– ورىستىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتپاق ەكەن دەگەن اقپارات شىقتى. ءبىراق، ولاردىڭ رۇقسات العانىن ەستىمەدىك، سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
–2021 - 2022 جىلدارى ورىستىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋى الماتى اكىمدىگىنە قالانىڭ قوعامدىق اۋماعىنا بيىكتىگى 5 مەترلىك الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋ باستاماسىمەن جۇگىنگەن بولاتىن. زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، الماتى قالاسىنىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا بۇل ماسەلەنى بىرنەشە رەت قارادى. ول وتىرىستارعا كوميسسيا مۇشەسى بولعاندىقتان مەن دە قاتىسقانمىن. پراۆوسلاۆ شىركەۋى وكىلدەرىنىڭ الەكساندر نيەۆسكييگە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتۋ جونىندەگى ءوتىنىشى ءۇش رەت كەرى قايتارىلعانى ناقتى ەسىمدە. سوڭعى رەت كوميسسيا وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا ەسكەرتكىشتى ورناتۋدان باس تارقان ەدى.
وسى ورايدا، مەنىڭ ءوزىم دە، ارىپتەستەرىم دە ۇسىنىلعان ەسكەرتكىشتىڭ الماتىنىڭ سونداي-اق جالپى قازاقستاننىڭ تاريحىنا قاتىسى جوق ەكەنىن اتاپ ايتقانبىز. بۇعان قوسا، قالا اۋماعىندا ەسكەرتكىشتەردى ورناتۋعا ارنالعان بوس جەر ۋچاسكەلەرى جوق دەسەك تە بولادى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ كەيبىر تاريحي تۇلعالارىنا، مىسالى، قازاق حاندارىنا، باتىرلارىنا جانە ت.ب. ەسكەرتكىشتەر ءالى ورناتىلعان جوق.
ءتىپتى ەسكەرتكىش قويۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىلارى شىققان تۇلعالار دا بار. الايدا، قاراجات پەن جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ولارعا ەسكەرتكىشتەر ءالى ورناتىلمادى. نيەۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشىنە قاتىستى ارىپتەستەرىمنىڭ تاراپىنان وزگە دە ءبىرقاتار ەسكەرتپە ايتىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ پروپورسياسى بويىنشا دا ەسكەرتپەلەر بولعانى ەسىمدە. وسىنداي سەبەپتەردىڭ نەگىزىندە دە ۇسىنىس قابىلدانبادى.
– ولاي بولسا بۇل جولى قالاي رۇقسات الىنىپ ءجۇر؟
– مەنىڭ بىلۋىمشە، ولارعا ءىس جۇزىندە ەشقانداي رۇقسات بەرىلگەن جوق. قازاقستاننىڭ پراۆوسلاۆ شىركەۋى ەسكەرتكىشتى ءوزىنىڭ اۋماعىندا، ياعني شىركەۋ اۋلاسىندا ورناتۋعا شەشىم قابىلداعان. البەتتە، مۇنداي جاعدايدا رەسمي رۇقسات بەرىلمەيدى ءارى ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسى دە ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ قۇزىرەتىنە كىرمەيدى. جالپى بۇل – كەڭ تارالعان تاجىريبە.
ءالى ەسىمدە، 2018 جىلى لاتيف حاميدي بويىنداعى ايەلدەر ءموناستىرى اۋلاسىندا اۋليەلەر ساناتىنداعى ءۇش تۇلعا - سەنىم، ءۇمىت، ماحاببات پەن ولاردىڭ اناسى سوفياعا ارناپ ەسكەرتكىش اشىلعان ەدى. اتالعان مۇسىندەردى قويۋ كەزىندە دە ارنايى رۇقسات الۋعا ەشقانداي قاجەتتىلىك بولعان جوق. ياعني، ولاردى ورناتۋ قازاقستان زاڭدارىنا قايشى كەلمەيتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. ءبىراق، مۇنداي جاعدايدا ءسوز بولىپ وتىرعان مونۋمەنتتەردىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىش دەگەن مارتەبەسى بولمايتىنىن دا ەسكەرگەن ءجون.
قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن جانە ءدىن ىستەرىنە ياعني شىركەۋدىڭ ماسەلەلەرىنە ارالاسپايتىنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. ونىڭ ۇستىنە الەكساندر نيەۆسكيي – پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە. سوندىقتان شىركەۋ ءوز اۋليەسىنە ءوز اۋماعىندا ەسكەرتكىش ورناتىپ، قۇرمەت كورسەتە الادى.
– ءسىز تاريحشىسىز، الەكساندر نيەۆسكييگە تۇلعا رەتىندە قالاي قارايسىز؟ جالپى، ونىڭ تاريحىمىزعا قانداي دا ءبىر قاتىسى بار ما؟
– عىلىمي زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن تاقىرىبىم – ورتاعاسىرلىق تاريح، ونىڭ ىشىندە «التىن وردا» دەگەن اتپەن تانىمال جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى. ورىس جەرىنىڭ تاريحى سول كەزدەگى الىپ دەرجاۆا – التىن وردا تاريحىنىڭ بولىگى سانالادى. البەتتە، ول كەزدەرى التىن وردانىڭ ورىس كنيازدىكتەرىمەن قارىم-قاتىناسى يمپەريالىق-ۆاسسالدىق قاتىناستا بولدى. ورىس كنيازدەرىنىڭ يەلىكتەرى «ورىس ۇلىسى» رەتىندە بەلگىلى ەدى.
الەكساندر نيەۆسكيي – سول كەزەڭدەگى ورىس تاريحىنداعى ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولدى. ول ۇلى كنيازدىكتىڭ بەلگىسىن اتاقتى باتۋ حاننىڭ ءوز قولىنان الدى. بۇل رەتتە، الەكساندر نيەۆسكييگە دەگەن كوزقاراس ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىندە دە، ءارتۇرلى. ءبىراق ول ءوز ءدىنى ءۇشىن كوپ قاجىر-قايراتىن جۇمسادى. رەسەيدىڭ كاتوليكتىك ەمەس، پراۆوسلاۆتىق باعىتتا قالۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى دەپ باعا بەرۋشىلەر بار. سوندىقتان ونى XVI عاسىردا ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى اۋليە رەتىندە ۇلىقتادى.
ناقتى تاريحي دەرەكتەر بولماسا دا، الەكساندردىڭ اكەسى، ۆلاديمير كنيازى – ۆسيەۆولود قىپشاق قىزىنا ۇيلەنگەن دەگەن بولجام بار. بۇعان قوسا، الەكساندر نيەۆسكييدىڭ اناسى دا قىپشاق حاندارى اۋلەتىنەن شىققان. سوندىقتان ونى «جيەن» دەپ ايتۋعا بولادى.
الەكساندر نيەۆسكيي سول كەزەڭدەگى ورىس كنيازدەرى اراسىنداعى ەڭ كورنەكتى ديپلوماتى بولدى. ول ماقساتتى تۇردە التىن وردا بيلەۋشىلەرىمەن بەيبىت جانە دوستىق قارىم-قاتىناستى دامىتتى. باتۋ حان وعان وڭ كوزبەن قاراپ، ۇلى كنياز اتاعىن بەرگەن. الەكساندر نيەۆسكيي باتۋ حاننىڭ جاقسى كورەتىن ۇلى سارتاكپەن دوس بولىپ، باۋىر تۇتقانى جايىندا دا ايتىلادى. بۇل تۋرالى اسىرەسە ليەۆ گۋميليەۆ جازدى. ءبىراق قازىرگى تاريحشىلاردىڭ كوبى ونى ويدان شىعارىلعان دۇنيە دەپ سانايدى.
الايدا، ورىس قولباسشىسى الەكساندر نيەۆسكييدىڭ ەشقاشان التىن ورداعا قاراپ قىلىشىن قىننان الماعانى شىن مانىندە تاريحي فاكت. كەرىسىنشە، ول ۇلى دالا مەملەكەتىمەن بارىنشا دوستىق، وداقتاستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا بارىنشا تىرىسقان.
«ورىس جىلنامالارىنا» سۇيەنسەك، التىن ورداعا الىم تولەۋ ءۇشىن جالپى حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە قارسىلىق كورسەتكەن نوۆگورود كوتەرىلىسى كەزىندە الەكساندر نيەۆسكيي وردا جاعىنا شىققان. ارينە، مۇنداي شەشىم ورىستار ءۇشىن جاعىمسىز قادام رەتىندە كورىندى. الايدا، سول كەزدەگى ۇلى دالا دەرجاۆاسىنىڭ قۋاتىن ەسكەرەر بولساق، بۇل ونىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى بولا الادى.
ل. ن. گۋميليەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ول ءرۋستى ۇلى دالامەن جاقىنداستىرعان ادام بولدى.
الەكساندر نيەۆسكييدىڭ قولباسشى بولعانى دا ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ول ونداعان جىل بويى ءوز ەلىنىڭ باتىس شەكارالارىندا كورشىلەرىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگىزدى. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اتاقتى مۇز شايقاسىندا ورىستار التىن وردانىڭ قۋاتتى قولداۋى ارقاسىندا عانا جەڭىسكە جەتە العان. بۇل، باسقالارىن ايتپاعاندا، كاتوليسيزمنىڭ رۋسكە تارالۋىنا توسقاۋىل بولدى.
سوندىقتان رەسەيدىڭ پراۆوسلاۆتىق ۇستانىمدا قالۋىنا ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇلەسى بار ەكەنىن ايتۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، كوپتەگەن ورىس تاريحشىلارى التىن وردانىڭ ورىس مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەنىن مويىندايدى. جالپى، ۇلى دالا مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى جانە ءوزارا ىقپالى تاريحىن دۇرىس ءتۇسىنۋدى قاجەت ەتەتىن قىزىقتى جايتتار وتە كوپ.
– دەمەك، ءسىز الەكساندر نيەۆسكييگە ەسكەرتكىش قويعاندا تۇرعان ەشتەمە جوق دەپ سانايسىز با؟
– مەنىڭشە، ءوز تاريحىمىزدا ەسكەرتكىش قويىلۋى ءتيىس تاريحي تۇلعالارىمىز جەتكىلىكتى. سوندىقتان الماتى اكىمدىگى جانىنداعى ءبىزدىڭ كوميسسيا قالانىڭ قوعامدىق اۋماعىنا ەسكەرتكىش قويۋعا بايلانىستى ماسەلەدە دۇرىس قادام جاسادى دەپ ويلايمىن.
سونىمەن قاتار، مەن ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋىنىڭ ءوز اۋماعىندا، ءوز قارجىسىنا ورىس حالقىنىڭ تاريحي تۇلعاسىنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتۋىنان وعاش ەشتەڭە كورىپ تۇرعان جوقپىن.
ارينە، مەن دە قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى سياقتى، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستى ايىپتايمىن. دەسە دە بىزدە ۇلى دالا مەن رەسەي حالىقتارىن جاقىنداستىراتىن، سونداي-اق وسى يگى ىسپەن اينالىسقان تاريحي تۇلعالارىمىزعا قاتىستى دا ورتاق تاريحىمىز بار. ونداي ادامدارعا ەسكەرتكىش قويۋعا بولادى جانە قاجەت دەپ تە سانايمىن.
مىسالى، 2019 جىلى رەسەيدە XVI عاسىردا قازاق حاندىعى مەن رەسەي مەملەكەتى اراسىنداعى بايلانىستى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قازاق سۇلتانى وراز-مۇحاممەد وندان ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتىلعانى بەلگىلى. اتالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا مەن دە قاتىسقان ەدىم.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندا پراۆوسلاۆ ءدىنى نەگىزگى دىندەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. وسى ورايدا، الەكساندر نيەۆسكيي پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە رەتىندە وسى سەنىمدى ۇستاناتىن جەرلەستەرىمىز ءۇشىن دە ماڭىزدى تۇلعا ەكەنىن ۇمىتۋعا بولمايدى. ەسكەرتكىش تۇعىردا وڭ قولىندا يكوناسى بار الەكساندر نيەۆسكييدىڭ قارۋسىز تۇرعان بەينەسى سومدالعانى ەسىمدە قالىپتى. ونىڭ ورىس قولباسشىسى الەكساندر نيەۆسكييگە ەمەس، پراۆوسلاۆيەلىك اۋليە الەكساندر نيەۆسكييگە ارنالعان ەسكەرتكىش ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. وسىنداي ايىرماشىلىقتى وتانداستارىمىز دا تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن.
