ، ساتىلىمعا شىعارۋعا جەتكىزۋ كەرەك قوي. مۇنداعى تاعى ءبىر ماسەلە – ولاردى ەگىسكە ساپالى دايىنداۋ. بۇل تۇقىمنىڭ ومىرشەڭدىك تۇرعىدا ىرىكتەلۋىنە، جاقسى قورعالۋىنا، دۇرىس ساقتالۋىنا قاتىستى بولماق. تەحنيكالىق مۇمكىندىكتىڭ، ياعني تۇقىمدى جەتىلدىرەتىن زاۋىتتىڭ جوقتىعىنان ءبىز ۇتىلىپ وتىرمىز. قازىرگى كەزدە تۇقىمدى سەبۋگە ازىرلەۋ قارابايىر تاسىلمەن جۇرگىزىلۋدە. تۇقىم دايىنداۋ قاراپايىم ادىسپەن ءتۇرلى ەلەكتەردەن وتكىزۋ جانە «تمتد» پرەپاراتىمەن دارىلەۋ ارقىلى جاسالىپ وتىر. وسىنىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكادا ءالى كۇنگە دەيىن وتاندىق سەلەكسيا بۋداندارى وندىرىستە پايدالانۋعا جىبەرىلگەندىگىنە قاراماستان، تۇقىم دايىنداۋ حالىقارالىق ستاندارتقا ساي كەلمەگەندىكتەن، ايىرىقشا سۇرانىسقا يە ەمەس نەمەسە از مولشەردە عانا قولدانىلادى.
ينستيتۋت نە ىستەپ جاتىر؟
قازاق ەگىنشىلىك جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى (قازەجوشعزي) قازاقستانداعى قانت قىزىلشاسى ءوندىرىسىن عىلىمي جاعىنان قامتاماسىز ەتەتىن بىردەن-بىر مەكەمە. بۇل رەتتە ءونىمى ساپالى، ونىمدىلىگى جوعارى ءارى اۋرۋعا ءتوزىمدى جاڭا سورتتار مەن بۋدانداردى شىعارۋعا، باستاپقى جانە ەليتالىق تۇقىم ازىرلەۋدى ءوز دەڭگەيىندە جۇرگىزۋگە، سونداي-اق، ونى ءوندىرۋدىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – قانت قىزىلشاسىنىڭ ەليتالىق تۇقىمى مەن اۋدانداستىرىلعان بۋداندارىنىڭ باستاپقى كومپونەنتتەرىن كوبەيتۋ.
ماسەلەن، رەسپۋبليكادا جوعارى رەپرودۋكسيالى قانت قىزىلشاسى تۇقىمىن شىعارۋمەن بۇگىنگى ۋاقىتتا تەك الماتى وبلىسىنداعى اتتەستاتتاۋدان وتكەن ەكى ەليتالىق-تۇقىمدىق شارۋاشىلىق: «قازەجوشعزي» جانە «قامقورلىق» ج ش س اينالىسادى. وسى ورايدا ينستيتۋت جىلدىق مولشەرى 1،5 توننادان 4،0 تونناعا دەيىن جەتەتىن وزىندىك ەليتالىق تۇقىم وندىرسە، ال «قامقورلىق» ج ش س دە جىل سايىن وتاندىق بۋدان تۇقىمىن 7-دەن 10 تونناعا دەيىن شىعارادى. الداعى ۋاقىتتا تۇقىم ءوندىرۋدىڭ وسىنداي كولەمى جانە ونى قوسىمشا ۇيىمداستىرىلاتىن تۇقىم شارۋاشىلىقتارى ارقىلى ۇلعايتۋ ەگىستىك القابىنىڭ جوسپارلانعان دەڭگەيىنە قول جەتكىزەر ەدى.
سوندىقتان قانت قىزىلشاسى تۇقىمىن ءوسىرۋ، جوعارى ساپالى تۇقىمدىق ماتەريال الۋعا ءتيىستى جاعدايى بار ايماقتارعا توپتاستىرىلادى. ەگىس ماتەريالى وسىرىلگەن جەردە العاشقى سەرتيفيكاتتالعاننان كەيىن وڭدەۋدەن وتكىزىلەدى، سونداي-اق بىرنەشە زەرتحانالىق جانە ەگىس ساپاسى باقىلاۋىنان دا وتەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، جوعارى ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن تۇقىم ءبولىنىپ شىعادى دا باستاپقى ماتەريالدىڭ بەستەن ءبىر بولىگى، ياعني جوعارى ەنەرگيالىق تۇقىمنىڭ زەرتحانالىق ونگىشتىگى 90-95%، ال دالالىق ونگىشتىگى 80-86% بولاتىن بولىگى قالادى. زاماناۋي تەحنولوگيا ءۇشىن تۇقىمدىق ماتەريالدىڭ تازالىعىن 99% قامتاماسىز ەتەتىن ءبىر دانەكتى بولعانى ماڭىزدى. تاعى ءبىر ماسەلە، جاڭا شىققان تۇقىم مەن وسىمدىك بۋداندىق اۋرۋلار مەن توپىراق زيانكەستەرىنە وتە سەزىمتال كەلەدى.
2017 جىلدىڭ اياعىندا ءبىزدىڭ ينستيتۋت عالىمدارى «عىلىم قورى» اق-نىڭ وندىرىسكە دايىن ازىرلەمەلەردى كوممەرسيالاۋ ماقساتى بويىنشا گرانتتىق قارجىنى «وتاندىق سەلەكسياداعى جوعارى ساپالى قانت قىزىلشاسى تۇقىمىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسى» جوباسى بويىنشا ۇتىپ الدى. جوعارى ساپالى تۇقىم ءوندىرۋدىڭ ۇسىنىلىپ وتىرعان تەحنولوگياسى «اگروونەركاسىپ كەشەنى سالاسىنداعى قولدانبالى عىلىمي زەرتتەۋلەر» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلاما اياسىندا جاسالعان. كەيىنگى جىلدارى عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلامانىڭ ورىندالۋى ناتيجەسىندە ينستيتۋتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى وندىرىسىنە جىبەرىلگەن قانت قىزىلشاسىنىڭ وتاندىق بۋدانى شىعارىلۋدا. الايدا رەسپۋبليكادا قازاقستاندىق سەلەكسيادان شىققان بۋداننىڭ تۇقىم شارۋاشىلىعىن، ياعني تۇقىمدى حالىقارالىق ستاندارتقا جەتكىزەتىن زاۋىتتىڭ بولماۋىنان، وسى ۋاقىتقا دەيىن كەڭىنەن قولدانىلماي وتىر. جوبا بويىنشا وسى زامانعى وتاندىق سەلەكسياداعى تۇقىمدى تازالاۋ جەلىسىنىڭ قۇرىلىسى، سۋپەر-ەليتالىق، ەليتالىق تۇقىم مەن وتاندىق ءبىرىنشى رەپرودۋكسيالىق بۋداننىڭ ءوندىرىسى، ق ر تۇقىم دايىندايتىن شارۋاشىلىقتارى مەن تاۋار وندىرۋشىلەرىن جوعارى ساپالى وتاندىق سەلەكسياداعى بۋدان تۇقىمىمەن قامتاماسىز ەتۋ، تۇقىم وسىرەتىن شارۋاشىلىقتارعا، شارۋا قوجالىقتارىنا، فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتارعا كونسالتينگتىك، زەرتحانالىق جانە باسقا قىزمەتتەر كورسەتۋ كوزدەلگەن. وسىنىڭ ءبارى قانت قىزىلشاسىنىڭ وتاندىق بۋدانىن ىلگەرىلەتۋگە، ءبىرىنشى رەپرودۋكسيالىق تۇقىم وندىرەتىن ءۇش شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋعا، ەكولوگيالىق سورتتى سىناۋ ناتيجەسىندە ەرەكشەلەنگەن باسەكەگە قابىلەتتى، جوعارى ءونىمدى بۋدانداردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق سەمينار-كەڭەستەر، «ەگىنجاي كۇندەرىن» ۇيىمداستىرۋعا ىقپال ەتەدى.
قازاق ەگىنشىلىك جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جەكەمەنشىك ارىپتەستەرى – «قامقورلىق» ەليتالىق تۇقىم شارۋاشىلىعى جشس-مەن جانە «جىلىبۇلاق» جشس-مەن بىرلەسە وتىرىپ، وتاندىق قانت قىزىلشاسى تۇقىمىنىڭ ۇلەسىن 2020 جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جالپى قاجەتتىلىكتىڭ 50% جەتكىزۋدى، وتاندىق ءوندىرىستى ەگىستىك ساپاسى جوعارى تۇقىممەن قامتاماسىز ەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. اقسۋ، ايشولپان، تاراز، شەكەر اتتى قازاقستاندىق قانت قىزىلشاسى بۋدانىن، سونداي-اق قانت قىزىلشاسىنىڭ جاڭا باسەكەگە قابىلەتتى تۇرلەرىن ءوسىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردى رەسپۋبليكادا عانا ەمەس، وسىنداي تابيعي-كليماتتىق جاعدايىمەن بۇل باعالى داقىلعا سۇرانىسى بار قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا پايدالانۋعا بولادى.
مەملەكەتتىڭ قانت قىزىلشاسى كەشەنىن ەكونوميكالىق دامۋىمىزداعى نەگىزگى ءرولى ەلدىڭ ازىق-تۇلىكتىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قابىلدانعان تالاپتار نەگىزىندەگى، جالپى ەكونوميكانى وركەندەتۋ اياسىندا كەڭەيتىلگەن جۇمىستارعا ينستيتۋسيونالدى جاعداي جاساۋدا جاتىر. جوبانى جۇزەگە اسىرۋ قانت قىزىلشاسى ەگىس القابىن جانە قانت قىزىلشاسى كولەمىن ۇلعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل تۇتاستاي العاندا، وسى الەۋمەتتىك ماڭىزدى ءونىم بويىنشا ازىق-تۇلىكتىك قاۋىپسىزدىكتى نىعايتادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ونىمدىلىگى، ساپاسى جوعارى، قورشاعان ورتاعا بەيىمدىلىگى جاعىنان شەتەلدىك تۇرلەرىمەن باسەكەگە تۇسە الاتىن قانت قىزىلشاسى بۋداندارىن ەنگىزۋ ارقىلى ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ، قانت وڭدەۋ ينفراجۇيەسىنىڭ (قوسىمشا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ) دامۋىنا، ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ كەمۋىنە جانە قانت قىزىلشاسى سالاسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنە اكەلەدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. مەنىڭ جەرىنە جەتكىزە ايتىپ، ورتاعا سالىپ وتىرعان ويلارىم، پىكىرلەرىم، ۇسىنىستارىم ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى جاقسى بىلەدى. وسىلاردى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ ىسكە اسىرا بىلەتىن بولساق، داۋلەت پەن بەرەكەنىڭ بەرىك نەگىزىن قالايتىنىمىز انىق. دەمەك، ءسوز بەن ءىستىڭ بىرلىگى ۇيلەسىمىن تاپسا، المايتىن اسۋىمىز جوق.
سەرىك كەنەنبايەۆ،
قازاق ەگىنشىلىك جانە وسىمدىك شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، ا.ش.ع. دوكتورى، پروفەسسور، ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى.
