بۇل ايماققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ءبىر سەبەبى - قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاتىستى ساياساتى. قىتايدىڭ «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسى باتىس ەۋروپاعا جانە بولاشاقتا پارسى شىعاناعى ەلدەرىنە ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ اۋماعى ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك-كولىك ءدالىزىنىڭ قۇرىلىسى، سونداي-اق قىتايدىڭ جەرگىلىكتى رەجيمدەرگە قارجىلاي كومەگى ارقاسىندا ورتالىق ازيا تاعى دا حالىقارالىق قىزمەتتىڭ ەپيسەنترىندە. بۇل پروسەستەردە رەسمي پەكيننىڭ ءرولى ماڭىزدى.
قۇرلىقتىق «بەلبەۋ جانە جولدىڭ» ەكونوميكالىق بەلبەۋى - جىبەك جولى. ول ورتالىق ازيا ارقىلى وتەدى. پەكين ءۇشىن وتە ماڭىزدى، دەگەنمەن جۇڭگو ءۇشىن نەگىزگى ساۋدا قاقپالارى تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىنداعى تەڭىز پورتتارى بولىپ تابىلادى. سولار ارقىلى ەلدىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ 90% -ى جۇزەگە اسىرىلادى. الايدا، تىنىق، ءۇندى جانە اتلانت مۇحيتتارىن اقش-تىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى مەن ولاردىڭ وداقتاستارى باقىلايتىندىعىنا بايلانىستى، بۇل قىتايدىڭ باتىس ەۋروپا، تاياۋ شىعىس جانە شىعىس افريكا ەلدەرىنە ەكونوميكالىق «قۇلشىنىسىندا» ۇنەمى «ديسكومفورت» تۋدىرادى. ال ءدال وسى ورتالىق ازيا ەلدەرى سەرىكتەستەر رەتىندە جانە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە قىتايدان تاۋارلاردىڭ جوعارىدا اتالعان ايماقتارعا ءوتۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الادى جانە ۆاشينگتوننىڭ «التىن كىلتىن» وزدەرىنە الا الادى.
كسرو ىدىراعاننان كەيىنگى سوڭعى 30 جىل ىشىندە قحر ورتالىق ازيا ەلدەرىنە قاتىستى قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىن قالىپتاستىرۋ مەن جۇزەگە اسىرۋدى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىردى. ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ورناتۋ كەزەڭى، وڭتايلى ستراتەگيا ازىرلەۋ جانە ايماقتاعى ۇزاق مەرزىمدى مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭى 1990 جىلداردىڭ باسى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىن پەكيننىڭ ورتالىق ازيانىڭ جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىنە قاتىستى سىرتقى ساياساتىنىڭ باستاپقى كەزەڭى دەپ ساناۋعا بولادى.
كەلەسى ەكى ونجىلدىق ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزىن قالادى، ول ايماقتاعى ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيسيالىق ارا-قاتىناس ءبىراز جەمىس بەرە باستادى. مىسالى، اۋقىمدى ينۆەستيسيالار ەسەبىنەن ەڭ الدىمەن ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ينۆەستيسيالار، (ورتالىق ازيا-قىتاي گاز قۇبىرى، قازاقستان-قىتاي مۇناي قۇبىرى، 2001-2013)، «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسىن ىسكە قوسىلدى (2013-2020).
ءتىپتى جاھاندىق COVID-19 پاندەمياسى قىتايدىڭ ورتالىق ازيا باعىتىنداعى سىرتقى ساياساتىن ودان ءارى كۇشەيتۋىنە كەدەرگى بولمادى. مىسالى، 2020 جىلى شىلدەدە پەكين ايماقتىق پروسەستەردىڭ كۇشەيۋىنە ارەكەت جاساپ، «5 + 1» فورماتىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ءوزىنىڭ جەكە ديالوگىن باستادى. بۇل قادام قىتايعا باتىستى ورتالىق ازيادان ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىراز ىعىستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. رەسەيلىك بيلىك وكىلدەرىنىڭ اۋزىنان شىققان «رەسەيدىڭ سىيلىقتارى» تۋرالى مالىمدەمەلەر ورتالىق ازيانىڭ شىعىس كورشىسىنە قايتا باعىتتالۋىنا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. ءقازىر جۇرت قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءسوزىن ەسكە الدى. ونىڭ «قىتايدىڭ باتىستان ايىرماشىلىعى - ەشقاشان ءوزى شارت بۇيىرمايدى جانە «ءبىز قالاي ءومىر سۇرسەك، سەن دە سولاي ءومىر ءسۇر» دەمەيدى» دەگەنى بار ەدى. قحر ءتوراعاسى سي ءسزينپيننىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 75ء-شى سەسسياسىنىڭ مىنبەرىنەن (2020 ج. قىركۇيەك) جاساعان مالىمدەمەسى:
«جۇڭگو ەشقاشان «گەگەمونياعا، كەڭەيۋگە جانە ىقپال ەتۋ ايماقتارىن قۇرۋعا ۇمتىلمايدى» جانە «ەشكىممەن سۋىق سوعىس تا، قارۋلى سوعىس تا جۇرگىزبەك نيەتىمىز جوق» دەگەنىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە پەكينمەن ودان ءارى ىنتىماقتاستىقتىڭ سەبەبى رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.
ەگەر بۇرىن قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ورتالىق ازيا باعىتى اقش-تىڭ ايماقتاعى گەوساياسي باقىلاۋىن ورناتۋدان قورقۋىمەن جانە ونىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىنىڭ شەكاراسىنا تىكەلەي جاقىنداۋىمەن تۇسىندىرىلسە؛ كەلەشەكتە كاسپييدەگى مۇناي مەن گاز قورىنا قول جەتكىزۋ بولسا؛ شىڭجاڭداعى ۇيعىر سەپاراتيستەرىنە قولداۋ كورسەتۋ پروبلەماسى سياقتى ماسەلەلەر بولسا، سوڭعى جىلدارى جوعارىدا اتالعان سەبەپتەرگە «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسى جانە وعان ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاتىسۋى نەگىزىندە قۇرىلعان قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. بۇعان دالەل، ايماق ەلدەرىنىڭ اۋقىمدى ينۆەستيسيالارى مەن نەسيە بەرۋى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن ساۋدا؛ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق (شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى شەڭبەرىندە)؛ كونفۋسيي ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىس ىستەۋى جانە قىتايدا وقۋعا گرانتتار بەرۋ جانە ت.ب.
وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستاندىق ساراپشى ايدار امىرەبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قىتايدىڭ ورتالىق ازيا حالىقتارىنا اسەرىن بەيىمدەۋگە بىرلەسكەن، ۇيلەستىرىلگەن ءتاسىلدىڭ مۇمكىندىگى تۋرالى ماسەلە وزەكتى بولا تۇسەدى. باسقاشا ايتقاندا، «ورتالىق ازيا ءوزىنىڭ جالپى ءيميدجى مەن مازمۇنى بويىنشا ءبىرتۇتاس ايماق، ءتىپتى قىتايعا باسەكە بولا الاتىن جەكە سۋبەكت رەتىندە قالىپتاسا الا ما؟ ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزگە قانداي تاۋەكەلدەر مەن مۇمكىندىكتەر ۇسىنىلادى؟ جۇڭگو اسەرىنىڭ بۇزۋشى «ۋراگان» ەمەس، ورتا ازيا ايماعىن وڭتايلى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ فاكتورىنا اينالۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟»
قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەكىجاقتى فورماتتان كوپجاقتى فورماتقا (5 + 1) اۋىسۋ سياقتى شەشىمى پەكيننىڭ نيەتىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ نەعۇرلىم سىيىمدى ايماقتىق نارىقتى قالىپتاستىرۋعا قىزىعۋشىلىعىن جانە ايماقتاعى ساياسي رەجيمدەردىڭ تۇراقتىلىعىن كورسەتەدى. پەكيننىڭ بۇل نيەتى ايماق ەلدەرىن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا، ىس-ارەكەت كوورديناسياسىنا جانە جالپى ايماقتى دامىتۋدىڭ كەشەندى باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋعا اكەلۋى مۇمكىن. الايدا، تاۋەكەلدەر دە جوق ەمەس، مىسالى، ەكى تاراپتىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ ينستيتۋسيونالدىق تەتىكتەرىنىڭ بولماۋى (ازيا ينفراقۇرىلىمدىق ينۆەستيسيالار بانكى (AIIB) مەن جىبەك جولى قورىنان باسقا ەشتەڭە جوق)؛ قىتايلىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋداعى مۇددەلەر قاقتىعىسى، جۇڭگو ۇسىنعان ينۆەستيسيالىق پورتفەلدەردىڭ «قالتاعا كەتۋى» وسى ايماقتاعى ءبىرقاتار ەلدەر پەكيننىڭ «قارىز تۇزاعىنا» ءتۇسىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. دەمەك، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ۇكىمەتتەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى، ورتاق شارتتارى بولۋى كەرەك.
ورتالىق ازيا ايماعىن پەكين گەوەكونوميكالىق امبيسيالاردىڭ ترانزيتتىك نۇكتەسى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رەسۋرستار، شيكىزات جانە ونەركاسىپتىك بازا رەتىندە قاراستىراتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇعان ايماقتاعى ينۆەستيسيالاردىڭ ەداۋىر ەلەۋلى كولەمى، جولدار مەن قۇبىرلار سالۋ، سونداي-اق ءبىرقاتار ونەركاسىپتىك جانە اگروونەركاسىپتىك جوبالاردى ىسكە اسىرۋ دالەل بولا الادى.
قىتايدىڭ ورتالىق ازيا باعىتىنداعى سىرتقى ساياساتىنىڭ كۇشەيۋى ورتالىق ازيانى تاعى دا ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ جۇرەگىنە اينالدىردى. وسىلايشا، پەكيننىڭ قازاقستان ارقىلى ەۋروپاعا قۇرلىقتىق جول سالۋى ءقازىردىڭ وزىندە ەلگە ءوز تاۋارلارىن ءار ءتۇرلى باعىتتارعا جىبەرىپ قانا قويماي، باسقا ەلدەردەن، كوبىنەسە قىتايدان تاۋارلاردى تاسىمالداۋ ءۇشىن باج سالىعىن جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەسكەرەتىنى، بۇل وتە قوماقتى سومالار.
COVID-19 پاندەمياسىنا جانە سوعان بايلانىستى ەنگىزىلگەن شەكتەۋلەرگە قاراماستان، 2020 جىلدىڭ قاڭتارىنان شىلدە ايىنا دەيىن حورگوس تەمىرجول باقىلاۋ-وتكىزۋ پۋنكتى ارقىلى بارلىعى 2240 جۇڭگو پويىزى ءوتتى، ولار 3،3 ميلليون توننا جۇك تيەدى. بۇل وتكەن جىلدىڭ وسى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 55،37% ارتىق بولدى، دەگەنمەن، ءتىپتى قارسى باعىتتا (ەۋروپا مەن ورتالىق ازيادان) 270-كە جۋىق جۇك پويىزدارى قىتايعا ءوتتى. پەكين بۇل مارشرۋتقا ۇلكەن ستاۆكا جاساپ وتىر. بۇل مارشرۋت جۇڭگو ءۇشىن ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى، ويتكەنى ول ءقاۋىپسىز جانە ارزان، سونىمەن قاتار قىتايدان گەرمانياعا جۇك تاسىمالداۋ جولىن تەڭىز جولىنا قاراعاندا (16-18 كۇن) ەكى ەسەگە ازايتادى (شامامەن 40 كۇن).
ونىمەن قوسا، وڭىردە كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانۋدا. بۇل تۇرعىدا قىتاي-قىرعىزستان-وزبەكستان-تۇرىكمەنستان پويىزدارىنىڭ 2020 جىلعى ماۋسىمدا ىسكە قوسىلعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. مەملەكەتتەر وسى ءدالىز بويىمەن مۋلتيمودالدىق تاسىمالداۋ كولەمىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قوسىمشا قولايلى جاعدايلاردى دامىتۋ تۋرالى بەلگىلى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزدى. بۇل جوبا ساتتىلىگىنىڭ ماڭىزدى پارامەترى - جاڭا پىسكەن جەمىستەر مەن كوكونىستەر جانە باسقا دا ونىمدەردى قوسا العاندا، سىرتقى ساۋدا تاۋارلارىن شوعىرلاندىرۋ، ساقتاۋ، وڭدەۋ جانە تاراتۋ بويىنشا بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىستار بولىپ تابىلادى. الايدا، قازاقستان باسشىلىعى بۇل مارشرۋتقا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى، ويتكەنى ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى التەرناتيۆتى كولىك جوبالارى قازاقستاننىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن تومەندەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي مالىمدەمەلەر ناتيجەسىز جانە تەك ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل ماسەلەدە ايماقتاعى بارلىق ەلدەردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ قاجەت.
ورتالىق ازياعا الەمدە قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋى جانە قىتايدىڭ وسى ايماققا قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن باتىس ساراپشىلارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى وا ايماعى مەن قحر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ەرەكشەلىگىن تۇسىنە المايدى. ناقتى مىسال رەتىندە، جاقىندا Eurasianet - «China diversifies in Central Asia» (Dirk van der Kley، 23.11.2020) جارىق كوردى، مۇندا اقپاراتپەن بىرگە وا مەملەكەتتەرىنىڭ قىتايمەن ىنتىماقتاستىعىنا وتە تە قاراپايىم كوزقاراس بىلدىرىلگەن. باسىلىم اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، پەكين وسى ايماقتاعى ەكونوميكالىق باعىتىن وزگەرتتى، ۇلەستىرىلگەن تاۋەكەلگە نەگىزدەلگەن ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا ينۆەستيسيالارىن كۇرت تومەندەتىپ جىبەردى. سونىمەن قاتار، اۆتور اتاپ وتكەندەي، ورتالىق ازيانىڭ ءار ەلىندە جاعداي ءار ءتۇرلى دامۋدا.
يا، بۇگىندە جۇڭگو شىنىمەن ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ەكونوميكاسىنداعى جەتەكشى نەسيە بەرۋشى جانە ينۆەستور بولىپ تابىلادى. پەكين تەمىرجول مەن اۆتوموبيل جولدارىنا، سونداي-اق تۇركىمەنستان، قازاقستان جانە وزبەكستاننىڭ مۇناي-گاز سەكتورىندا شەشۋشى بولىپ تابىلاتىن ەنەرگەتيكا سالاسىنا ينۆەستيسيانى كوپتەپ قۇيادى. جۇڭگو ينۆەستيسيالارى ايماقتاعى جوبالاردى قارجىلاندىرۋدىڭ ماڭىزدى كوزى بولىپ قالا بەرەدى، بۇل سىرتقى ينۆەستيسيالار مەن وزدەرىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتادى. وسىلايشا، ءوزارا قىزىعۋشىلىق ورتا ازيا مەن قحر رەسپۋبليكالارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا اكەلەدى.
شەتەلدىك ساراپشى دۇرىس ايتادى، جولدار، قۇبىرلار مەن كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ەلەكتر ستانسيالارى ەندى ونشا ماڭىزدى ەمەس. پەكين كىشىگىرىم جوبالارعا كوشتى: مۇندا اۆتوبۋس زاۋىتى، اندا سەمەنت زاۋىتىن سالدى. سونىمەن قاتار، بەلسەندى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باعىتتارى پايدا بولدى، بۇل ساۋداداعى كەدەرگىلەردى جەڭىلدەتۋ مەن جويۋ جانە ىسكەرلىك ورتانى جاقسارتۋ ارقىلى مۇمكىن بولدى. وسىلايشا، قازاقستان جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى ءۇشىن كەدەندىك تەكسەرۋ ۋاقىتى 90% -عا قىسقاردى.
بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنە 2020 جىلى، قىتايدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارلاۋىنشا، وزدەرىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ قىتايعا ەكسپورتىن بەلسەندى تۇردە ىلگەرىلەتۋگە مۇمكىندىك بەردى، بۇل ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا بەلەسىن كورسەتتى. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى اۋىلشارۋاشىلىعى جانە اۋىل ىستەرى مينيسترلىگىنىڭ (中华人民共和国 农业 农村) مالىمەتتەرى بويىنشا، 2020 جىلدىڭ 7 ايىندا قىتايدىڭ 5 ورتا ازيا ەلدەرىمەن جالپى ساۋدا اينالىمى 4 316 ميلليارد يۋاندى قۇرادى. مىسالى، تەك جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى ساۋداسىنىڭ كولەمى 2 ميلليارد 846 ميلليون يۋاندى قۇراپ، وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 14،4 پايىزعا ءوستى.
سوڭعى جىلدارى جۇڭگو ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى اراسىندا ۇنەمى ءبىرىنشى ورىندا بولدى. بيىلعى جىلى، پاندەميا مەن كارانتيندەر مەن شەكارالاردىڭ جابىلۋىنا قاراماستان، ايماق ەلدەرى تاڭعالارلىق جەتىستىكتەرگە جەتتى. ەڭ الدىمەن، جۇڭگو مەن قازاقستان، جۇڭگو مەن وزبەكستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ تۇراقتى ءوسۋىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن، قحر ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2020 جىلعى قاڭتار-تامىزدا جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 13،2 ميلليارد دوللارعا جەتتى، وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 1% -عا ءوستى (2019 جىلدىڭ سوڭىندا ول 14 ميلليارد دوللاردان استى). سونىمەن قاتار، قىتايدىڭ قازاقستانعا جەتكىزىلىمدەرىنىڭ - 6،8 ملرد دوللارعا (+ 14،8%) تومەندەۋىمەن قحر-عا قازاقستاندىق ونىمدەر مەن شيكىزاتتى جەتكىزۋدى 6،4 ملرد دوللارعا (-10،6%) تۇراقتى ءوسۋ تەندەنسياسى بايقالادى. جۇڭگو مەن وزبەكستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى سەگىز ايدا 4 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ ديناميكاسىنا قاراعاندا، بۇل كورسەتكىش جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ءبىراز كوبەيەدى (ەگەر 2019 جىلدىڭ سەگىز ايىندا ول 1،7 ميلليارد دوللاردى قۇراسا، 2020 جىلى - 1،1 ميلليارد دوللار).
ورتالىق ازيا ەلدەرى ءقازىر جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشاتىن جانە ەكسپورت پەن وندىرىستىك الەۋەتتى ارتتىراتىن جوبالارعا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. تەك سوڭعى ءۇش جىلدا جۇڭگو وزبەكستانعا 3،9 ميلليارد دوللار كولەمىندە قوماقتى ينۆەستيسيا قۇيدى. تاشكەنتتىڭ قىتايدان تىكەلەي ينۆەستيسيالاردى تارتۋعا باعىتتالعان جاڭا جوبالار تۋرالى الاڭداۋشىلىعىنا قاراماستان، بىرلەسكەن ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جالعاسۋدا. اڭگىمە وزبەكستان ءۇشىن ماڭىزدى جوبالار، مىسالى، سۋرحانداريا وبلىسىنداعى شارگۋن كومىر كەنىشىن جاڭارتۋ، احانگاران قالاسىندا جاڭا سەمەنت زاۋىتىن سالۋ، ناۆويدە پۆح ءوندىرىسى كەشەنى جانە باسقا دا جوبالار تۋرالى بولىپ وتىر.
نۇر-سۇلتان مەن تاشكەنت پەكيننەن قوماقتى قارجى الاعانمەن، سوڭعى جىلدارى قىرعىزستان مەن تاجىكستانعا ينۆەستيسيالار اعىنى ايتارلىقتاي تومەندەدى. بۇل ەڭ الدىمەن، وسى ەلدەردەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالارعا بايلانىستى. ۇكىمەتتىڭ قارىز اۋىرلىعىنا بايلانىستى الاڭداۋشىلىعىنا نەمەسە جوبانىڭ جويىلۋىمەن اياقتالاتىن نارازىلىققا بايلانىستى قىتايدىڭ بيزنەسىنە دەگەن سەنىمسىزدىگى كاپيتال اعىنىنا كەدەرگى بولىپ وتىر. قاراجاتتىڭ كوپ بولىگىن جەرگىلىكتى «وليگارحتار» جوبانى دايىنداۋ كەزەڭىندە-اق توناپ تاستايدى.
سونىمەن قاتار، قىرعىزستان مەن تاجىكستان نارىعىنىڭ كىشكەنتاي ماسشتابى جانە كاسىپكەرلىكتى ىسكە اسىرۋداعى قولايسىز جاعدايلارى ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى قيىنداتادى. ءىرى ينۆەستيسيالار تەك التىن مەن كۇمىستى وندىرۋگە سالىنادى. مىسالى، تەك تاجىكستاننىڭ وزىندە 2012 جىلدان باستاپ التىن ءوندىرۋ شامامەن 4 ەسەگە ءوستى (2012 جىلى 2،4 توننا جانە 2019 جىلى 8،1 توننا). الايدا، وسى «جەتىستىكتەردىڭ» بارلىعى قىتايلىق كومپانيالاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگە اسىرىلعانىن مويىنداۋ كەرەك.
قىرعىزستان مەن تاجىكستانداعى قىتايلىق ينۆەستورلار، ادەتتە، بۇل شەتەلگە ينۆەستيسيا سالۋدىڭ العاشقى تاجىريبەسى بولىپ تابىلاتىن جانە باسەكەسى تومەن نارىقتاردى ىزدەيتىن جەكە كومپانيالار ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. سونىمەن بىرگە بىشكەك پەن دۋشانبە قحر-دان كەلەتىن جەكە ينۆەستيسيالاردىڭ اعىمى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى.
كوپتەگەن كەمشىلىكتەردى ءتىزىپ ايتساق تا، دەگەنمەن، ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن جۇڭگو كوپسالالارى جانە ءتۇرلى باعىتى بار نەگىزگى سىرتقى سەرىكتەسكە اينالدى. بۇل قىتايدىڭ وزىنە دە ءتيىمدى بولدى، ( مەنتاليتەت جانە تىلدىك ايىرماشىلىقتارعا قاراماستان)، ەندى پەكين ورتالىق ازيامەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق سەرىكتەستىگىن كەڭەيتە وتىرىپ، ەۋرازيالىق «شاحمات تاقتاسىنداعى» ەڭ ديناميكالىق سىرتقى ويىنشى بولىپ تابىلادى.
سونىمەن بىرگە، پەكيننىڭ ورتالىق ازياداعى «بەلبەۋ مەن جول» باستاماسىن ىسكە اسىرۋدى جانداندىرۋى جاعدايىندا قىتايدىڭ اشىق ەكونوميكالىق ساياساتى جانە ايماقتىڭ جاعىمدى گەوگرافيالىق جاعدايى سياقتى قولايلى فاكتورلاردى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت ەكەنىن ناقتى ءتۇسىنۋ كەرەك. قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا كەلۋى ايماق ەلدەرىندەگى ەكونوميكالىق ساياساتتى جاڭا ساپاعا شىعارۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ءسوزسىز. مۇنى تۇسىنسە، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ءبىرىڭعاي ستراتەگياسىن جاساۋعا ءماجبۇر.
«ۇلى جىبەك جولىنىڭ رۋحىن» قامتيتىن «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسى ورتالىق ازيا ايماعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى جانە كەلەشەگى زور. «بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماقتاستىق، اشىقتىق پەن ينكليۋزيۆتىلىك، ءوزارا تيىمدىلىك جانە ورتاق پايدا» (سي سزينپين) سياقتى ۇعىمداردى قامتيتىن «بەلبەۋ جانە جول» تۇجىرىمداماسى ورتالىق ازيانى تاعى دا الەمدىك تاريحتىڭ وسىنە اينالدىرادى. ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن «بەلبەۋ جانە جولدىڭ» پراگماتيكاسى ايماق مەملەكەتتەرىن الەمدىك ەكونوميكاعا ينتەگراسيالاۋ قاجەتتىلىگى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ جانە ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرى ەكونوميكالىق كوپۆەكتورلى الەۋەتىن تولىق پايدالانۋعا ۇمتىلىسى زور.
جاھاندانۋ جاعدايىندا ەكونوميكانىڭ جانە مەملەكەتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى كوپ جاعدايدا ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ دامۋى ءار ايماق پەن ەلدىڭ كولىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ دامۋ دارەجەسىمەن ايقىندالاتىن كولىك-كوممۋنيكاسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ ءتيىمدى جۇمىسىنا بايلانىستى. ءبىر جاعىنان، ەۋروپا مەن ازيانىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورتالىق ازيا ەو ەلدەرىن جانە الەۋەتتى باتىس ازيا ەلدەرىن قىتايمەن گەوگرافيالىق تۇرعىدان داۋسىز قۇرلىقتىق كولىك بايلانىسىن، ودان ءارى شىعىس ازيامەن بايلانىستىراتىن ماڭىزدى ترانزيتتىك الەۋەتكە يە. ەكىنشى جاعىنان، «بەلبەۋ جانە جول» باستاماسى ايماقتىق ەلدەرگە كولىكتىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭارتۋ، ينۆەستيسيالاردى تارتۋ جانە وزىق تەحنولوگيالاردى بەرۋ ارقىلى بىرتىندەپ الەمدىك نارىققا قوسىلۋعا مۇمكىندىك اشادى.
وسىلايشا، قىتايدىڭ جاھاندىق باستامالارى ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىن قىزىقتىرادى دا، پەكين بۇل ايماقتىڭ ەكونوميكالىق درايۆەرى بولىپ تابىلادى. بۇل ءوزارا قىزىعۋشىلىق ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قحر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى ديناميكاسىن تالاپ ەتەدى.
ەركىن بايداروۆ،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
ر.ب. سۇلەيمەنوۆا اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.
