ماسەلەن، ەلباسى ن. نازاربايەۆ كوبىنەسە قىستا دەمالىس الىپ، شىمبۇلاقتا شاڭعىمەن سىرعاناۋدى ۇناتاتىنى بەلگىلى. ال جازدا بۋراباي كۋرورتىندا دەمالادى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنت بۋرابايدا دەمالعالى بەرى ايماقتا پانسيوناتتار كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، كۋرورتتاعى جاعداي جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرە باستاپتى.
اقش پرەزيدەنتى باراك وباما زايىبى جانە ەكى قىزى مەن ءيتىن ەرتىپ، ماسساچۋسەتس شتاتىنا قاراستى ارالدا دەمالعاندى ۇناتاتىنىن باسپا ءسوز قۇرالدارىنان بىلەمىز. بۇل ارال گولليۆۋد جۇلدىزدارىنىڭ سۇيىكتى مەكەنى كورىنەدى. پرەزيدەنتتەر كەننەدي مەن كلينتون دا وسى ارالدا دەمالىپتى.
گەرمانيا كانسلەرى انگەلا مەركەل جەتىنشى رەت قاتارىنان يتاليا مەن اۆستريانىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان پروۆينسيانى دەمالىسىن جايلى وتكىزەتىن ورىن رەتىندە تاڭداپتى. ول جەردە ول تاۋعا شىعىپ، ورماندا سەرۋەندەپ، باسسەينگە شومىلعاندى ۇناتاتىن كورىنەدى.
فرانسيا پرەزيدەنتى فرانسۋا وللاند اتاقتى ۆەرسال سارايى ماڭىنداعى رەزيدەنسيادا دەمالعاندى ۇناتادى ەكەن. بۇرىن اڭشىلاردىڭ ءۇيى بولعان بۇل ورىن گەنەرال شارل دە گوللدىڭ بۇيرىعىمەن فرانسيا باسشىلارىنىڭ رەزيدەنسياسىنا اينالدىرىلىپتى.
كوروليەۆا ەليزاۆەتا بارمورالداعى شوتلاند قورعانىندا دەمالادى. بۇل رەزيدەنسيانى كوروليەۆا ۆيكتوريا مەن پرينس البەرت 1852 جىلى ساتىپ العان. قورعانمەن قوسا 20 مىڭ گەكتار جەرى بار. بارمورالدا اڭ مەن قۇستاردىڭ كوبەيۋىنە جاعداي تۋعىزىلعان. ءساۋىر ايى مەن شىلدە ايى اراسىندا مۇندا تۋريستەردىڭ كەلۋىنە جول اشىق، قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە كورول وتباسىنىڭ قاراماعىندا.
ۆلاديمير پۋتين دەمالىسىندا سوچيدەگى رەزيدەنسياسىنان شىقپايدى. ول جەردە ول تەڭىزگە شومىلىپ، جاقىن ماڭداعى كولدە بالىق اۋلاعاندى، جۇگىرگەندى ۇناتسا، چەچەن رەسپۋبليكاسىنىڭ ليدەرى رامزان كادىروۆ تۇركيادا دەمالعاندى قالايدى ەكەن.
ال وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ دەمالىسىن وتباسى، وشاق قاسىندا وتكىزگەندى ۇناتاتىن كورىنەدى.
ال ەندى ارعى تاريحقا ءۇڭىلىپ، حح عاسىرداعى رەسەي پاتشاسى مەن كسرو كوسەمدەرىنىڭ دەمالىسىن قالاي وتكىزگەنىن تاپتىشتەپ كورەلىك. قازاقتار «اق پاتشا» دەپ اتاعان ورىستىڭ سوڭعى يمپەراتورى نيكولاي II ىستىققا شىداي المايتىن بولعاندىقتان جازدا ەكى اي بويى قوڭىر سالقىن ايماقتا دەمالعان. سۋىق سۋدا كۇنۇزاق جۇزەتىن بولعان. نەگىزىنەن دەمالىسىن قىرىمدا: يالتادا، سيەۆاستوپولدە وتكىزگەن. «اق پاتشا» 15 شاقىرىمعا دەيىن جاياۋ جۇرگەندى ۇناتقان. يالتادا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ جۇرگەن جولى «پاتشا سوقپاعى» دەگەن اتاۋمەن اتالادى.
«كۇن كوسەم» لەنين ريەۆوليۋسيا، ازامات سوعىسى كەزىندە بيلىك باسىندا بولعاندىقتان دەمالىس دەگەندى بىلمەگەن، كۇنى-تۇنى باسى قاتىپ جۇمىس ىستەگەن ادام. بايعۇس لەنين پاتشا زامانىندا شۋشاعا جەر اۋدارىلعاندا عانا «دەمالعان» ەكەن. سول كەزدە ارا-تۇرا سۋعا شومىلىپ، بالىق اۋلاپ تۇرىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە دەنساۋلىعى مۇرشا بەرسە، ايەلى كرۋپسكايامەن بىرگە ماشينامەن قىدىرعاندى ۇناتقان.
جەز مۇرت ستالين 1932 جىلعا دەيىن – ايەلى نادەجدا الليلۋيەۆا ولگەنگە دەيىن – قىرىمدا دەمالعان. ايەلىنىڭ كوزى كەتكەن سوڭ تەك قانا قارا تەڭىزدىڭ كاۆكاز جاعالاۋىندا: سوچي، گاگرا، ميۋسسەردە دەمالعان. دەگەنمەن ستالين سۋعا ءتۇسىپ، كۇنگە قىزدىرىنۋدى مۇلدەم قالاماپتى. ودان دا ءوزىنىڭ كۇزەتشىلەرىمەن بىرگە ورىس حالقىنىڭ كونە ويىنى «گورودكي» ويناعاندى جاقسى كورىپتى. ءتىپتى كوسەمنىڭ كۋنسيەۆودەگى ساياجايىندا «گورودكيگە» ارنالعان اشىق الاڭ بولعان. سول جەردەگى قوقىس تاستايتىن بوس جاشىك كەيدە جەڭگەندەرگە، كەيدە جەڭىلگەندەرگە سىيلىق رەتىندە تاپسىرىلىپتى. ءبىراق ستالين سيرەك جەڭىلگەن: ارىپتەسى «گورودكي» بويىنشا سپورت شەبەرى بولعان. 1925 جىلى ستالين بيليارد ويناۋدى ۇيرەنىپ، ولە-ولگەنشە تاستاياق ويناۋىن تاستاماپتى. كوسەمنىڭ كوزىندەي بولىپ ونىڭ ساياجايىندا ءالى كۇنگە دەيىن بيليارد ستولى تۇر دەسەدى.
مۇراعاتتاعى كەيبىر قۇجاتتار بويىنشا، «حالىقتار اكەسىنىڭ» دەمالىسى كەيدە ءۇش ايعا دەيىن سوزىلعان. وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ول ماسكەۋدەن شىلدەنىڭ اياعىندا كەتىپ، قازان مەرەكەسىنە قاراي قايتىپ ورالعان. كسرو-نىڭ ەۋروپالىق بولىگىن پويىزبەن، تەپلوحودپەن، كەيدە اۆتوموبيلمەن ارالاۋدى جاقسى كورگەن.
بارىپ تىرەلەتىن جەرى، ارينە، كاۆكاز جاعالاۋىنداعى كۋرورتتار، گرۋزياداعى سۇيىكتى ورنى، ارا-تۇرا قىرىم بولعانى انىق. جەز مۇرت كوسەم سوعىستان كەيىنگى ءبىرىنشى دەمالىسىن 1947 جىلى قىرىم مەن سوچيدە وتكىزىپتى. سول كەزدە بىرگە بولعان ايەلىنىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، كوسەم تۇسكە دەيىن ەس-تۇسسىز ۇيىقتاپ، تال تۇستە تاڭعى اسىن، كەشكى توعىزدا تۇسكى اسىن زورعا ىشكەن، ءتۇن جارىمىنا دەيىن جولداستارىمەن ۇزاق اڭگىمەلەسەتىن بولعان.
ستالين ەڭ سوڭعى دەمالىسىن 1952 جىلى كۇزدە العان ەكەن. بۇل كەزدە كوسەمنىڭ جارىق دۇنيەدە جەر باسىپ جۇرۋىنە بىرنەشە اي عانا قالعان ەدى.
قاسقا باس حرۋششيەۆ ۋكراينا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەزىنەن باستاپ قىرىمدا دەمالۋدى ۇناتقان. كسرو-نىڭ قوجايىنى بولعان سوڭ ءوزىنىڭ تۋعان رەسپۋبليكاسىنداعى سۇيىكتى جارتى ارالىنا دەگەن ماحابباتى ونان سايىن ارتقانعا ۇقسايدى. حرۋششيەۆتىڭ پيسۋندە مەن كاۆكازدا دا كەرەمەت ساياجايى بولعان.
قاسقا باس كوسەم وندا كوكتەم مەن جازدا، كۇزدە ءجيى بارىپ تۇرعاندى ۇناتقان. ونىڭ ءبىر سەبەبى 1962 جىلى حرۋششيەۆتىڭ دەنساۋلىعى تومەندەپ، كۇرت سەمىرە باستاعان. دارىگەرلەر وعان التى ساعات قانا جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىپ، وك ارنايى شەشىممەن دەمالىسىن ەكى ايعا دەيىن سوزىپ بەرگەن. 1964 جىلى حرۋششيەۆ پيسۋندادا قازان ايىنىڭ جىلى شۋاعىنا راحاتتانىپ جاتقاندا، ماسكەۋدە وك-تىڭ شۇعىل پلەنۋمى بولىپ، وندا نيكيتا سەرگەيەۆيچ تاقتان تايدىرىلعان.
لەونيد برەجنيەۆكە دە وك ارنايى شەشىممەن 1979 جىلدان باستاپ ەكى ايلىق دەمالىس تاعايىنداپتى. ادەتتە برەجنيەۆ شىلدە ايىنىڭ باسىندا دەمالىسقا شىعاتىن بولعان. قىرىمدا يالتادان ونشا قاشىق ەمەس جەردەگى سۇيىكتى رەزيدەنسياسىندا دەمالعان. اينالا قالىڭ باۋ-باقشا بولعاندىقتان، 30 گرادۋستىق ىستىقتا دا بۇل جەر جانعا جايلى قوڭىر سالقىن بولعان. گەنسەكتىڭ دەمالىستاعى كۇن ءتارتىبى ەشقاشان وزگەرمەپتى: تاڭعى ساعات 7-دە تۇرۋ، ساعات 9-عا دەيىن سۋدا ءجۇزۋ، ودان كەيىن تاڭعى اس... 70 جاستان اسقان سوڭاق برەجنيەۆ تاڭعى جاتتىعۋ جاساۋعا ەرىنىپ، قول-اياعىن ازداپ تىرباڭداتۋمەن شەكتەلىپتى.
يۋريي اندروپوۆ كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن باسقارىپ تۇرعاندا دا، گەنسەك كەزىندە دە تەڭىزگە بارىپ كورمەپتى – ءالسىز دەنساۋلىعى وعان جار بەرمەگەن. تەك قانا كيسلوۆودسكىگە بارىپ، مينەرالدى سۋ ىشۋمەن شەكتەلگەن. سۋعا شومىلماعان، تەك قانا ازداپ جاياۋ جۇرگەن. ارى كەتكەندە ءبىر جارىم اي عانا دەمالعان.
ارينە، كوسەمدەردىڭ ءبارى دە اڭعا شىقپاي تۇرا الماعان. كەيبىر ساياسي ماسەلەلەر اڭشىلىقتا شەشىمىن تاۋىپ وتىرعان. قولى بوستا جوعارىداعى نيكولاي پاتشا قارعا اتۋدى جاقسى كورگەن، ونىڭ ولتىرگەن قارعالارىنىڭ سانى 3341-گە جەتىپتى. ستالين دجۋگاشۆيلي كەزىندە قاشىپ-پىسىپ ءجۇرىپ اڭشىلىقپەن، قاقپان قۇرۋمەن جانە بالىق اۋلاۋمەن كۇنەلتكەن. سول كەزدەن قالعان اڭشىلىعى بولار، جەز مۇرت كوسەمنىڭ بەرتىنگە دەيىن ارا-تۇرا اڭعا شىعىپ تۇراتىن كەزى بولعان. بۇل تۋرالى كۇلدىرگى اڭگىمەلەر كوپ. سونىڭ بىرىندە ستالين مەن مولوتوۆ اڭعا شىعىپتى دەيدى. ۇيرەك ۇشىپ بارادى. ستالين «تارس» ەتكىزگەنمەن تيگىزە المايدى. مولوتوۆ:
– تاڭعالارلىق، جولداس ستالين! ولگەن ۇيرەك ۇشۋىن جالعاستىرىپ بارادى.
1964 جىلى قىستا حرۋششيەۆ پەن فيدەل كاسترونىڭ بىرىگىپ اڭعا شىققانى جايىندا ەستەلىكتەردە ايتىلادى. حرۋششيەۆ سول كەزدە ەكى ۇلكەن قابان، ەكى تاۋەشكى، ءتورت قويان اتىپ الادى. كاسترو دا قالىسپايدى: ءبىر بۇعى، ەكى تاۋەشكى مەن قاباندى سۇلاتىپ سالادى. اڭشىلىقتان ولجالى قايتۋ – ساياساتتا دا ولجالى بولدى دەگەن ءسوز، ارينە.
لەونيد يليچ برەجنيەۆ تە اڭشىلىقتى سۇيگەن. ءوزى مىلتىقتى جاقسى اتا بىلگەن جانە اركەلكى قارۋ جيناۋدى وتە جاقسى كورگەن. سەيفىندە توقسان مىلتىق ساقتاۋلى تۇرعان. وسى السىزدىگىن جاقسى بىلەتىن دوستارى مەن ارىپتەستەرى تۋعان كۇنىندە نەمەسە وڭتايلى ساتتە گەنسەككە شەتەلدىك جاقسى قارۋ سىيلاۋدى ادەت قىپتى.
ءبىر كۇنى اڭعا شىققان برەجنيەۆ الىپ قاباندى اتىپ سالادى. قابان ۇشىپ تۇسەدى. كوڭىلى جايلانعان لەونيد يليچ قاي جەرىنەن وق تيگەنىن تەكسەرمەك ءۇشىن ادەتتەگىدەي قابانعا قاراي ماڭ-ماڭ باسىپ كەلە جاتادى. سويتسە، قابان ولمەگەن، جارالانعان ەكەن. 20 مەتردەي جاقىن قالعاندا جاتقان قابان ورنىنان اتىپ تۇرىپ، برەجنيەۆكە قاراي تۇرا ۇمتىلادى. گەنسەكتىڭ قاسىنداعى ورمانشى دەرەۋ كارابيننەن ەكى رەت اتىپ، تيگىزە المايدى. اشۋلى قابان برەجنيەۆتى ەمەس، قاسىنداعى كۇزەتشىسىن ءسۇزىپ ءوتىپ، ورمانعا ءسىڭىپ جوعالادى. جارالى قاباندى قانشا ىزدەستىرسە دە تاپتىرمايدى. ەستەلىك ايتۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، سول كەزدە برەجنيەۆ قورىقپاق تۇگىلى قالىڭ قاسىن دا قاقپاپتى.
ەل بيلەۋشىلەر دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام، ولار دا جۇرت نازارىنان وڭاشادا ەمىن-ەركىن دەمالعاندى ۇناتادى. سوندىقتان ولاردىڭ ءبارىنىڭ قولى بوس كەزىندەگى سۇيىكتى ىستەرىن تۇگەل تاراتىپ ايتۋ قيىن.
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن» گازەتى
