ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى مادەني-رۋحاني بايلانىس جاڭا قارقىنمەن دامىپ جاتىر. سەبەبى، مەملەكەتارالىق ساياسي ديالوگ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
دايەكپەن ايتساق، سوڭعى بەس جىلدا وڭىرىشىلىك ساۋدا اينالىمى 80 پروسەنتكە ءوسىپ، جالپى سوماسى 10 ميلليارد دوللاردان اسقان. ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرى حاتشىلارىن قابىلداعان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ماڭىزدى باسقوسۋدا وسىنداي دەرەكتەردى كەلتىردى.
«مەملەكەتارالىق ساياسي ديالوگ تا مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەلەدى. ءوڭىر ەلدەرى اراسىنداعى ءوزارا ساۋدا-ەكونوميكالىق ىقپالداستىق بەلسەندى تۇردە كەڭەيۋدە. سوڭعى بەس جىلدا وڭىرىشىلىك ساۋدا-ساتتىق كورسەتكىشى 80 پايىزدان استام ارتىپ، 10 ميلليارد دوللاردان اسقان.
بۇل رەتتە ەلدەر اراسىنداعى ەكسپورتتىق-يمپورتتىق وپەراسيالاردى جوسپارلى تۇردە ۇلعايتۋ، تاۋارلاردىڭ نومەنكلاتۋراسىن كوبەيتۋ ماسەلەلەرى شەشىلىپ جاتىر. بيزنەس اراسىنداعى بايلانىس كۇشەيىپ، بىرلەسكەن كاسىپورىنداردىڭ سانى ارتا ءتۇستى.
ايماقتىق ءىرى جوبالار بارىمىزگە ايتارلىقتاي پايدا اكەلىپ قانا قويماي، ورتالىق ازيا ەكونوميكاسىنىڭ بۇكىل قۇرىلىمىن دا وزگەرتەدى. كولىك-لوگيستيكا الەۋەتىنىڭ ەسەلەنۋى ءوڭىردىڭ قارقىندى دامۋى ءۇشىن بەرىك نەگىز بولادى. سونداي-اق مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار جاندانىپ، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسۋىنە ىقپال ەتەدى»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىلارىنىڭ پرەزيدەنت توقايەۆپەن كەزدەسۋىنە قاتىستى ساراپشىلار ءوز پىكىرىن بىلدىرۋدە. ساياساتتانۋشى جومارت سىمتىكوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل كەزدەسۋ - سىرتقى جانە ىشكى سىن-قاتەرلەر مەن ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرەتىن، سونداي-اق قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋعا قاجەتتى شارالاردى ازىرلەيتىن ءتيىمدى الاڭعا اينالۋدىڭ العاشارتى.
«بۇل كەزدەسۋدىڭ ماڭىزى زور، سەبەبى بۇل جيىن ورتالىق ازيادا كورشىلەس وتىرعان مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا دوستىعىن، ىنتىماقتاستىعىن نىعايتاتىن جانە ىشكى-سىرتقى سىن-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋدىڭ ىزگى شارالارىن قاراستىرۋعا نەگىزدەلگەن. ورتالىق ازيا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى اسا ءتيىمدى ىشكى ساياساتتا بولسىن، سىرتقى ساياساتتا بولسىن، ءتيىمدى الاڭعا اينالۋعا ءتيىس جانە اينالىپ جاتىر دەپ تە ايتا الامىن.
سونىمەن قاتار، ايماقتىق ىنتىماقتاستىق، مادەنيەت، ساۋدا، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامىپ كەلە جاتقاندىعى سوڭعى ون جىلدىقتىڭ جاقسى كورسەتكىشى بولىپ وتىر. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ينتەگراسيالىق پروسەستەرى جونىندە ايتقانىمىزبەن ءىس جۇزىندە كوپ دۇنيە ىسكە اسىپ جاتپاعاندىعى بايقالدى. دەگەنمەن ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىكتى ەسكەرە وتىرىپ ايماقتىق ىقپالداستىقتىڭ ناقتى كورىنىسىنىڭ كەپىلى ەكەنىن دە كورۋىمىزگە بولادى»، - دەدى جومارت سىمتىكوۆ.
ساياساتتانۋشى عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل باسقوسۋدىڭ بولاشاققا بەرەر ىقپالى زور. ويتكەنى شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن جان-جاقتى بايلانىس نىعايىپ كەلەدى. ءقازىر الەمدىك ويىنشىلار ءۇشىن «ورتالىق ازيا +» فورماتى وتە تارتىمدى بولىپ تۇر.
«ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىلىعى شىندىعىندا الەمدىك گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ ورتالىق ازيا+ نەمەسە اۋعانستاندى ورتالىق ازيامەن، نە بولماسا ەۋرووداقتى نەمەسە باسقا دا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى سىندى ءتۇرلى مەملەكەتتەرمەن قوسىپ قاراستىرۋعا امەريكا قۇراما شتاتتارى باستاعان ءىرى گەوساياسي ويىنشىلاردى قاراستىرعان كوزقاراس دەسەك بولادى.
بۇدان ورتالىق ازياعا دەگەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىقتىڭ بار ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. وسى سەبەپتى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ وزدەرىندەگى قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى، اسىرەسە كورشىلەس ەلدەرمەن، سونىمەن قاتار وڭىردەگى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ۇلكەن سىن بولىپ تۇر»، - دەدى جومارت سىمتىكوۆ.
كەلەلى كەزدەسۋدە قاسىم-جومارت توقايەۆ زاماناۋي سىن-قاتەرلەردىڭ كوبى ترانسشەكارالىق سيپاتقا يە ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان ولارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرۋ قاجەت.
«بۇل جەردە، ەڭ اۋەلى، حالىقارالىق ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە، ەسىرتكى تاسىمالىنا، قارۋ-جاراق ساۋداسىنا قارسى كۇرەس تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. وسى ورايدا اۋعانستانعا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ەلدە كۇردەلى ءارى ءتۇرلى باعىتتاعى پروسەستەر ءجۇرىپ جاتىر. وندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تۇراقتانۋ، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاندانۋ بەلگىلەرى بار ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت.
ەكىنشى جاعىنان، حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى قاۋىپ-قاتەردىڭ جوعارى دەڭگەيى ساقتالىپ وتىر. بۇعان ماسكەۋ وبلىسىندا جۇرتتى قانعا بوكتىرگەن لاڭكەستىك ارەكەت دالەل بولا الادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اۋعانستاندى وڭىرلىك بايلانىستارعا بەلسەندى تارتۋ – ءدال قازىرگى كەزدەگى ستراتەگيالىق مىندەتتەردىڭ ءبىرى. مۇندا كوپ نارسە ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ۇيلەسىمدى ۇستانىمىنا بايلانىستى. قازاقستاندا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ءۇشىن بۇۇ-نىڭ ورنىقتى دامۋ جونىندەگى ايماقتىق ورتالىعىن اشۋ وزەكتى ماسەلە دەپ سانايمىز»، – دەدى پرەزيدەنت توقايەۆ.
قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى داۋرەن ابەننىڭ پىكىرىنشە، كەز كەلگەن تولىققاندى مەملەكەت سياقتى، سىندارلى جانە سالماقتى قازاق ديپلوماتياسىنىڭ نەگىزگى باسىمدىعى - ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، ال ول ەڭ الدىمەن قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىن، ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدەن تۇرادى.
«باسقا سوزبەن ايتقاندا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى باسقا مەملەكەتتەردىڭ كوڭىلىن نەمەسە تىلەكتەرىن ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن وركەندەۋى ءۇشىن قاجەت نارسەنى باسشىلىققا الادى. سوعان قاراماستان، قازاقستان ستراتەگيالىق ارىپتەستەرىمىزدىڭ، وداقتاستارىمىزدىڭ جانە كورشىلەرىمىزدىڭ مۇددەلەرىن مۇمكىندىگىنشە ەسكەرۋگە ۇمتىلادى»، - دەدى داۋرەن ابەن.
ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، سوڭعى جىلدارى قازاقستان كورشىلەس ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولە باستادى. وڭىردەگى ەلدەر باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەرىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەلىمىز وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا تىڭ سەرپىن بەرۋگە ۇمتىلىپ، ءتۇرلى سالالارداعى بىرلەسكەن جوبالاردى ىلگەرىلەتۋدە.
«پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى بىر-بىرىمەن ورىنسىز باسەكەلەستىكتەن اۋلاق بولىپ، اسا ماڭىزدى حالىقارالىق ماسەلەلەر بويىنشا ورتاق ۇستانىمعا جەتۋگە تىرىسۋى كەرەك. بۇل نەگىزى دۇرىس ۇستانىم. الايدا، ءار ەلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، مۇددەسى بارىن ەسكەرسەك، ونداي ۇيلەسىمدىككە جەتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن ۋاقىت، ساليقالى ساياسات، ءوزارا سەنىمدىلىك، تاباندىلىق جانە تۇراقتىلىق قاجەت. بۇل تۇرعىدا ورتالىق ازيا، ازەربايجان جانە تۇركيا سىندى باۋىرلاس ەلدەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىعىن جاڭا دەڭگەيگە شىعاراتىن تۇركى الەمىنىڭ ودان ءارى ينتەگراسيالانۋ ۇدەرىسىنىڭ ماڭىزى زور. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتەتىن قازاقستان قازىرگى كۇردەلى گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايعا قاراماستان تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا بار كۇش-جىگەرىن سالىپ جاتىر»، - دەپ ءوز ويىن ءبىلدىردى ساراپشى.
داۋرەن ابەننىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ءبىز ءوزىمىزدى حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگىن جانە بارلىق مۇددەلى تاراپتارمەن ءوزارا ءتيىمدى بايلانىستاردى كەڭەيتۋدى جاقتايتىن، بەيبىتشىلىكتى سۇيەتىن، ءىس-قيمىلدارىن بولجاۋعا بولاتىن جاۋاپتى مەملەكەت رەتىندە پوزيسيالاۋدى جالعاستىرامىز.
«قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى ەلىمىزدىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك ساياسات سۋبەكتىسى رەتىندەگى ءرولىن نىعايتۋعا باعىتتالعان. ساياسي سۋبەكتىلىگىمىزدىڭ ارتۋى مەملەكەتتىگىمىزدى ودان ءارى نىعايتۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايدى قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسەدى. الماتىدا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ەلدەرى ءۇشىن تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى بويىنشا بۇۇ-نىڭ ايماقتىق حابىن قۇرۋ، حالىقارالىق بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگىن قۇرۋ سياقتى باستامالاردى ءدال وسى تۇرعىدان قاراستىرۋ قاجەت»، - دەپ وي تۇيىندەدى داۋرەن ابەن.
ساراپشىلاردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە وداقتاستىق رۋحىنداعى وڭىرلىك ىقپالداستىقتىڭ دەڭگەيى جوعارى، ياعني ىنتىماقتاستىق تەك ءوڭىر ىشىندە عانا شەكتەلىپ قالمايدى. ياعني ورتالىق ازيا ەلدەرى قاۋىپسىزدىك كەڭەستەرىنىڭ حاتشىلارىمەن وتكەن جيىن - ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى شارا بولىپ وتىر. ايتا كەتەلىك، بۇل باسقوسۋ - ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ التىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنە دايىندىقتىڭ ماڭىزدى كەزەڭى. ول جيىن بيىل 2024 جىلى 9 تامىزدا استانادا وتەدى. مەملەكەت باسشىسى ق.ك توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل وتىرىس ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ التىنشى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىنە دايىندىقتىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇيىمنىڭ بيىلعى ءتوراعاسى رەتىندە الداعى ءسامميتتىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ ءۇشىن ارنايى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر.
