«قازاق ءالى اگرارلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىر، ال قازاقستان بولسا – يندۋستريالدى قوعامعا ءوتىپ كەتتى. وسى ەكى نارسە قاتار ءجۇرۋى كەرەك ەدى. قازاق ءوزى يندۋستريالدى قوعامعا ءوتىپ، وزىمەن قوسا ءتىلىن دە، رۋحىن دا سول قوعامعا وتكىزۋى كەرەك".

وتكەن اپتادا الماتىداعى «سولاقايلار» ادەبي كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىنا قاتىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. باسقوسۋدىڭ سپيكەرى – فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قاناعاتجۋكەشيەۆ قوعامداعى ءبىراز وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ۇشىعىن تارقاتىپ، قىزىقتى وي-پىكىرلەرىنورتاعا سالدى. «بۇگىندە ءسوز بولىپ جاتقان جاڭعىرۋ ماسەلەسى قازاقتىڭ ءتىلى مەن رۋحى ارقىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك» دەيدى عالىم.

سول كەزدەسۋدە ايتىلعان قىزعىلىقتى دەگەن ماسەلەلەردى ىقشامداپ، گازەت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ەسكەرتە كەتەيىك، عالىمنىڭ سوزىنە جەلەۋ بولعان سۇراقتار – سۇحباتتاسۋعا قاتىسۋشىلار تاراپىنان قويىلعان ەدى.

قازاقتىڭ رۋحى مەن ءتىلىن يندۋستريالدى قوعامعا وتكىزۋ كەرەك

• قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولعانىمەن، نەگەول قوعامدا ءوز ورنىن تابا الماي كەلەدى؟ونىڭ سەبەبى نەدە؟

نەشە جىل وتسە دە،بيلىكتەگى لاۋازىمدى ادامدار قازاقشا سويلەپ كەتكەن جوق. مەملەكەتتىك قۇجاتتار ەكى تىلدە دايىندالادى، ءبىراق ورىسشاسى پايدالانىلادى، ال قازاقشاسىن ىسىرىپ تاستايدى. وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى دا جاقسارمادى. كوركەم ادەبيەتىمىز تىعىرىققا تىرەلىپ تۇر.بۇنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى – ءتىل ماسەلەسى شەشىمىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمداماسى جوقتىعىندا.

قازاق ءتىلىن نورمالاۋ ماسەلەسى شالاعاي بولىپ تۇر. بىزدەر احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كەزىندە جاسالىپ، نەگىزى قالعان گرامماتيكامەن كەلە جاتىرمىز. ال ءقازىر قازاق ءتىلىن ستاندارتتاۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. ءتىلىمىز يندۋستريالدى قوعامنىڭ تالاپتارىنا ساي بولۋ كەرەك.ءبىز بولساق، اگرارلىقوعامنىڭ گرامماتيكاسىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىز. ال يندۋستريالدى قوعامنىڭ نورمالانعان ادەبي ءتىلى جاسالعان جوق. قيىندىقتىڭ كوبى وسىدان تۋىنداۋدا.

قازىرگى قازاق تىلىندە قوعامعا قانداي ماتەريالدى جەتكىزە الامىز، ال قاندايىن جەتكىزە المايمىز؟ قازاقشا ويدى جەتكىزۋ ءىشىن، ءتىلدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيى بولۋ قاجەت. قاراپايىم عانا مىسال: تىلدەگىجازىلۋدىڭ ارتۇرلىلىگى – اكىم – حاكىم نەمەسەومىر – عۇمىر دەگەن سياقتى. ال ادەبي ءتىل بولۋ ءۇشىن، وسى نۇسقالاردىڭ بىرەۋى تاڭدالىپ الىنىپ، ادەبي نورما رەتىندە بەكىتىلۋى كەرەك. ال بىزدە ول جوق: بىرەۋ – «كوكەيتەستى» دەپ، ەكىنشىلەرى «كوكەيكەستى» دەپ جازا سالادى.

مەن كوپتەگەن وقۋلىقتاردى قاراپ، زەرتتەپ ءجۇرمىن.ءبىزدىڭ قازاق تىلىندەگى فيلوسوفيالىق وقۋلىقتاردىڭ ىشىندەگى تەرميندەردى الىپ قاراساڭىز، تولىپ تۇرعان تۇسىنبەۋشىلىكتەرگە تاپ بولاسىز. ءبىزدىڭ ادامدار كوزقاراس پەن دۇنيەتانىمنىڭ اراسىن اجىراتا المايدى. مىسالى، «وي-سانا» دەيدى: «وي» نە دەگەن ءسوز ول؟ ورىسشادان العاندا – ەتو «مىسل»، «سانا» دەگەن – «سوزنانيە». ال «وي-سانا» دەگەندە نە بولادى؟

«قادىر-قاسيەت» دەيدى: «ءقادىر» – «دوستوينستۆو»، «قاسيەت» – «سۆويستۆو». ال ەكەۋىن قوسىپ، «قادىر-قاسيەت» دەپ جازعاندا نە بولادى؟ مىنە، ءبىزدىڭ تەرمينولوگيا وسىنداي بىلىقپالارعا تولىپ تۇر. ءتىلدى ستاندارتتاۋ جۇمىسى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلمەگەن.

بىزدە تاعى مىنانداي جاعداي بار: قازاق ءتىلى باي دەيمىز. ءيا، قازاق ءتىلىنىڭ باي ەكەندىگى راس. وتكەن عاسىردا ءتىل ينستيتۋتى قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىن جاسادى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە تىلدىك بىرلىكتەردىڭ سانى 2 ملن 500 مىڭنان اسىپتى. سودان كەيىنگى جۇمىس توقتاپ قالعان. ويتكەنى كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە ول ءتىلدى ارى قاراي دامىتۋ كەرەك بولماعان. «تىلدەر كەيىن بىرىگىپ كەتەدى، قوسىلىپ كەتەدى»، «قازاق تىلىندە جوق تەرميندەردى، اببريەۆياتۋرالاردى ورىسشا جازىڭدار» دەپ، جالپى ءتىل ءبىلىمىنىڭ باعىتىن توقتاتىپ قويعان.

ال سونىڭ سالدارى اينالىپ كەلگەندە قازاق ءتىلى عىلىمدا پايدالانىلماعاننان كەيىن، جالپى رەسمي ءىس قازاق تىلىندە جۇرگىزىلمەگەننەن كەيىن، قازاق ءتىلى كەڭ قولدانىسقا يە بولمادى. نەگىزگى ماسەلە قازاقتىڭ تىلىندە ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ اگرارلىق قوعامدا قالىپ قويىپ، يندۋستريالانعان ادەبي تىلىنە ستاندارتتاپ، نورمالاپ ەنگىزۋ جۇمىسىنىڭ جوقتىعىندا.

 

• ەگەر قازاقتىڭ كەيبىر سوزدەرىن تەك ادەبي تىلدە قولداناتىن بولساق، بولاشاقتا جاستارىمىز ءبىراز سوزدەردى تۇسىنبەي قالۋى ابدەن مۇمكىن عوي؟

مەنىڭ ويىمشا، قازىرگى جازۋشىلار ونداي سوزدەردى قولدانباعانى ءجون. قولدانبايتىن سوزدەردى سەزىنۋ كەرەك، ينتۋيسيا كەرەك. زاماناۋي زيالى ادامعا قويىلاتىن تالاپ مولشەرى 10-12 مىڭ ءسوزدىڭ لەكسيكالىق بىرلىگىنەن تۇرادى. ونى مەن ويلاپ شىعارعان جوقپىن، ول عالىمداردىڭ تۇجىرىمى. دەمەك، قازاق ءتىلى سوزدىگىندەگى 92 مىڭ ءسوزدىڭ ىشىنەن 10-12 مىڭ ءسوزدى ىرىكتەپ، ولاردى قولدانىستاعى تىلدىك نورما رەتىندە بەلگىلەۋ كەرەك.

ءبىراق بۇل نورما، مىسالعا، «سەركە» دەگەن سوزگە تىيىم سالۋ دەگەنتۇسىنىك ەمەس. ءبىراق «سەركە» – ەشكىنىڭ ەركەگى جانە «ليدەر» دەگەن ءماندى بىلدىرەدى. وسىنداي بىلىق بىزگە قاجەت پە؟

سول نورمالانعان 10-12 مىڭ ءسوز – جينالىستا، ەكونوميكا مەن ساياسات سالاسىندا، جالپى ايتقاندا، رەسمي ءىس جۇرگىزۋگە قاجەتتى سوزدەر. ول سوزدەردى ىرىكتەپ الۋ كەرەك، ال ىرىكتەۋ ءۇشىن جيىلىك سوزدەردى انىقتاۋ قاجەت. بىزدە وسى بولماي تۇر. عىلىمي ماتەريالداردى جيناپ الىپ، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردى تاڭداپ، مەكتەپتىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ كەرەك. ايتىلعان 10-12 مىڭ ءسوزدى ءبىلۋ –تىلدىك نورماعا تاۋەلدى، نورمالانعان، ستاندارتتالعان رەسمي ءىس جۇرگىزۋدە قولدانىلاتىن سوزدەر. نورماعا ءتۇسۋ، ستاندارتتاۋ دەگەننىڭ جالپى حالىقتىق تىلگە ەش زيانى جوق. كەرىسىنشە،ويدىڭ، يدەيانىڭ جەتكىزىلۋىنە كومەكتەسىپ، ولاردى ءبىر قالىپقا كەلتىرىپ، ءتىلارى قاراي جەتىلە بەرەدى.

مىسالى،«فۋنكسيونالدىق لينگۆيستيكا» دەگەناتاۋ بار. بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ فۋنكسياسىن اتقاراتىن ارەال. ال قازاق ءتىلى قاي جەردە ءوز فۋنكسياسىن اتقارا الادى؟ مىسالى، اۆياكوسموستى دامىتۋ كەرەك دەيمىز، ءبىراق قازاق ءتىلى بۇل سالاعاازىرشە بارا المايدى – ونى مويىنداۋىمىز كەرەك.

مىسالى، وتكەن عاسىردا تەمىرتاۋدا مەتاللۋرگيا كومبيناتى سالىنعان كەزدە بۇكىل سسرو-دان ماماندار شاقىرىلىپ، ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 250مىڭ تۇرعىنى بار قالا سالىندى. سونىڭ 139مىڭى قازاقتار بولدى. ارادا ءۇش جىل وتكەن سوڭ، الگى 139 مىڭنان وشارلى عانا ادام قالدى. مىنەكي، وزىنە تيەسىلى نارسەگە قازاق ءوزى بارىپ ارالاسپاسا، ول جەردە قازاقتىڭ ءتىلى دە دامىمايدى.

بۇعان قوسا، «كونتەنت»، «ءتىلدىڭ مازمۇنى» دەگەن بار. بۇل دا بىزدە ءالى زەرتتەلگەن جوق. ءبىزدىڭ قازاقشا گازەتتەر: ورىستار ءبىزدى نەگە وقىمايدى، ءبىزدىڭ ادەبي كىتاپتاردى نەگە وقىمايدى دەيدى. ال قازىرگى زاماندا ادامعا قانداي رۋحاني ازىق كەرەك – الدىمەن سول تاقىرىپتى ءبىلىپ الۋ كەرەك. قازىرگى جاستارعا، ورىس ءتىلدى ادامدارعا قانداي ماتەريالدار قىزىق بولاتىنىن انىقتاپ العان ابزال. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – اۋىل. «اۋىلعا قاراي كەتىپ بارامىن»، «اۋىلدان كەتپەۋ كەرەك»، «اۋىلدان كەتىپ قالعاندار قايتىپ كەلۋ كەرەك» دەگەن سياقتى تاقىرىپتار. وتكەن عاسىردا قازاق جازۋشىلارىنا ماسەلە قويىلىپ، ءوندىرىس تاقىرىبىنا شىعارمالار جازىڭدار دەپ نۇسقاۋلار بەرىلگەن. ونىڭ ءبارى ىسكە اسىرىلعان جوق. ونىڭ سەبەبى «مەنتالدى لەكسيكا» دەگەن ۇعىمدا جاتىر.

ادامدار نەگە فرانسۋز ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەدى؟ ويتكەنى فرانسۋز تىلىندە سونى وقۋعا تاتيتىن ادەبيەت بولعاندىقتان.

قازاق ءتىلىن نەگە ۇيرەنبەيدى؟ قازاق تىلىندە باسقالار وقۋعا تاتيتىن ادەبيەت بولۋ كەرەك. «اۋىلىم»، «اۋىلداعى تۋعان باۋىرىم»، «قۇدا بالام» دەگەن تاقىرىپتاردىڭ ولارعا كەرەگى شامالى. سمارتفوندى باسىپ قالساڭ، تۋىسقاندار تۋرالى 99 ءان شىعادى. شەتەلگە بارىپ، «سۆات موي» دەپ اندەتىپ كور – قالاي بولار ەكەن: جاتىپ الىپ كۇلەدى. مىسالى، ولارعا «بالدىزىم» دەگەن ءسوزدى جەتكىزىپ كور– «سەسترا موەي جەنى» دەپ...

ەندى كورپۋستىق لينگۆيستيكاعا كەلەيىك. ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن ءۇش مىڭ ءسوزدى بىلگەن ادام كەز كەلگەن ءماتىننىڭ 85 پايىزىنتۇسىنەتىن بولادى. 25 جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن اپتاسىنا 4-5 رەت وقىتىپ، وسى ءۇش مىڭ ءسوزدى قولداندىق پا؟ ءبىزدىڭ وقىتىپ وتىرعان سوزدەرىمىز جيىلىك پرينسيپىنەن الىنعان جوق. ءتىل ۇيرەنۋشىلەرگە «جيەننىڭ ىشىندەگى جيەنشار»، «نەمەرەنىڭ نەمەنەسى» دەگەن سوزدەردى وقىتۋ قاجەت پە؟ ولاردىڭ ورنىنا بالالارعا كۇندەلىكتى ومىردە، تۇرمىستا قولدانىلاتىن، قىزمەتكە قاتىستى جيىلىكتەگى سوزدەردى ۇيرەتۋ كەرەك ەدى. وقۋلىقتاعى تەكستىڭ بارلىعى سول سوزدەردەن ءقۇرىلۋىتيىس ەدى. ءسويتىپ، ءۇش مىڭ سوزدەن تۇراتىن ادەبي كورپۋس جاساپ الىپ، سودان كەيىن ونى 10 مىڭعا، ودان 12 مىڭعا جەتكىزۋگە بولار ەدى.

وسىنى جاساپ العاننان كەيىن، قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگىندەگى 98 مىڭىن ەمەس، 50 مىڭ ءسوزىن تولىق نورماعا تۇسىرگەن كەزدە ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ ءبارى تەز ارادا قازاق تىلىندە سايراپ كەتەر ەدى. نورمالانعان 10 مىڭ ءسوزدىڭ ءوزى قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. ال وسى 10-12 مىڭ ءسوزدىڭ سىرتىنداعى سوزدەر – جالپى حالىقتىق ءتىل بولار ەدى.

ارينە، وسى باعىتتا عىلىمي ىستەر جاسالىپ جاتقان جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. ديسسەرتاسيالار، مونوگرافيالار جازىلىپ جاتىر. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندەگى تەرمينولوگيا دا تۇسىنىكسىز. عىلىمي تەرمينولوگيا قاتىپ قالعان، ەشكىم بۇزا المايتىن، باسقا ماعىنادا قولدانا المايتىنداي بولۋ كەرەك.

مەن قانشاما وقۋلىقتاردى قاراپ شىقتىم – تۇگەل قاتە. وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارى تەرمينولوگيانى اجىراتا المايدى. مىسالى، «ستيل» دەگەن ءسوزدىڭ ماتەريالىن زەرتتەيدى دەيدى. ءسوزدىڭ ماتەريالى دەگەن –ءسوزدىڭ ءوزى. ول –لەكسيكا!

ءتىلىمىزدىڭ دامىماۋىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەپتەرىنىڭ قاتارىنا وركەنيەتتەر جاتادى. قازاقتىڭ 45%-ى اۋىلدا تۇرىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىلدا تۇراتىن قازاقپەن بايلانىسى بار.

عىلىمدا «ستاديالنايا تەوريا رازۆيتيا» دەگەن ۇعىم بار. ول – قوعامداردىڭ ءبولىنۋىن بىلدىرەتىن ۇعىم. بۇنداي جاعداي تاريحتا تالاي رەت بولعان. قوعامدا يندۋستريا پايدا بولعاننان كەيىن، «سيۆيليزاسيوننىي رازلوم»، «وركەنيەتتىك جارىلىس»، «وركەنيەتتى ەكىۇدايلىق» دەيتىن تۇسىنىك ورىن الدى. ول حالىقتاردىڭ ىشكى رۋحاني ەكىۇدايلىلىعىنا الىپ كەلدى. مىسالى، رەسەيدە حالىق باتىسشىلدار جانە سلاۆيانوفيلدەر بولىپ بولىنەدى. باتىسشىلدارعا –ءى پەتر، ەكاتەرينالار جاتادى، ال لەنين، ستالين، پۋتين – سلاۆيانوفيلدەر.

قازاقتاردا دا وسى جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. قازاقتاردىڭ ەكىۇدايلىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى – بىرىنشىلەرى اۋىلدا تۇرىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، ەكىنشىلەرى – قالادا تۇرىپ، وندىرىسپەن اينالىسادى. اۋىلدا تۇرعاندار – قازاق ءتىلدى بولادى دا، قالادا تۇرىپ، وندىرىسپەن اينالىسقاندار – ورىس ءتىلدى. وسى تۇيسىكتەردىڭ ورنىعۋى «وركەنيەتتىڭ ەكىۇدايلىعىنا» الىپ كەلدى. ارينە، بۇل جەردە كەڭەس وداعى ساياساتىنىڭ سارقىنىدا جاتىر.

 

• ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادەبيەتىمىز كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان وبرازدان شىعا الماي جاتقان سياقتى. بورىك كيگەن اقساقال مەن كيمەشەك كيگەن اجەمىزدىڭ وبرازدارىن قازىرگى جاس جازۋشىلارىمىز جالعاستىرىپ كەلەدى. قالانى جازايىق دەسەك تە، اۋىلدا دا ادامدار تۇرىپ جاتىر عوي. ولاردى قايدا جىبەرەمىز؟

قازىرگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى 5%-دى قۇرايدى. اقش-تا 300 ملن ادامنىڭ 3 ميلليونى عانا اۋىل تۇرعىنى بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىڭ ءوزى 1 ملرد ادامدى تاماقپەن قامتاماسىز ەتەتىن دەڭگەيگە جەتكەن.

ءقازىر اۋىل-قالا دەپ بولىنۋدەن شىعىپ كەتۋ كەرەك. «قازاق اۋىلدا تۇرادى»، «اۋىلدا تۇرا بەرۋ كەرەك»دەپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن سولاي جازىپ كەلدىك. ال سولاۋىل قازاقتى ماندىتپادى. ەگەر قازاق وسى كۇيدە قالا بەرسە، وندا ءبىزدىڭ رۋحاني دامۋىمىزدا وزگەرىستەر بولمايدى. دەمەك، قازاق اۋىلدا مالىن باعىپ، اپتاسىنا ءبىر قويىن سويىپ، تىڭقيىپ جاتا بەرگەننەن نە پايدا؟! قازاقتى ونەركاسىپكە تارتۋ كەرەك.

ال ونىڭ ىشىندە قاي ونەركاسىپ؟ قازاق بىردەن كوسموس پەن جوعارى تەحنولوگياعا بارا المايدى جانە بارمايدى دا. ويتكەنى ونىڭ ميىندا مەنتالدىق اپپارات جوق. ماسەلەن، تەمىرتاۋداعى قازاقتاردىڭ كەتىپ قالعانى دا سول. قازاقتىڭ دامۋى ەڭ الدىمەن سول قازاقتىڭ قولىنداعى شيكىزاتقا باعىتتالۋ كەرەك. قازاقتىڭ قولىندا تەرى بار ما: ەندەشە، مىسالى ءۇشىن،بىلعارىدان اياق كيىم، سومكە، ەلتىرى ونەركاسىبىن جاساۋى كەرەك. قازاقتىڭ قولىندا ءجۇن بار ما: وندا توقىما ونەركاسىبىنە؛ءسۇت بار ما: دەمەك، ءسۇت وندىرىسىنە تارتۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن الماتى، استانا، قاراعاندىدا ەمەس، سول اۋىلداردىڭ اۋدان ورتالىقتارىندا، مونوقالالارداجۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. مىنەكي، وسى ارقىلى بىرتىندەپ، سالا مەن سانانى يندۋستريالاندىرامىز. قازاق مىنا وركەنيەتكە، جاھاندانۋعا قارسى، «باتىس ەلدەرى جامان» دەگەن ءسوز بەن يدەولوگيادان ارىلۋى كەرەك.

 

• ءسىز جيناقتالعان ءۇش مىڭ ءسوز بولۋ كەرەك، ءتىلدى دامىتۋدى سودان باستاۋىمىز قاجەت دەدىڭىز. سونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قاندايدا ءبىر بالاماسى بولدى ما؟

بالاماسى بولعان جوق. ءبىزدىڭ لينگۆيستەر ونى ۇقپايدى. مىسالى، اعىلشىن تىلىنەن ءۇش مىڭ ءسوزدى بىلگەن ادام كينونى كورىپ، كوركەم ادەبيەتتى وقىپ، سويلەسىپ، ءوزارا تۇسىنىسە الادى ەكەن. ال ءبىز ايتىپ وتكەن 10-12 مىڭ ءسوز دەگەن – ول دا ورىس لينگۆيستەرىنىڭ تۇجىرىمى. كەز كەلگەن سالاۋاتتى ادام ءوز سالاسىنداعى 10-12 مىڭ ءسوزدى بىلسە، ول تولىققاندى ءتىل بىلەدى جانە ءوزىنىڭ ويىن جەتكىزە الادى دەپ ەسەپتەلەدى. مەن ايتىپ وتىرعان 10 مىڭ ستاندارتتالعان سوزدەر ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا جەتىپ جاتىر. ازىرشە وسىعان قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. ول سوزدەردى تەرىپ الىپ، جيىلىك سوزدىگىن جاساۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى ماتەريالداردى كومپيۋتەرگە سالىپ، ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن سوزدەردى ىرىكتەسەك بولادى. ول قيىن ەمەس: تەك كۇش پەن ىنتا جانە كىشكەنە قاراجات كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق ءتىلىن دامىتۋعا كەتكەن اقشانىڭ كوبى دالاعا كەتكەن قارجى دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى – ول قارجى ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق.

 

• ءسىز ءتىلدى پروگرەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى قوعامعا پروگرەسس جاساۋعا بولادى دەيسىز. ءبىراق بۇنىڭ كوركەم ادەبيەتكە كەرىسىنشە ىقپال ەتۋى مۇمكىن بە، ادەبيەتىمىز ارتتا قالىپ قالادى دەپ ويلامايسىز با؟

بىرىنشىدەن، ادەبيەتىمىز باياعىدا ارتتا قالىپ قالعان. ءقازىر بىزدە ادەبيەت توقتاپ تۇر دەگەن پىكىرلەر بار. جۇزدەگەن رومانداردىڭ ىشىنەن «جۇلدىز» جۋرنالىنا باساتىن ەشتەڭە تابا المادىم دەگەن سوزدەردى دە ەستىگەم. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ىشىندە وقۋعا تاتيتىن نارسە جوق دەي المايمىن، ءبىراق ادەيبەت توقىراۋ كەزەڭىندە ەكەنىن مويىنداماسقا امال جوق.

ەكىنشىدەن، ءتىل مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلسە، ءىس جۇرگىزىلسە، سول تىلدە شەنەۋلىكتەر سويلەپ تۇرسا، جينالىستار قازاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ جاتسا، بۇل جاعداي ادەبيەتكە كەدەرگى جاسايدى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. كەرىسىنشە، ادەبيەتتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.

مەن ءقازىر تاقىرىپتىڭ دا شەكتەۋلىلىگىن كورىپ وتىرمىن. بىزدە پوەزيا بار دەيمىز. ءيا، پوەزيا بار، ءبىراق تاعىدا سول – وتتىڭ باسى، وشاقتىڭ قاسى، ادامنىڭ جەكە سەزىمى، تۋعان جەر، «تابيعاتتى سۇيەمىن» دەگەننەن اسپايمىز. ال ساياسي ماعىناسى بار، الەۋمەتتىك ءمانى بار ازاماتتىق پوەزيا، ءبىر كەزدەرى ەلدى دۇرلىكتىرەتىندەي، كوتەرەتىندەي تاقىرىپتار قايدا كەتتى؟ بىزگە كەرەگى – قازاق اقىندارىحالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جازۋى، وسى تاقىرىپتى كوتەرۋى.

 

• بىزدە ساياسات پەن ادەبيەت ارالاسپاۋ كەرەك دەگەن كوزقاراس بار. ول جونىندە نە ايتاسىز؟

ونداي كوزقاراسقا مەن قوسىلمايمىن. كەز كەلگەن ءىس، كەز كەلگەن ادام، كەز كەلگەن ارەكەت ساياساتتان تىس قالا المايدى. ول مۇمكىن ەمەس. ادەبيەت – ول بارىپ تۇرعان ساياسات. ساياسات ادەبيەتكە بايلانىستى. ادەبيەت حالىقتى وسىرەدى، ادەبيەت حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەدى جانە ادەبيەت كەندە قالسا، دۇنيەتانىمدى تارىلتادى. قازىرگى قازاق ساياساتپەن اينالىسپايدى، ميتينگىلەردەن ەش حابارسىز، ساياسي پارتيا، سايلاۋ دەگەنمەن جۇمىسى جوق. تولىققاندى ينتەرتتى ماسساعا اينالعان.

وسىنداي جاعداي قازاقتىڭ باسىنان بۇرىن دا وتكەن. ول كەزدە قازاقتى كىم كوتەردى؟ ۇيقىدا جاتقان قازاقتى الاشورداشىلار وياتتى، ءمىرجاقىپ، احمەت، اليحاندار وياتتى. سول كەزدە قازاق ءوزىنىڭ تىرىەكەنىن تانىپ، اۆتونوميا بولۋ كەرەك ەكەن دەپ، توبەسىن كورسەتە باستادى. الاشورداشىلاردان باستالعان ادەبيەت پەن پوەزيا وزگەرىسكە ۇشىرادى. ماسەلەن، «ويان، قازاق!» – تۋعان-تۋىسقان تۋرالى شىعارما ما، الدە ساياسي ۇران با؟! بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماساسىن» الىڭىز – ول ساياساتتان اۋلاق پا؟! وسىدان كەيىن كوپتەگەن رومانداردا، پوۆەستەر دە، پوەمالار دا جازىلدى. تەاترلاردا سپەكتاكلدەر قويىلدى. تۇگەلدەي ءبىر رەنەسسانس جاسالدى.

تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن – 60-جىلدار. ول كەزدە «قازاقتىڭ تاريحى جوق»، «ۇلت جويىلادى»، «ءتىل جويىلادى»... دەگەن سوزدەر كوپ ايتىلدى. سول كەزدە قازاقتى ءبىر كوتەرۋ كەرەك بولدى. سوندا قازاقتى نە كوتەردى؟ ونى كوتەرگەن – ونەر بولدى. اۋەزوۆ باستاعان روماندار جازىلدى، پوەزيا دۇركىرەپ كەتتى، تاريحي روماندار – ەسەنبەرليننىڭ، سماتايەۆتىڭ كەزەڭى باستادى.

ءقازىر سول سەنارييدى قايتالاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇل بىزگە اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. سوندىقتان مەن جاس ادەبيەتشىلەرگە ۇلكەن ءۇمىت ارتامىن. ءقازىر ولار ازاماتتىق پوەزيا جاساۋى كەرەك. الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى كوتەرىپ، «ءويتتىم-بۇيتتىم»، «ولدىم-كۇيدىم»، «ساعىندىم»، «ءولدىم-تالدىم» دەگەندى شەكتەۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا «قايدا ءجۇرسىڭ قازاق»، «ەل قايدا كەتىپ بارادى»، «ەڭسەڭدى كوتەر»، «ءبىز قايدامىز» دەگەن تاقىرىپتاردى جازۋ كەرەك. قازاقي سارىنداعى باردتى، دجازدى، ساكسافوندى وركەسترگە قوسۋ كەرەك. بۇگىنگى وركەنيەتتە «تۋىسقاندار» تاقىرىبى كوركەم ادەبيەتتىڭ وبەكتىسى بولا المايدى. كوركەم ادەبيتتىڭ وبەكتىسى –قوعام.

دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتى قاراڭىز: وزەكتى، حالىقتىق، قوعامدىق، الەۋمەتتىك. ءبىز دە وسى تاقىرىپتاردى جازۋعا ءتيىسپىز. ال ەندى ونىڭ كوركەمدىك جاعى – ول ادامنىڭ ءوز ءتىلىن مەڭگەرۋىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن.قايتكەندە دە سول كوركەمدىلىككەنورمالانعان ادەبي ءتىل ارقىلى كەلۋ كەرەك.

 

• بۇگىنگى تاڭدا لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ جاتىر. 10-12 مىڭ ءسوز قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ كەتۋگە ازدىق ەتپەي مە؟ ونىڭ ىشىندە كىرمە سوزدەر دەاز ەمەس. سوندا ءبىز باسقالاردان ەنگەن سوزدەردى وزدەرىنە قايتارىپ بەرەمىز بە؟

بۇل ماسەلەنىڭ ءبارى باتىس لينگۆيستيكاسىندا تالاي قوزعالعان، سان رەت كوتەرىلگەن. سوندىقتان بىزگە ۇلگى بار. ەگەر مەن ايتىپ وتكەن جۇمىستار باستالسا، ءبارىن اقىلداسىپ وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ونى جالپى لينگۆيستيكانىڭ زاڭدارىنا سۇيەنىپ وتىرىپ جاساعان ءجون.

ءقازىق ءتىلى، راسىندا دا، اگرارلىق قوعامدا وتە باي بولعان. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» ءجۇز تومىن تۇگەل اقتاراتىن بولساق، تالاي-تالاي سوزدەردى تاۋىپ الۋعا بولادى. وسىدان 30 جىل بۇرىن جۇڭگو ەلى بالاقتارىن ءتۇرىپ الىپ، پلانتاسيادان شىقپايتىن، كۇرىشتەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيتىن. ال ءقازىر ءقىتايتىلى تۇگەلدەي يندۋستريالدى تىلگە اينالدى. كەزىندە اعىلشىندار، بىزدە ءوندىرىس دامىماي تۇرعان شاقتا، تەك مەتافورالار مەن تەڭەۋلەر ەستۋشى ەدىك دەيدى. ال يندۋستريالاندىرۋ قالاي باستالدى – اعىلشىن ءتىلى نورمالانىپ، قاتىپ قالدى. بارلىق ۇعىم ءوز ورنىندا، شەگەلەۋلى. ءبىراق ۇعىمداردىڭ ءبارى قاتىپ قالسا، قازاق ءتىلى دە «قاتىپ قالادى» دەگەن ءسوز جوق. اعىلشىنداردىڭ ادەبيەتى دامىماي قالدى ما؟! سوندىقتان وركەنيەتكە قوسىلۋ، ەنۋ، باس يۋ ارقىلى ءتىلدى امبەبەپ قاعيدالارعا سۇيەنە وتىرىپ دامىتۋعا بارلىق مۇمكىندىك بار. تەك تالماي جۇمىس جاساساق بولعانى.

 

• مىسالى، اۆتويندۋستريانى الايىق، دوڭگەلەك پەن تەجەۋىشتەن باسقا قازاق سوزدەرى جوق. ونداي جاعدايدا قايتەمىز؟

جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، قازاق ءتىلىنىڭ يندۋستريالانۋى اياقكيىم فابريكاسىنان، ءسۇت ونىمدەرىنەن، ءجۇن، تەرى وندىرىستەرىنەن باستاپ بىرتىندەپ باستالۋى كەرەك. بىزدەر ءبىر مەزەتتە ماشيناجاساۋعا بارا المايمىز، وندايعا تەك قازاق ءتىلى عانا ەمەس، كوپتەگەن حالىقتىڭ تىلدەرى دايىن ەمەس. بىزگە ەڭ بولماساچەحتار مەن پولياكتاردىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ الۋ قاجەت. ءتىلىمىزدى الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق سالادا ىسجۇرگىزەتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ ماقساتىن قويۋىمىز كەرەك. ال جوعارى تەحنيكالىق سالا – ءبىز ءۇشىن عيماراتتىڭ 30-قاباتىمەن پارا-پار. ءبىز الدىمەن ءبىرىنشى قاباتتى يگەرىپ، سوسىن 2-قاباتقا شىعۋىمىز كەرەك. سوسىن بارىپ 3-قاباتقا كوز سالۋىمىزعا بولادى. ارى قاراي ءبارى اعىلشىنشا كەتەتىن شىعار. ءبىز ءۇشىن ول دا جامان ەمەس.

 

• ابايدىڭ قارا سوزدەرىن قاراڭىزشى: ونىڭ ءتىلى ءتىپتى كەيىنگى اقىنداردان وزگەشە ءتىل. ابايدا ارتىق، كوپ ءسوز جوق. ءبىراق ءبىز سودانشىعىپ كەتكەن سەكىلدىمىز. كوپ سوزدىلىك كەيىننەن قوسىلعان سياقتى. وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟

بۇل سۇراقتىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى – قازاق ءالى اگرارلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىر، ال قازاقستان بولسا –يندۋستريالدى قوعامعا ءوتىپ كەتتى. وسى ەكى نارسە قاتار ءجۇرۋى كەرەك ەدى. قازاق ءوزى يندۋستريالدى قوعامعا ءوتىپ، وزىمەن قوسا ءتىلىن دە،رۋحىن دا سول قوعامعا وتكىزۋى كەرەك. ەگەر قازاقتىڭ ءوزى وتپەي، اۋىلدان شىعا الماسا، ورىستار كەلىپ، قازاق ءتىلىن جاساپ بەرە ما؟!

مەن ابايدىڭ توقسان توعىز ولەڭىن جاتتاپ وسكەندەردىڭ ءبىرىمىن. مەكتەپتەن باستاپ ابايدىڭ ولەڭدەرىن قولدى سىلتەپ قويىپ ءجۇرىپجاتقا ايتتىق. ءبىراق بۇگىن ءبىز ابايدان وزۋىمىز كەرەك دەسەڭ، «سەن ابايدان وزاتىن كىمسىڭ» دەگەندەر شىعادى. ەگەر ابايدان وزباساق، وندا قوعام الدىعا جىلجىمايدى – وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. اباي – ءوز زامانىنىڭ ادامى. ابايدىڭ ۇلىلىعىن ابدەن تانىدىق، وعان كۇمان جوق. كەز كەلگەن جەردە ادەبيەت پەن مادەنيەتكە قاتىستى ءسوز بولسا، ابايسىز سويلەمەيمىز.

ارينە، ابايعا كىر كەلتىرۋ – كۇنا. ءبىراقابايدىڭ زامانى – قازاقتىڭ اگرارلى قوعامىنىڭ زامانى. ابايدىڭ تۇسىندا ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، مىڭعىرعان جايلاۋبولدى. ءبىراق ءقازىر زامان مۇلدە باسقا. سول زاماندى اڭعارۋ كەرەك. ونى سەزىنۋ كەرەك. التىنبەك سارسەنبايەۆ ايتقانداي، قازاق ءتىلى – قالالىق ءتىل بولعان زاماندا عانا مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. سول سياقتى قازاق ادەبيەتى دە قالالىق بولعاندا عانا دارەجەسى وسەدى.

ول نە دەگەن ءسوز؟ ول قالادا جۇرگەن ادامنىڭ جان دۇنيەسىن قازىرگى زاماننىڭ دەڭگەيىندە اشا ءبىلۋ كەرەك دەگەن ءسوز. ادەبيەت وسىمەن اينالىسۋى كەرەك. باسقا جول جوق.

جازىپ العان –

ازامات شورمانحان ۇلى،

«D»