قىدىر اتا مەن اياز اتا تالاسادى
شىنى كەرەك، بىزدەر ءالى كۇنگە دەيىن ناۋرىزدىڭ مەرەكەلىك سيپاتىن ايقىنداي المادىق. كەز كەلگەن مەرەكە حالىقتى ورتاق يگىلىككە باستاۋى ءتيىس. ال ءبىز بولساق، كوجە ءىشىپ، اياق بوساتۋدان ارىگە اسقان ەمەسپىز.
ءيا، ناۋرىز كوجە – مەرەكەنىڭ اجىراماس بولشەگى. اناۋ ءبىر جىلدارى قىدىر اتانى تۇيەگە مىنگىزىپ، ءنوپىر حالىقتىڭ اراسىنا ەنگىزىپ جىبەردىك. قىدىر اتا مەن ناۋرىز ۇيلەسەدى. ءبىراق مەرەكەدە قىدىر اتانىڭ ميسسياسى ايقىندالماعاندىقتان، سوڭعى ۋاقىتتارى تۇيەگە مىنگەن قىدىر اتانى كورمەيتىن بولدىق.
بۇگىندە وزدەرىن ءسالت-داستۇردىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ەتنوگراف سانايتىن اقىن-جازۋشى، تاريحشىلار ناۋرىز بەن جاڭا جىلدى بىر-بىرىنە قارسى قويۋعا قۇمار. بۇل دەرتتىڭ اسقىنعانى سونشا الداعى ۋاقىتتا الاڭدا – قىدىر اتا مەن اياز اتا بىر-بىرىمەن توبەلەسىپ جاتسا، تاڭعالمايتىن بولدىق.
ءبىز ون جەردەن ۇلتشىل بولساق تا، جاڭا جىلدى ناۋرىز مەرەكەسىنەن ارتىق تويلايمىز. نەگە؟ ويتكەنى بۇل مەرەكەنى تويلاۋدىڭ وزىندىك ءجون-جوسىعى قالىپتاسقان.
قالالىق جەرلەردە الاڭدارعا كيىز ءۇي تىگىلىپ، كونسەرت قويىلىپ جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ناۋرىز مەرەكەسىن قارسى الىپ جاتادى. ال ساۋداگەرلەر ناۋرىز كوجە، كاۋاپ پەن سۋسىندارىن قىمباتقا ساۋدالاپ، قالتاسىن قالىڭداتادى. بولعان-بىتكەنى وسى.
الاڭداردا تىگىلگەن كيىز ۇيلەرگە اكىم-قارالار باس سۇعىپ، كوجە ءىشىپ، ەت جەپ بولعاننان كەيىن ءار مەكەمە تىككەن كيىز ۇيلەرىن جىعا باستايتىنى دا جاسىرىن ەمەس. مۇندايدا مەرەكە اكىم-قارالار ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان با دەپ قالاسىڭ. ايتپاقشى، مەرەكە سوڭىندا الاڭداعى قوقىستان اياق الىپ جۇرە الماي قالاتىن كەزىمىز دە ادەتكە اينالىپ بارادى.
كوشەگە قوقىس تاستاۋدى قويعاندا عانا ەل بولامىز
ناۋرىز – تازالىق پەن جاڭارۋدىڭ نىشانى. ءدال وسى كۇنى جالپى جۇرت بولىپ كوشەنى تازالاپ، تال ەگىپ، اعاشتىڭ ءتۇبىن اكتەپ، مەرەكەنى اينالامىزدى تازارتۋدان باستاساق، قانداي جاقسى بولار ەدى. وسى ءبىر ارەكەتىمىز ارقىلى جاستاردى ەڭبەككە، ورتاق ماقساتقا ۇندەيتىن ەدىك قوي.
ارينە، ناۋرىز كەزىندە ەشكىم قولىنا سىپىرتقىسىن الىپ كوشە سىپىرىپ كەتپەيدى. مۇنى بيلىك ورىندارى ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرى قولعا الۋى ءتيىس. قاجەت بولسا، بۇل ىسكە زيالى قاۋىمداردى تارتىپ، حالىقتىڭ ىنتا-ىقىلاسىن وياتقان ابزال.
اينالامىزدى تازا ۇستاۋ – بۇل ەل بولىپ ورتاق ماقساتقا ۇيىسۋدىڭ كىشكەنتاي عانا كورىنىسى. ەگەر بىزدەر وسىنداي قاراپايىم ىس-ارەكەتتەردى ومىرلىك داعدىمىزعا اينالدىرساق، قوعامدا ورىن العان ماسەلەلەرگە بەي-جاي قارامايتىن كوڭىلى وياۋ، سەرگەك حالىققا اينالار ەدىك.
بۇگىندە ءبارىمىز ەسىك الدىن سىپىرىپ، قوقىسىن كوشەگە تاستاۋعا قۇمارمىز. الىس اۋىلداعى جاعدايدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە الماتىدا جەر ۇيدە تۇراتىن حالىق قىستا ەسىك الدىنداعى قارىن كۇرەپ، كوشەنىڭ ورتاسىنا لاقتىرادى. قار ماشينە تابانىمەن تاپتالىپ، ەرىپ كەتەدى دەپ ويلايمىز. شىندىعىندا كوشەنىڭ قاق ورتاسىنا كۇرەپ تاستاعان قارىمىز كولىك تابانىمەن تاپتالىپ، كوك تايعاق مۇزعا اينالىپ، ومىرىمىزگە ءقاۋىپ توندىرەتىنىن ەسكەرمەيمىز.
ال كوشە تازالايتىن قىزمەتكەرلەر دە جولدىڭ جيەگىندە جاتقان قاردى كوشەنىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ، قاردى تاسۋدى قيىنسىنادى. قاردى اۋلاققا تاسىپ تاستاۋ ءۇشىن قالا بيلىگى قارجى بولەدى. ءبىراق كوممۋنالدىق مەكەمەلەر بولسا قارجى ۇنەمدەپ، جول جيەگىندەگى قاردى ماشينەنىڭ تابانىنىڭ استىنا تاستاعاندى ءجون سانايدى.
ارىقتى قازۋ مەن تازالاۋ قيىن با؟
ءقازىر قالالى جەردە قاردى ارىقتارعا ءۇيىپ تاستاۋ دا ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان. ال قار ەرىگەندە ارىقتار بىتەلىپ، اينالانى توپان سۋ باسادى. «اۋىز اس ىشەردە، كوتەن ت... كەرەك» دەگەندەي، بىزگە ارىق تەك كوكتەمدە عانا كەرەك. ال قالعان ۋاقىتتا ارىقپەن ءىسىمىز بولمايدى.
اقىر ايتتىق قوي، مىنا ءبىر ماسەلەنى دە ايتا كەتەيىك. ءقازىر قالالاردىڭ ماڭىندا جاڭا ەلدى مەكەندەر بوي كوتەرىپ، ۇيلەر كوپتەپ سالىنىپ جاتىر. سول ەلدى مەكەندەردە ارىق دەگەنىڭىز اتىمەن جوق. جاۋعان قار ەرىسە، كوشە كول-داريا بولادى.
«وزىمە بولسىن» دەگەن ءپرينسيپتى مىقتاپ ۇستانعان جۇرت ارىق جاتۋى ءتيىس جەردىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى ساۋلەت مەكەمەسىنىڭ ماماندارىنا بەرەتىنىن بەرىپ، قارىس سۇيەم جەردىڭ ءبارىن قورشاپ، زاڭداستىرىپ العان. رەتى كەلسە كوشەنى دە قورشاپ، زاڭداستىرىپ الۋدان تايىنبايمىز. ال زاڭ نورمالارىن ساقتايدى دەگەن جەرگىلىكتى ساۋلەت مەكەمەلەرىنە اقشانىڭ شەتىن كورسەتسەڭ، ءبارىن زاڭداستىرىپ بەرۋگە دايار.
ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ەكى ماشينە قاتار كەلسە، ۇلكەن داۋ بولاتىن مۇنداي كوشەلەردە ارىق قازاتىن ورىن مۇلدە جوق. بۇل ماسەلەنى جەرگىلىكتى ساۋلەت مەكەمەلەرى شەشىپ بەرمەسى انىق. بۇدان جاپا شەگەتىن سول كوشەنىڭ تۇرعىندارى.
اركىم قورشاۋىن ءبىر مەتر كەرى تارتىپ، ءۇيىنىڭ تۇسىنان 10-15 مەتر ارىق قازسا، بار ماسەلە شەشىلەر ەدى. وعان ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى جەتە مە؟
ءبىراق مۇنداي قادامعا ەشكىم بارعىسى كەلمەيدى. قايتا ەبىن تاۋىپ، ءبىر قارىس جەردى باۋىرىمىزعا باسىپ قالۋعا تىرىسامىز. بۇدان كەيىن ءقايتىپ ەل بولامىز؟ ناۋرىز مەرەكەسى بىزگە ارىقتى تازالاۋعا، ارىق قازۋعا ۇندەيتىن مەرەكە بولسا، قانداي جاقسى بولار ەدى.
جاڭادان بوي كوتەرگەن ەلدى مەكەندەردىڭ كەيبىر كوشەلەرىنە جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى اسفالت توسەپ بەردى. ءبىراق ارىق بولماعاننان كەيىن جولدى جوندەۋدە نە ماعىنا بار؟
قار مەن جاڭبىردىڭ سۋى اعاتىن ارىق بولماعان سوڭ، كوشەدە كولكىپ، ءبىر جىلدا اسفالتتالعان جولدىڭ استىنا ءسىڭىپ، تالقانىن شىعارماي ما؟ وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا، ارىقتى قازۋدان، تازالاۋدان نەگە قاشاتىنىمىزدى تۇسىنبەي-اق قويدىم.
ەگەر ءبىز ەل بولۋدى ويلاساق، ارىق پەن توعاندارىمىزدى تازا ۇستاۋىمىز كەرەك. ناۋرىز مەرەكەسى تۇرمىسىمىزدى تۇزەۋگە ىقپال ەتەتىن وسىنداي يگىلىكتى ىستەرگە جۇرت بولىپ جۇمىلدىرۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، كيىز ءۇي تىگىپ، اكىم-قارالارعا كوجە ۇسىنىپ، تاباق-تاباق ەت تارتۋ – ناۋرىزدىڭ باستى نىشانىنا اينالىپ بارا جاتقانى جانىمىزعا باتادى.
اكىمدەر ءۇشىن ناۋرىز «بىتوۆوي» ءىس
جوعارىدا تىزبەكتەپ ايتقان دۇنيەمىز اكىم-قارالار ءۇشىن قاتارداعى تۇرمىستىق ءىس بولۋى مۇمكىن. بۇگىندە اكىمدەر مۇنداي «بىتوۆوي» ىستەرمەن باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى. ولار ءۇشىن تەندر ۇيىمداستىرۋ، جەكە بيزنەسىنىڭ كۇيىن كۇيتتەۋدەن ماڭىزدى ءىس جوق.
كوكتەم شىققاندا اكىمدەر ارىق تازالاۋدى ەمەس، مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ تەستتەن جاقسى ناتيجە كورسەتىپ، «بەس» دەگەن باعا الۋىن قاداعالايدى. ءيا، مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردىڭ تەستتەن جوعارى ناتيجە كورسەتۋى ماڭىزدى ماسەلە. ءبىراق بۇعان اكىمنىڭ قانشالىقتى قاتىسى بار؟ بۇل – پەداگوگتاردىڭ ماسەلەسى ەمەس پە؟
شىنى كەرەك، ءقازىر اۋدان اكىمدەرىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن وسى تەست ناتيجەسى ايقىندايتىن بولدى. ءقازىر اۋدان-اۋداندار تەست بويىنشا جارىساتىن دارەجەگە جەتكەن. جارىس بولعان سوڭ، اۋدان اكىمىنىڭ اپپاراتى تۇتاس ءامال-تاسىلدى ۇيىمداستىراتىنى بەلگىلى. تەست باستالعاندا قىپ-قىزىل ساۋدا جۇرەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ونىڭ باسىندا كوميسسيانى باسقارىپ اكىمنىڭ ورىنباسارى جۇرەدى.
سوندىقتان مۇنداي مەملەكەتتىك ماڭىزى زور «ىسپەن» باس اۋىرتىپ جۇرگەن اكىمگە ناۋرىزدى تۇرمىسىمىزدى تۇزەۋگە ىڭعايلاستىرىپ تويلايىق دەپ ۇسىنىس ايتىپ، ءسوزىڭدى بوسقا شىعىنداۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق.
شاحانوۆتى شاپتان ءتۇرتۋ ادەتكە اينالىپ بارادى
ەندى كىمگە بارىپ شاعىنامىز؟ زيالى قاۋىمعا ما؟ ناۋرىز مەرەكەسىن زيالىلار اراسىندا مۇحتار شاحانوۆ جەكەشەلەندىرىپ العان. ۇسىنىسىڭدى ايتساڭ، اعاي كۇرەكتەي قولىمەن الدىنداعى ۇستەلدى ءبىر سالىپ قالىپ، «ءاي بالا، ناۋرىزدى ەڭ العاش تويلاۋدى مەن باستادىم» دەپ ءبىر بىتپەس داۋدىڭ شەتىن شىعارعاندا، ارەڭ قاشىپ قۇتىلاسىڭ. بولماسا «ناۋرىز شاحانوۆتىكى» دەپ بىردەن يلىكپەسەڭ، بىتكەنىڭ. ءقازىر باسقا زيالىلار ناۋرىز جايىندا اڭگىمە ايتۋدان شاحانوۆتان قورقاتىن بولعان.
ءيا، شاحانوۆ باستاماسىمەن ناۋرىزدى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قايتا تويلاي باستادىق. بۇعان قارسى ايتار داۋىم جوق. ءبىراق ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەگەن دارداي ادامنىڭ قايتا-قايتا بۇل ماسەلەنى ايتا بەرۋىنىڭ نە قاجەتى بار؟ بۇل نە، جۇيكەنىڭ جۇقارعانى ما؟
جوق جەردەن سەنساسيا ىزدەيتىن تەلەارنا جۋرناليستەرى دە ناۋرىز قارساڭىندا بۇل داۋعا ماي قۇيىپ، جانداندىرا تۇسەدى. «جەلتوقسان»، «شىڭعىس حان»، «ءتىل»، «شىندىعىن جوعالتقاندار» دەپ ابدەن جۇيكەسى جۇقارعان اعامىزدىڭ شابىنان ءتۇرتىپ، «ناۋرىزدى بالەنشە دەگەن كىسى بالەن وبلىستىڭ تۇگەن دەگەن اۋدانىنداعى ءبىر شاعىن ەلدى مەكەنىندە ەڭ العاش رەت ءبىز تويلاعانبىز دەيدى» دەپ كەزەكتى داۋدىڭ شوعىن ۇرلەي تۇسەدى.
كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىعى جەتپەگەن (مۇنداي اۋىلدار كوپ قوي) بالەن دەگەن اۋداننىڭ وتىز-قىرىق شاقتى ءتۇتىنى بار تۇگەن دەگەن اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ءبىر قازان كوجە جاساپ، ناۋرىزدى باياعىدان تويلاسا تويلاعان شىعار. سونى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، تىنىش جاتقان ارىستاندى وياتۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ بۇدان كەيىن مۇحاڭ ناۋرىزدان باستاپ، جەلتوقسانداعى ەرلىگىن تىزبەلەپ، شىڭعىس حاندى شىقپىرتىپ بارىپ ءبىر-اق توقتايدى.
جەلتوقسان مەن قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرۋدە شاحانوۆتاي ەڭبەك سىڭىرگەن زيالى جوق. ءبىراق بۇل تاقىرىپقا وسىنشاما بەرىلۋگە بولا ما؟ مۇحاڭ قايتا ناۋرىزدى تويلاۋدىڭ قاراپايىم تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى ەرەجە-داعدىسىن دايىنداپ، حالىققا تاراتپاي ما؟
حالىقتىڭ ەسىنە ناۋرىزدى ەڭ العاش كىمنىڭ باستاماسىمەن تويلاعانىمىزدى سالىپ وتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ حالىق شاحانوۆتى ونسىز دا بىلەدى. تەست سۇراقتارىندا «ناۋرىز ەلىمىزدە ەڭ العاش كىمنىڭ باستاماسىمەن تويلانا باستادى؟» دەگەن سۇراق بار. انىق جاۋابى استىندا جازۋلى تۇر.
تاعى ايتا كەتەتىن ماسەلە. ءبىزدىڭ تەلەارنا جۋرناليستەرى جىل سايىن ناۋرىز مەرەكەسى جايىندا حابار جاساپ، كوجەنى قالاي جاساۋدىڭ ءتاسىلىن ۇيرەتۋگە قۇمار. بۇدان باسقا تاقىرىپ جوق پا؟ قۇدايعا شۇكىر، ءقازىر ءبىرىنشى سىنىپتىڭ بالاسى ناۋرىز كوجەنى قالاي جاساۋدى جاقسى بىلەدى. ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا تەلەارناعا قاراساڭ، مەرەكەنى العاش رەت تويلاپ جاتقانداي اسەرگە قالاسىڭ.
ءوز باسىم ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا انشى-ارتىستەردىڭ تەلەارنادا كولبەڭدەپ كوجە جاساعانىنان مەزى بولدىم. ناۋرىز مەرەكەسى تۇرمىسىمىزدى تۇزەپ، يگىلىككە باستايتىن مەرەكە ەكەنىن، ياعني وسى تاقىرىپ اياسىندا تالاي دۇنيە كورسەتۋگە بولادى عوي.
نۇرلان جۇماحان
