Dalanews.kz اتالعان ماتەريالدىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
...
سوڭعى كەزدەرى اۋعانستانداعى حاوس جاعدايىندا سەرىكتەس رەتىندە جۇڭگو مەن رەسەي كوش باستاپ تۇرعان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ءجيى نازارعا ىلىگىپ ءجۇر.
شىۇ شىعۋ تاريحىنا توقتالساق، 1996 جىلى كسرو ىدىراعاننان كەيىن جۇڭگو مەن رەسەي تەرروريزم قاۋپىنەن قورقىپ، شەكارالىق باقىلاۋ سالاسىنداعى سەنىمدى نىعايتۋ ماقساتىندا شانحاي بەستىگى قۇرىلىمىن قۇردى.
ودان كەيىن 2001 جىلى شانحان ىنتىماقتاستىق ۇيىمى قۇرىلدى. وعان سەگىز ەل — جۇڭگو، رەسەي، ءۇندىستان، پاكىستان جانە ورتالىق ازيانىڭ ءتورت ەلى (وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان) كىرەدى، ءبىراق قىركۇيەك سامميتىندە يران دا تولىق قۇقىلى مۇشە رەتىندە قابىلداندى.
ناتيجەسىندە قاتىسۋشىلاردىڭ جالپى سانى توعىزعا جەتتى. باقىلاۋشى ەلدەر قاتارىندا موڭعوليا، بەلارۋس جانە اۋعانستان بار.
شىۇ – نەگىزگى ماقساتى تەرروريزمنىڭ، ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ جانە باسقا دا ترانسشەكارالىق قىلمىستاردىڭ الدىن الۋ، ءبىراق قاتىسۋشىلار بىتىمگەرشىلىك ميسسيالاردىڭ تۋى استىندا وقۋ - جاتتىعۋلار وتكىزۋ ارقىلى اسكەري سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى دا نىعايتىپ وتىرادى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، 17 قىركۇيەكتە تاجىكستاننىڭ اۋعانستانمەن شەكارالاس استاناسى دۋشانبەدە ۇيىمنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان سامميت ءوتتى.
سامميتكە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىنان بولەك، باقىلاۋشى ەلدەردىڭ، سونداي-اق، شاقىرىلعان ەل رەتىندە قاتىسقان تۇركىمەنستاننىڭ كوشباسشىلارى قاتىستى.
ەگەر اتالعان ەلدەردىڭ گەوگرافياسىنا قاراساق، ولار ەۋرازيا كونتينەنتىن رەسەيدەن سولتۇستىككە قاراي جۇڭگو مەن ورتالىق ازيا ارقىلى ءۇندىستانعا دەيىن قامتيدى.
ەگەر بۇل تىزىمگە رەسمي مۇشە بولعان يراندى قوسار بولساق، وندا بۇل توپتىڭ تاياۋ شىعىسقا دەيىن سوزىلاتىنى بەلگىلى.
وسىلايشا شىڭعىس حاننىڭ ۇلى يمپەرياسىنىڭ قايتا وركەندەۋىنە كۋا بولىپ وتىرعاندايمىز.
ەلەنبەۋى مۇمكىن ەمەس ساياسي پوليۋس
قازىرگى ۋاقىتتا شىۇ-نىڭ حالىقارالىق قوعامداستىقتا ەلەۋلى ىقپالى جوق، ءبىراق ەگەر ول اسكەري جانە ەكونوميكالىق دەڭگەيلەردەگى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتار بولسا، وندا ۇيىم حالىقارالىق ساياسات پوليۋستەرىنىڭ بىرىنە اينالۋى مۇمكىن جانە مۇنى نازارعا الماۋ مۇمكىن ەمەس.
رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين سامميتتەگى بايانداماسىندا «شىۇ شىن مانىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ كوپپوليارلى قۇرىلىمىنداعى ەڭ ىقپالدى ورتالىقتاردىڭ ءبىرى» دەپ ءمالىم ەتتى.
سامميتتە رەسەي باسقاراتىن اسكەري اليانسپەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. ول — رەسەي، ارمەنيا، بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستاننىڭ اسكەري بلوگى دەۋگە بولادى.
ياعني بۇل ەلدەر ءوز مۇشەلەرىنە قاۋىپ-قاتەر تۋىنداعان جاعدايدا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن. كورىپ تۇرعانىمىزداي، مۇندا بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلدەرى جانە ولارعا رەسەي ءوزىنىڭ زور ىقپالى ارقىلى اسكەري كومەك كورسەتۋگە ۋادە بەرگەنى انىق.
رەسەيدىڭ كوزقاراسىمەن قارار بولساق، بۇل توپتار وعان ەۋروپالىق باعىتتا ورنالاسقان بەلورۋسسيا مەن كاۆكاز، ارمەنيا جانە ورتالىق ازياداعى قازاقستان، قىرعىزستان مەن تاجىكستاندى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كەي مەملەكەتتەر ەكى ۇيىمعا دا كىرىپ، اۋعانستانداعى جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋگە قاتىستى ورتاق پروبلەمالارعا تاپ بولىپ وتىر. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمى مەن شىۇ ءتۇرلى سيپاتتاعى قۇرىلىمدار بولىپ تابىلاتىنىنا قاراماستان، اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىق قارىم-قاتىناستاردى، ونىڭ ىشىندە اسكەري دەڭگەيدەگى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ مۇمكىندىكتەرىن ۇلعايتۋدا.
سوندا پرەزيدەنت پۋتين نەنى كوزدەپ وتىر؟
رەسەيدىڭ ارمانى
ءپۋتيننىڭ سامميتتە ەرەكشە اتاپ وتكەن سوزدەرىنە زەر سالساق:
«بۇل، ءسوزسىز، شىۇ، ەاەو، اسەان ەلدەرىنىڭ جانە قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ — ءبىر جول» باستاماسىنىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن ەۋرازيالىق ارىپتەستىك قۇرۋدىڭ رەسەيلىك يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ارناسىندا ءجۇرىپ جاتىر» دەدى.
اتاۋى ۇلكەن ەۋرازيالىق سەرىكتەستىك دەپ ايقايلاپ تۇرعانىمەن، وتكەن داۋىردەن كەلە جاتقانداي كورىنەدى. بۇل تۇجىرىمداما دۋشانبە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق دەكلاراسياسىنىڭ 4-تاراۋىندا، ءسامميتتىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا ايتىلعان.
باسقاشا ايتار بولساق، اتالعان ارىپتەستىك ەۋرازيادا كەڭ، اشىق، ءوزارا ءتيىمدى جانە تەڭ قۇقىلى قاتىناستار كەڭىستىگىن قۇرۋ ماقساتىندا قاجەت. يدەيا تاڭعالدىرعانىمەن، ءبىراق ورتاق ءتىلدىڭ ءوزى كەڭەس ءداۋىرىن ەسكە تۇسىرەدى.
بۇل تۇجىرىمداما پرەزيدەنت پۋتين ءۇشىن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىمەن بىرگە ەۋرازياداعى ىقپالىن ساقتاۋ مەن كەڭەيتۋ ءادىسى بولىپ كورىنەدى.
رەسەي باسشىسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى قانداي؟
بىرىنشىدەن، باتىستىڭ وسى ەۋرازيالىق ەلدەردەگى ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ىقپالىن السىرەتۋ. اتاپ ايتقاندا، يراننىڭ شىۇ-نىڭ تولىق قۇقىلى مۇشەسى رەتىندە قوسىلۋى ءسوزسىز بۇل ۇيىمدا، اسىرەسە يران، رەسەي جانە جۇڭگو تاراپىنان امەريكالىقتارعا قارسى تونالدىلىقتىڭ كۇشەيۋىنە اكەلەدى.
ەكىنشىدەن
تاۋەلسىز بولىپ، تاۋەلسىز دامۋعا ۇمتىلعان ورتا ازيا ايماعىن ءوز قاناتىنىڭ استىنا الۋ. ورتا ازيا ەلدەرى جاپونيا، اقش-پەن، سونداي-اق گەرمانيامەن جانە باسقا دا ەۋروپالىق ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارىن نىعايتىپ جاتىر، ءبىراق گەوگرافيالىق ورنالاسۋلارىنا بايلانىستى جۇڭگو مەن رەسەيمەن كورشىلەس بولعاندىقتان، ەكى جاقپەن دە تاتۋ قارىم-قاتىناستى ساقتاۋعا تىرىسادى.
ورتالىق ازياداعى گەوساياسي جاعدايدىڭ ءمانى دە وسى دا بولىپ تۇر.
ءجيى ايتىلاتىن كوپپوليارلى الەم
ۇشىنشىدەن، يراننىڭ قوسىلۋى ەسەبىنەن اۋعانستاننىڭ باتىس شەكاراسىن باقىلاۋعا الۋ. اۋعانستان مەن جۇڭگو، پاكىستان، يران، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان جانە وزبەكستان شەكتەسەدى جانە ولاردىڭ بارلىعى تۇركىمەنستاننان باسقا — شىۇ-عا مۇشە ەلدەر. سامميتكە تۇركىمەنستان دا شاقىرىلدى، بۇل اۋعانستاندى قورشاپ تۇرعان ەلدەردىڭ بىرىگۋىن بىلدىرەدى.
ماقسات-اقش كەتكەننەن كەيىن وعان ىقپال ەتۋ جانە سونىمەن بىرگە تەرروريزم مەن ەسىرتكى ساۋداسىمەن ءتيىمدى كۇرەسۋ. تورتىنشىدەن، دۋشانبە دەكلاراسياسىندا بىرنەشە رەت ايتىلعان كوپپوليارلى الەمدىك ءتارتىپتى قۇرۋ.
بۇل سونىمەن بىرگە اقش-تىڭ ءبىر پوليارلى بيلىگىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن انتيامەريكاندىق كۇش قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
دەكلاراسيادا حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا ءتۇرىن قۇرۋ تۋرالى ايتىلدى. رەسەي مەن جۇڭگو بۇل ءسوز تىركەسىندە ايتىلعان حالىقارالىق ءتارتىپتى ءار ءتۇرلى ەلەستەتۋى مۇمكىن، ءبىراق ولاردىڭ ورتاق ماقساتى - امەريكانىڭ ىقپالىن السىرەتۋ.
سونىمەن قاتار، شىۇ ەو سياقتى ۇلتتىقتان جوعارى ۇيىم بولعىسى كەلمەيدى، ويتكەنى باسقا ەلدەردىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسپاۋ ول ءۇشىن ەڭ جوعارى قۇندىلىق بولىپ تابىلادى. كەرىسىنشە، ول دۋشانبە دەكلاراسياسىندا ايتىلعان تاۋەلسىز جانە ەركىن ىنتىماقتاستىققا ۇمتىلادى جانە وسى باعىت ارقىلى ءارتۇرلى قۇندىلىققا يە ەلدەردى بىرىكتىرەتىن الاڭعا اينالا الادى.
اقش پەن جاپونيانىڭ تەڭىز كۇشىنە قارسى تۇرۋى
ەندى جاپونيا مەن شىۇ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى قاراستىرايىق. قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ اراسىندا مۇلدەم بايلانىس جوق دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، جاپونيا ءۇشىن بۇل توپتىڭ انتيامەريكالىق قۇندىلىقتارىن قابىلدامايدى. ءبىراق بۇل تەڭىز ەلى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، شىۇ-نا كىرەتىن مەملەكەتتەر ماتەريكتىك مەملەكەتتەردىڭ «كلۋبى» بولىپ تابىلادى جانە شىۇ شىن مانىندە ولاردىڭ قۇرلىقتاعى قۋاتىن بىرىكتىرۋ ءتاسىلى. بۇل تۇرعىدا جاپونيانىڭ ۇيىمعا مۇشە بولۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق.
كەرىسىنشە، شىۇ جاپوندار ءۇشىن ءقاۋىپتى، ويتكەنى بۇل تەڭىز دەرجاۆاسى رەتىندە تانىلعان جاپونيا مەن اقش-قا قارسى كۇش.
وسى تۇرعىدان العاندا، جاپونياعا قاۋىپسىزدىك سالاسىندا عانا ەمەس، سونداي-اق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا دا شىۇ-نى مۇقيات قاداعالاپ، ورتا ازيامەن، قازاقستانمەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ قاجەت. الايدا ايماقتاعى گەوساياسي جاعدايلاردى ەسكەرسەك، مۇنداي قادامداردىڭ ءساتتى شىعۋى ءبىرشاما كۇمان تۋدىرادى.
جۇڭگو مەن رەسەي اراسىنداعى سەنىمسىزدىك تامىرى
ەندى شىۇ-نىڭ شىعۋ تەگىنە ورالساق. بۇل ۇيىمنىڭ باستاپقى ماقساتى كسرو ىدىراعاننان كەيىن شەكاراداعى اسكەري سەنىمدى نىعايتۋ، اتاپ ايتقاندا شەكارا اسكەرلەرىنىڭ ساندىق قۇرامىن ەكىجاقتى قىسقارتۋ بولدى. باسقاشا ايتقاندا، قاتىسۋشى ەلدەر، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە جۇڭگو مەن رەسەي اراسىندا شەكارالارعا بايلانىستى سەنىمسىزدىكتىڭ تەرەڭ تامىرى جاتىر.
ەگەر ۇلكەن تەڭىز كۇشى بولىپ تابىلاتىن اقش كەرى شەگىنىپ، ءوز ىقپالىن السىرەتسە، شىۇ-نىڭ انتيامەريكالىق كۇشى ازايادى جانە بۇل ۇيىم مۇشەلەرى اراسىنداعى قىراعىلىق پەن تەكەتىرەستىڭ تابيعي وسۋىنە اپارادى.
جاپونيا، ءوز كەزەگىندە، اۆستراليا، ۇلىبريتانيا جانە اقش قۇرعان ءۇشجاقتى قورعانىس اليانسى — AUKUS-پەن سەرىكتەستىكتى نىعايتۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋى كەرەك.
ازىرلەگەن، ايجان قالييەۆا
