قازاق نەگە – قورقىپ، سەكەمدەنە بەرەدى؟
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىل وتسە دە سول جامان ادەتتەن ارىلا الماي كەلەمىز. ءقازىر قازاقتىڭ قورقاتىن، سەكەمدەنىپ قارايتىن دۇنيەسى دە كوبەيىپ كەتتى.
توقسانىنشى جىلدارى عالامدانۋ ۇردىسىنەن قورىقتىق. ونى ايتاسىز، جان-كلود ۆان دامم مەن ارنولد شۆارسەنەگگەر فيلمدەرى جاستاردى بۇزاقىلىققا باۋلىپ جاتىر دەپ اقىن-جازۋشىلارىمىز گازەتتەرگە كولدەي-كولدەي ماقالا جازىپ، جۇرتتىڭ زارەسىن العانى ەسىڭىزدە شىعار؟
ءبىراق بۇكىل الەمنىڭ جاستارى سول فيلمدەردى كورگەن سوڭ، «بۇزىلىپ»، بۇزاقلىق جولعا ءتۇسىپ كەتپەدى.
بۇگىندە قازاقتىڭ قورقىنىشىن تۋعىزاتىن دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا جۇڭگو مەن اەس قوسىلدى.
الەۋمەتتىك جەلىدەگى بولماشى دۇنيەنى سەبەپ قىلىپ، ءاتى-جونى جوق قورقاتىن كۇيگە تۇستىك. بۇل ەندى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ەل بولامىز دەسەك ورىنسىز فوبيادان ارىلۋىمىز كەرەك.
كۇنى كەشە عانا قىتايدىڭ سيان قالاسىندا وتكەن «ورتالىق ازيا – جۇڭگو» فورۋىنان كەيىن كەيبىر ازاماتتاردىڭ بويىندا فوبياسى باس كوتەرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ورىنسىز اڭگىمەلەر تاعى دا ايتىلا باستاعانىنا كۋا بولدىق.
قازاق پەن جۇڭگو بەس مىڭ جىلدان بەرى كورشى
ءدال وسى ماسەلەگە قاتىستى ق ر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان ءقىدىرالى «سۇراۋى بار» كانالىنا سۇحبات بەرىپ، قوعامداعى قىتايعا قاتىستى ۇرەي مەن قورقىنىشتىڭ ورىنسىز ەكەنىن ايتىپ، جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ بەرىپتى.
سونىمەن قاتار دارحان قۋاندىق ۇلى ەل ىشىندە قىتايعا قاتىستى تارالىپ جاتقان فەيك اقپاراتتاردىڭ توقتاتۋدىڭ جالعىز جولى – شىنايى اقپاراتتى كوبىرەك تارتىپ، توسقاۋىل قويۋعا بولاتىنىن ايتىپتى. مينيسترمەن ويىمەن تولىقتاي كەلىسەمىز. بۇدان باسقا امالىن بىزدە كورمەي تۇرمىز
– فەيك اقپاراتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىزدەر شىناي اقپاراتتى كوبىرەك تارتۋىمىز كەرەك. سول كەزدە عانا جالعان اقپاراتقا توسقاۋىل قويىلادى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا قاتىستى شىندىققا مۇلدە جاناسپايتىن اقپاراتتار تارالىپ، جۇرتتى ەكىۇداي كۇيگە سالۋدا.
ەگەر قازاق پەن قىتايدىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا تاريحي تۇرعىدان قاراساق، ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن بايقايمىز. وكىنىشكە وراي، بۇعان كەيبىر ادامدار ءمان بەرمەيدى.
قازاق پەن جۇڭگو بەس مىڭ جىلدان بەرى قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءيا، وسى ارالىقتا ءتۇرلى جاعدايلار ورىن الدى. سوعىس تا بولادى. ەكى ەل قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان دوسپەيىل كەزەڭدى دە باستان وتكەرگەنىن بىلەمىز. قازاق حاندىعى قۇرىلعالى بەرى قازاق پەن قىتايدىڭ اراسىندا اناۋ ايتقانداي ۇلكەن سوعىس بولعان ەمەس.
سوناۋ كونە زاماندا جىبەك جولى ارقىلى قىتايدان شىققان كەرۋەندەر قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىن كوكتەي ءوتىپ، باتىسقا ءتۇرلى تاۋارلار تاسىدى. وسى جىبەك جولىنىڭ ارقاسىندا قازاق حاندىعى كۇشەيىپ، ەكونوميكالىق تۇرعىدان قۋاتتى ەلگە اينالعانىن نەگە ۇمىتامىز؟
سول كەزدە «قىتايمەن اراداعى قارىم-قاتىناس ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى» دەپ حان-باتىرلارىمىز كەرۋەندەردى وتكىزبەي، شەكارانى تاس بىكەتىپ تاستاعان جوق قوي. قايتا ولار قازاق جەرى ارقىلى جىبەك جولىنىڭ ءوتۋى ەكونوميكالىق تۇرعىدان پايدالى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءار ۋاقىتتا قىتايمەن تاتۋ-كورشىلىك جاعدايدى ساقتاۋعا تىرىستى.
سول كەزدە اتا-بالالارىمىز جىبەك جولى مەملەكەتكە تەك قانا ەكونوميكالىق يگىلىكتەن باسقا، وركەنيەتتەردى بىر-بىرىمەن ارالاسىپ، تۇتاس الەمنىڭ دامۋىنا درايۆەر بولاتىنىن ءتۇسىندى. ۇلكەن ماسشتابتا وي قورىتىندىلادى. دەمەك، بىزدەر دە اتا-بالالارىمىز سەكىلدى كەڭىنەن ويلانۋىمىز كەرەك.
تاريحقا كوز سالساق، جىبەك جولى توقتاعاننان كەيىن جول بويىنداعى ەلدەردىڭ السىرەي باستاعانىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى، ەكونوميكالىق بايلانىستار ءۇزىلىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى كۇرت تومەندەدى. كەرەك دەسەڭىز، التىن وردانىڭ تاريح ساحناسىنان جوعالاۋىنا جىبەك جولىنىڭ توقتاپ، ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ اسەر ەتكەنى جاسىرىن ەمەس.
بۇگىندە سول ەكونوميكالىق بايلانىس قايتادان جاندانباقشى. بۇل – ۇردىستەن قازاقستان سىرت قالمايتىنى انىق. مۇنى كەز كەلگەن ازامات ءتۇسىنۋى كەرەك.
بىزدەر ماقتانىشپەن ەسكە الاتىن، تۇركىلەردىڭ تالاي قاعاندارىنا كەڭەسشى بولعان تونىكوكتىڭ ءوزى جىبەك جولى باستاۋ الاتىن سيان قالاسىندا ءبىلىم العانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن.
جالپى، قىتايدىڭ قۋاتتى مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا تۇركىلەردىڭ ىقپالى زور بولدى. وسىدان قاراپ-اق جۇڭگو مەن تۇركىلەر ءبىر-بىرى جاتسىنباي تاتۋ-كورشىلىك جاعدايدا عۇمىر كەشكەنىن اڭعارامىز. قىتايداعى كونە قۇجاتتارعا كوز سالعان ادام قازاق پەن قىتايدىڭ اراسىنداعى بايلانىس تىم تەرەڭدە جاتقانىن بىردەن بايقايدى.
سوندىقتان قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى بايلانىسقا قاتىستى كۇدىككە بەرىلىپ، بايبالام سالۋعا استە بولمايدى. قانداي جاعداي بولسا دا جۇڭگو قازاققا قاتىستى دوستىق پەيىلىن ساقتاپ كەلدى.
ايتالىق، ابىلايحاننىڭ زامانىندا قازاق اسكەرى جوڭعارلاردان ويسىراي جەڭىلگەندە اتا-بابالارىمىز «قىتايعا جۇتىلىپ كەتەمىز» دەپ كۇمان-كۇدىككە بەرىلمەي، قىتايدىڭ تاتۋ-كورشىلىك قارىم-قاتىناستى ساقتايتىنا سەنىمدى بولعان عوي.
كۇنى كەشە عانا وتكەن سيانداعى باسقوسۋعا قازاقستان جالعىز ءوزى بارعان جوق. باسقوسۋ «5-1» فورماتىندا ءوتتى. ءدال وسى فورماتتاعى كەزدەسۋلەر ەۋرووداق، رەسەي جانە اقش-پەن دە ءوتىپ تۇرادى.
سوندىقتان بۇل باسقوسۋعا كۇدىكپەن قاراپ، شىندىققا جاناسپايتىن اڭگىمەلەردى كوپىرتىپ ايتۋ ورىنسىز دەپ بىلەمىن، – دەيدى دارحان قۋاندىق ۇلى.
راس، ءقازىر جۇڭگو الەمدىك ساياساتتى ورىنى بار، ءاربىر ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن مەملەكەتكە اينالدى. سوندىقتان قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاندانۋىنان شوشۋدىڭ قاجەتى جوق.
نۇرلان جۇماحان
