«پوەزيانىڭ باسى دا، اياعى دا جوق. ول – شەكسىز. سول سەبەپتى ونىڭ شەڭبەرى جايلى ويلانۋدىڭ قاجەتى شامالى. ونى جاتتاۋدىڭ دا كەرەگى جوق. پوەزيامەن بىرگە ءجۇرۋ كەرەك. ولەڭنىڭ ءار جولىن كوزبەن ءسۇزىپ، زىمىراپ جونەلگەننەن ادا بولىپ، الدىڭدا اشىق كەڭىستىكتىڭ تۇرعانىن ەلەستەتۋ قاجەت. مىنە، ولەڭدى وسىلاي وقۋ كەرەك!» – ادونيس.
«كەزەكتە» تۇرعان ۇلى اقىن
نوبەل سىيلىعىن الۋدا جولى بولماي جۇرگەندەردىڭ ءبىرى – وسى ادونيس. ول – اراب پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى. سۋفيستىك ميستيكالىق شەشىمدەردى قولداناتىن ەستەتيكالىق ريەۆوليۋسيونەر. اسادتىق ساياساتتىڭ قۇربانى. ادونيس بىرنەشە ونجىلدىقتار بويى ەميگراسيالىق ءومىر كەشۋدە (ليۆان، پاريج). اراب ءبىرتۇتاستىعىن ارماندايدى. نوبەل سىيلىعىنا بۇدان ارتىق ادام تابۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ كورىنەدى. ءبىراق... وكىنىشكە وراي، باسىلىم بەتتەرىندە ادونيستىڭ ەسىمى اتالعان بارلىق ماقالادا ونىڭ نوبەل سىيلىعىنا «كەزەكتە» تۇرعان ادام رەتىندە جازادى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل سيريالىق اقىننىڭ لايىقتى باعاسى ەمەس.
ءومىر بويى ادونيس قۇدايدىڭ ەسىمىن سەرىك قىلعان سيريالىق اقىن تابيعاتتاعى وي، ءسوز بەن ءتىلدىڭ، ءولىم مەن ءومىردىڭ وزگەرمەيتىن قاعيداسىن شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتتى. ول كلاسسيكالىق اراب پوەزياسىنان جاڭاشىلدىققا دەيىنگى جولدى ءجۇرىپ ءوتتى ءھام سول جولعا قايتا ورالدى. سوڭعى كەزدەردە ادەبيەتتەگى باستى سىيلىققا (نوبەل سىيلىعى) ۇمىتكەرلەر قاتارىنان كورىنىپ جۇرگەن اقىن، شۆەسيالىق اكادەميا «تابالدىرىعىن» اتتاي الماي جۇرگەنىنە دە ءبىراز بولدى. بيىل دا مۋراكامي (جاپونيالىق جازۋشى) ەكەۋى «جۇلدىزدى» ۇمىتكەرلەر قاتارىندا. وسى ورايدا،شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە قازاق وقىرماندارىنا بەيتانىس اقىننىڭ ومىرىمەن شىعارماشىلىعىن ساراپتاۋ كورۋدى ءجون كوردىك.
ءالي احمادتان ادونيسكە دەيىن
1930 جىلى شييتتەردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ادونيس (ءالي احماد سايد اسبار)، بالا كۇنىنەن القاپتا جۇمىس ىستەگەن. اكەسى وعان، بىلايشا ايتقاندا زورلىقپەن، ولەڭ جاتتاتقان ەكەن. ۋاقىت وتە ول ءوزى ولەڭ جازا باستاپتى. ال، 1947 جىلى سيريا پرەزيدەنتى شۋكري ال-كۋاتليگە ولەڭ وقۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان. داماسكتاعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە بىرنەشە گازەت پەن جۋرنالداردا رەداكتور رەتىندە قىزمەت اتقارىپتى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ءالي احماد سايدتىڭ ولەڭدەرىن قابىلداماعان گازەتتەر، كەيىننەن ادونيستىڭ ولەڭدەرىن گازەتكە شىعارۋعا كەلىسكەن ەكەن. 1956 جىلى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى ليۆانعا قونىس اۋدارادى. 1957 جىلى ليۆان ازاماتتىعىن الادى. دەگەنمەن، ول ءالى كۇنگە دەيىن سيريالىق اقىن رەتىندە تانىمال. ءجا، بۇل تەك ونىڭ ومىرىنەن قىسقاشا ماعۇلمات قانا. ەندى ونى شىعارماشىلىعىنا كوشەيىك...
ادونيس 1970 جىلى ادەبيەت سالاسىنداعى سيريا-ليۆاندىق سىيلىققا يەلىك ەتكەن. قازىرگى اراب اقىندارىنىڭ ىشىندە دە ويىپ تۇرىپ ورىن العان ادەبيەتشى. ونىڭ شىعارماشىلىعىنا فرانسيالىق پوەزيا مەن ەۋروپالىق سيۋررەاليزمنىڭ جانە ميفولوگيالىق وبرازداردىڭ اسەرى مول ەكەنى دە ايتىلىپ ءجۇر. ەۋروپا تىلدەرىنە ولەڭدەرى اۋدارىلىپ ۇلگەرگەن اقىن ەسكپەريمەنتكە دە كوپ بارادى. پوەتيكا مەن ناقىل سوزدەردىڭ جانە ءومىر فيلوسوفياسىنىڭ سينتەزىن ولەڭگە سىيدىرۋعا تىرىسادى. ونىسى ءساتتى شىعادى دا. ادونيستىڭ ولەڭدەرى 1984 جىلدارى ەۋروپادا تارالدى. 80ء-شى جىلدارى ول پاريجگە قونىس اۋدارىپ، يۋنەسكو-دا كەڭەسشى رەتىندە جۇمىس ىستەدى. 2011 جىلى ءۇش جىلدا ءبىر رەت بەرىلەتىن گەتە اتىنداعى سىيلىققا يەلىك ەتتى. وعان دەيىن ول ەۋروپادا ادەبيەتشى رەتىندە بىرنەشە ماقالا مەن عىلىمي ەڭبەك دايارلادى. 1959 جىلى «جاڭا پوەزيانى» انىقتاۋعا تىرىسۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا ول پوەزيا مەن پروزانىڭ ايىرماشىلىعى تەك ۇيقاس پەن كولەمىندە عانا ەمەس، جەكە ادامنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراس تاجىريبەسىندە، ياعني، ويدىڭ شەكسىز ءتۇسىندىرىلۋى مەن ءوربۋى (interpretatio) ەكەنىن ايتادى. ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە يسلامعا دەيىنگى جەرورتا مادەنيەتىنىڭ (شۋمەرلىك، فينيكييلىك، ۆاۆيلوندىق، گرەكيالىق) شۋاعى بار ەكەنى سەزىلەدى. ول ولەڭدە ءومىردى ءوزى جاسايتىنىن، ياعني، ءار ادامنىڭ وي ساباقتاستىعى بەيسانالىق دەڭگەيدە ءومىردى وزىنشە كورەتىنىن بىلدىرگىسى كەلەتىندەي (ءار ادام ءوز ءومىرىنىڭ قۇدايى - اۆتور). ونىڭ ولەڭدەرىن فرانسيا تىلىنە ەجەن گيلۆيك پەن ەتەل ادنان اۋدارعان. گيلۆيك «ادونيس كەڭىستىگى» دەگەن ولەڭ جازىپ، ول جەردە اقىندى ءوز الەمدەرىن تۋدىرۋشى قۇدايعا تەڭەگەن. جوعارىدا جازعانىمىزدىڭ ءبىر كەپىلى دەسەك بولار... .
ادەبي باسىلىمداردىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازىپتى:
«ءيا، كەيدە نوبەل سىيلىعىن تاماشا اۆتورلارعا بەرەدى – ماريو ۆارگاس، دجون كۋتزەە (دج.كۋتسي – اۆتور)، تەودور موممەنزۋ، البەر كاميۋ، يوسيف برودسكيي جانە ت.ب. دەگەنمەن، كوپ جاعدايدا ليەۆ تولستوي، ۆلاديمير نابوكوۆ، حورحە لۋيس بورحەس، زەبال سەكىلدى مىقتى جازۋشىلارعا بەرىلمەيدى. ءقازىر ادىلدىك پەن ادلەتسىزدىك جايلى ءسوز قوزعاۋدىڭ قاجەتى جوق. ادەبيەت - فۋتبول ەمەس. نوبەل سىيلىعى الەمدە بار جۇزدەگەن سىيلىقتاردىڭ بىرەۋى. ونىڭ لاۋرەاتتار ءتىزىمىن ساراپتاۋ كەيدە قىزىق ەكەنى راس. تەك ادەبيەت جاعىنان ەمەس، ناقتى ءبىر قوعامدىق سانانىڭ جۇمىس ىستەۋىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن عانا. سونىمەن قاتار، نوبەل سىيلىعىنىڭ زيانى دا بار. ول كىتاپ پەن جازۋشىنىڭ اراسىن الشاقتاتادى. سونىڭ كەسىرىنەن، قوعامدا كوپتەگەن قاۋەسەت پەن كۇلكى تۋدىراتىن پىكىرلەر قالىپتاسادى. كەيبىر جازۋشىلار باسىلىم بەتتەرىندە «جيىرما جىلعا جۋىق نوبەل سىيلىعىنا كەزەكتە تۇر» دەگەن سياقتى ماقالالاردىڭ كەسىرىنەن ءدال وسى سىيلىقتىڭ قاماۋىندا قالىپ قويادى. بۇل كۇلكىلى. ۇلى جازۋىشىلاردىڭ بۇنداي ماقالا بەتتەرىندە اتى جازىلعانىنىڭ ءوزى ولار ءۇشىن نامىسقا تيەرلىك جاعداي ەمەس پە؟! ولار دۇكەندە كەزەك كۇتكەندەي كۇيدە بولاتىنى انىق».
نەسى بار، ءبىز دە وسى ويمەن كەلىسەمىز!
ابزال سۇلەيمەن
