«ادەبيەتشىلەر نە دەگەن ايانىشتى جاندار؟ ءومىر بويى ەشكىم وقىمايتىن كىتاپ شىعارۋدى قيالداپ ءوتۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي ەسۋاس بولۋ كەرەك شىعار؟!» دەپ كەكەتەدى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تۋعان ىنىشەك. ءيا، مويىندايمىن، باسىمدى بۇتىمنىڭ اراسىنا تىقتىم. بۇل ءبىرىنشى ەمەس. ولاي ەتكەنىم، مۇمكىن جارتىلاي، مۇمكىن تولىقتاي كەلىسكەندىگىمنەن بولار ونىمەن. كىمگە كەرەگى بار؟ نە تاربيە قۇرالى ەمەس؟ نە اقشانىڭ كوزى ەمەس؟ تانىلساڭ، ماڭايىڭداعى ون ادام بىلەر. بار جاۋابىم مىناۋ. بۇتىمنىڭ اراسىنان باسىمدى كوتەرىپ، الگى نان جاۋعىرعا ايتامىن: «تۇسىنبەيسىڭ سەن!». شىن ايتقاندا، ەشكىم ەشتەڭەنى تۇسىنبەيدى. ماعان سولاي كورىنەدى. تاپقان سەبەپتىڭ نەشە اتاسى بۇل سۇراقتاردى قاناعاتتاندىرمايدى.

[caption id="attachment_11713" align="alignleft" width="174"] مايرا فازىل[/caption]

مايرا فازىل

وتكەن ادەبيەت تاريح بولىپ كەتتى. جيىرماسىنشى عاسىرىمىزدىڭ ادەبيەتىندە جاقسى بولساق تا كەڭەستەن، جامان بولساق تا كەڭەستەن. ال، ءقازىر؟ ءقازىر دەگەنىمىز سانادا جاڭعىرىپ تۇراتىن، ءالى قىر اسىپ ۇلگىرمەگەن  ءدال ءقازىر مەن ونىڭ ءسال-پال عانا ارعىسى. سونىمەن، كىمدەر ولار؟

ءۇش نەگىزگى توپ بار  ادەبيەت دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىراتىن. اقىندار، جازۋشىلار، سىنشىلار. مەنىڭ قابىلداۋىمدا باسقا توپتار. اركىم ىڭعايىنا قاراي قالاي مايىستىرسا دا ءوز ەركى. قوسىلعىشتار وزگەرسە دە، قوسىندى وزگەرمەيدى ءبارىبىر.

ماسەلەن، ءبىرىنشى توپ – قۇرداستارىن كەڭەستىڭ وزىمەن بىرگە «كەڭ قويناۋعا» شىعارىپ سالعان، كەڭسايعا قاراپ، موينىن سوزىپ قوياتىندار. ولار وتە تاكاپپار، كىرپياز. سوعان قاراماستان، جاندارى وتە نازىك. ولار «كورول»، ادەتتە تەك قانا ولار ەمەس، ادام بالاسى ەلۋدى ەڭسەرە باستاعاننان سوڭ «كورول» بولىپ كەتەتىن سياقتى. ولاردىڭ شىعارماشىلىعى... سول باياعى «ءتىرى كوز». تاريحتىڭ ءتىرى كوزى دەگەنىم عوي. ساقتاۋ كەرەك، بارىنشا. باسقاسى ارتىق.

حالقى ولاردى سۇيەدى، ال مەن ولاردىڭ «ءيميدجىن» سۇيەمىن. ءسويتىپ ولار اتاقتى، قۇرمەتتى، ماقتاۋدى، وزدەرىن، تۇرمىس تەپە-تەڭدىگىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سۇيەدى. ۋاقىت بۇكىل پەندەلىكتى كەشىرەدى، الۋان ءتۇرلى «جىندىلىقتى» تاڭداۋلى تۋىندىلاردىڭ كولەڭكەلەرىنە قالدىرىپ، اۋليەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. ونەردىڭ ءبىر قۇدىرەتى وسى ما دەرسىڭ؟!

ەكىنشىسى، ءيا، بۇل وسال توپ ەمەس. مەن بىردەن اسسوساسيا بەرۋ ءۇشىن «يميدجدىلەر» دەپ ايتاتىن ەدىم. نەمەسە «يميدج» قالىپتاستىرۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەر. ولار ءبىر جىلدا قالىپتاسپايدى، ونىڭ دا ەڭبەگى بار. ماعان وسى توپ قىزىق. قىزىقتىعى - ەكىۇداي سەزىمگە قالدىراتىنى، ويىمدى تالاستىرىپ قويادى. باس تارتۋعا بولمايدى - ءبىر زامان، ءبىر ۋاقىت. باس تارتپاساڭ تاعى بولمايدى، تاڭعالدىرىپ، جۇلىنىپ كەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق. قىزعانىشىمدى دا جاسىرا المايمىن، جارقىراپ تۇرعان «يميدج» بار. ول نە يميدج دەيسىز بە، قازاقشالاپ ايتقاندا، كادىمگى ءومىر سالتى عوي. شىعارماشىلىق ءومىر سالتى. جوق، شىعارماشىلىق ونەر سالتى دەسە دە بولادى. باس تارتۋدىڭ دا، دۇرلىگۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ونداي «يميدج» قالىپتاستىراتىن ونەر يەلەرى بۇكىل دەرلىك ونەردىڭ تاريحىندا بولعان. ادەتتە ولار ىشىمدىككە، ماحابباتقا، باسقا دا  قۇمارلىقتىڭ تۇر-تۇرىنە جاقىندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، مىنەزدىڭ، امبيسيانىڭ، سەنىمنىڭ، ءدىننىڭ، ءفاناتيزمنىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن جولدارىمەن جۇرەدى. ول دا ءبىر كوش سياقتى،  «يت ۇرە بەرەدى، كەرۋەن كوشە بەرەدى». كەيبىر مىقتىلارى ءىش پىستىرار ومىردەن، قولدان «تاعدىر» جاساي ءبىلىپ، ماركەتينگتىڭ كەيبىر داستۇرلەرىن بىلەدى، «يىلگىش» بولادى. ءبىراق، لاپىلداپ جانعان وتتىڭ دا كۇلگە اينالار ءساتى بولادى. سونى جاقسى بىلەتىندەر ادەتتە وتتىڭ لاپ ەتىپ سونبەسى ءۇشىن وتىندى كوبىرەك جيناپ، شوعىن قىزدىرا بىلەدى.  حالقى ولاردى سۇيەدى، ال مەن ولاردىڭ «ءيميدجىن» سۇيەمىن. ءسويتىپ ولار اتاقتى، قۇرمەتتى، ماقتاۋدى، وزدەرىن، تۇرمىس تەپە-تەڭدىگىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سۇيەدى. ۋاقىت بۇكىل پەندەلىكتى كەشىرەدى، الۋان ءتۇرلى «جىندىلىقتى» تاڭداۋلى تۋىندىلاردىڭ كولەڭكەلەرىنە قالدىرىپ، اۋليەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. ونەردىڭ ءبىر قۇدىرەتى وسى ما دەرسىڭ؟!

ءۇشىنشى توپ بار. ولاردىڭ ءوز «كايپى» وزىندە. ولار سىرتقى دۇنيە مەن ىشكى دۇنيەنىڭ تەپە-تەڭدىگىن تاۋىپ العان دا، سول ۇيلەسىمدىلىكتەرىن ولە-ولگەنشە ايالاپ وتەتىن جاندار. ولار وزدەرىنشە دانالىقتىڭ ءبىر دەڭگەيىنە جەتىپ الادى دا، ۋاقىتتىڭ، ءبىلىمنىڭ، ويدىڭ قاسيەتىن بارلاپ، بارلىق نارسەگە پاراساتتىلىقپەن، بايىپپەن قاراپ وتىرادى. ءبىراق ولاردىڭ سالماعى كەيدە بايقالىپ، كەيدە جوق سياقتى بولۋى مۇمكىن. سۇراسا عانا ايتۋى مۇمكىن، قالاماسا ول دا جوق.

ءيا، مەن ادەبيەتتىڭ باعاسىن تىم ءتۇسىرىپ جىبەرگەن سياقتىمىن. ادەتتە، كەز كەلگەن نارسە تۋرالى ايتقاندا باستاپقى قيمىلسىز تۇرعان كۇيىنەن تومەندەمەسە جوعارىلاماۋى زاڭدىلىق. ناعىز شىعارما دا سونداي، تالقىلانعاندا شىن ماڭىزى جاسىرىن قالادى. ادام دا سونداي، قيالداعى كوكتەن جەرگە تۇسەدى. الايدا، قورقىنىشتى ءۇمىت بۇل ەمەس...

تاعى ءبىر توپ بار. ول الدىندا ايتىپ كەتكەن ادەبيەت جاساۋشى توپتىڭ ويىن مازالاپ، اشىق ايتپاسا دا كوڭىل تۇكپىرىندە جاتاتىن، نەمەسە «ماس» ورتادا، «ماس» اڭگىمەدە عانا ايتىلىپ قالاتىن توپ. ارينە، ولار ادەبيەتپەن دىم قاتىسى جوقتار. بۇكىل ادەبيەت جاساۋشىلاردىڭ تراگەدياسى وسىلار. ويتكەنى ولار نە وقىرمان ەمەس، نە جازارمان ەمەس، ءبىراق ولار سول جۇرىسىمەن-اق شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ۇرەيىن الادى. كوپ قورقىتادى دەگەن سول دا. كەز كەلگەن ونەرگە جانى اشيتىن ادام ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا سولاردان قورقىپ، باسىن ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا تىعىپ، تۇڭىلگەنىنە كۇمانىم جوق.

مەنى تاعى مازالايتىن سۇراق بار. نەگە جازۋ كەرەك؟ مىندەتتى ەمەس قوي. اينالىسامىن دەگەن ادامعا ودان دا پايدالى نارسە كوپ. ۋاقىت ادەبيەتسىز دە وتەدى، قوعام ونسىز دا داميدى. كەنەتتەن ءبىر كۇندە ەشكىم قالام ۇستاماي، كىتاپ قاراماي قويسا دا قازاق دالاسىندا ەش وزگەرىس بولمايتىن سياقتى كورىنەدى ماعان. مۇمكىن، قاتەلەسەم. «قازاق ادەبيەتى قۇرىپ بارا جاتىر» دەگەن بايبالامنان تيتتەي دە العا جىلجيتىن بولساق، سوڭعى جيىرما جىلدا ءبىر دەڭگەيگە جەتەر ەدىك. بىلەمىز، كوپ نارسەنى جوعالتتىق. قاسيەتتەرىمىزدى ايتامىن، ىشكى بولسىن، سىرتقى بولسىن. مىنانداي ءبىر زاڭدىلىق بار تاعى، باردىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ ءۇشىن دە جوعالتا ءبىلۋ كەرەك.

بىلسە، ادەبيەتتىڭ «اسۇيىندە» جۇرگەن اتالار مەن اعالار بىرنارسەنى بىلەتىن شىعار، ادەتتە ۇنسىزدىكتىڭ استارىندا ۇيدەي «بالە» جاتادى عوي. ۇندەمەي ءجۇرىپ تە ادام ۇرىپ ولتىرۋگە بولاتىن توم-توم كىتاپتار قالدىرىپ كەتتى عوي. ولگەن ادام دا ۇندەمەيدى. ال، ءبىز شە؟..

مىنە، پارادوكستىڭ ءبارى قايدا جاتىر. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا. ەستى ادەبيەتشى ەشقاشان زامانىنا كوڭىلى تولماي وتكەن. ول پەسسيميزمنىڭ اۋسەلەسى بەلگىلى. ءبىراق ءقازىر جازۋعا نە كەدەرگى؟ بىر-ەكىلى جۇيكەگە تيەتىن ادامدار بولماسا، قالشىلداپ تۇرعان سەنزۋرا جوق. وقۋعا دا. اقپارات كوپ.

نەگە سونشا تۇيىقتالدىق؟ نەگە سونشا جاسىپ قالدىق؟

مەن بۇل سۇراقتى اعا بۋىنعا ايتپايمىن، ولار دا بۇل سۇراقتى باسقا ىرعاقپەن قويادى بىزگە. كەلەر بۋىنعا دا ايتپايمىن، ولاردان ادەبيەت تۇگىلى، ونىڭ كولەڭكەسىن دە كورمەيمىن، ولار تەك ەنتەلەگەن بۇقالار سياقتى، قۇداي ولاردىڭ الدىنا تۇسىرۋدەن ساقتاسىن. ءيا، بار، جىلت-جىلت دۇنيە. جۇمىس جاسالىنىپ جاتىر، گازەت اشىلىپ، سايت كوبەيىپ، كلۋبتار قۇرىلىپ، كىتاپتار باسىلىپ. ءبىراق وتە از، نەمەسە ساپاسىز، نەمەسە اياعىنا دەيىن ەمەس جانە باياۋ. ەگەر قاراپايىم عانا قارسى نارسە ايتار بولساق، قاسىقتاپ جينالعان ادەبيەت بەدەلىن شەلەكتەپ شاشۋعا ابدەن بولادى.

ءيا، مەن «كىتابى اراعىنان قىمبات مەملەكەتتە ءومىر سۇرەمىن» (مەنىڭ ءسوزىم ەمەس)، ءيا، مەن نە كىتابىندا، نە ينتەرنەت پاراقتارىنداعى ماتەريالداردا قاراپايىم عانا ديزاينەرلىك كىتابي ۇلگى ساقتالمايتىن دامۋشى مەملەكەتتە ءومىر سۇرەمىن.

ءيا، مەن دارىنسىز بولا تۇرا، قۇر كوكىرەكپەن كۇن كورەتىن جاستاردىڭ مەملەكەتىندە ءومىر سۇرەمىن.

ءيا، مەن بىلىمگە ۇركە قارايتىن، ءبىر كىتاپ وقىسا «اۋىرىپ» قالاتىن، ەسى ەرىنشەك، ويى ءالسىز، رۋحى ەركىندىكسىز زامانداستارمەن بىرگەمىن.

ءيا، مەن دارىندى بولا تۇرا بۇتىنىڭ اراسىنان باس المايتىن جاستارمەن بىرگە ءومىر سۇرەمىن. جانە سونى ماقتان ەتەمىن! جانە سەنەمىن! ماعجانشا. ءبىزدى ولتىرمەيتىن نارسە سەنىم. ءومىر سۇرۋگە دە باستى موتيۆ سول.

قۇرىعاندا، دجويس ايتپاقشى، «تىم تاۋسىلىپ بارا جاتساڭ، ەكى جول بار. ءبىرى باسىڭدى ەكى بۇتىڭنىڭ اراسىنا سال، سول جەردەن نە كورەسىڭ، سونى جاز. ەكىنشىسى، جوعالىپ كەت. ءبىراق، ماڭگىلىككە ەمەس». ەكەۋى دە قاي-قايسىمىزعا جات ەمەس.