***
«بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەيدى دانا حالقىمىز. قانشاما ۋاقىتتان بەرى جۇرتتىڭ ءبارى اڭگىمە قىلعان، بىرەۋلەر «قازاقتىڭ باعى»، ەكىنشىلەر «قازاقتىڭ سورى» دەگەن كورمەگە بارۋدىڭ رەتى كەلدى. ءبىر ادامداي ارالاپ، قىزىقتاپ كەلدىك. وسى كورمەنى ارالاپ ءجۇرىپ، «ب ا ق» پەن «سور» كاتەگوريالارىنان تىس، بولەك وي ءتۇزىپ، كورمەنىڭ كوپشىلىك ايتا بەرمەيتىن تۇستارى تۋراسىندا اڭگىمە قوزعاۋ كەرەك دەپ تاپتىم. سول ويلارىمدى ورتاعا سالايىن.
جالپى العاندا، ءوز باسىم كورمەنىڭ قازاقستاندا ءوتىپ، كورمە تاقىرىبىنىڭ ەلىمىزدە كەڭ تالقىلانۋىنا قارسى ەمەسپىن. ارينە، ەلدەگى جەمقورلىق ماسەلەسى كەز كەلگەن ماسەلەنى، كەز كەلگەن كەرەمەت جوبا مەن يدەيانى جوق قىلا الاتىن تاجال ەكەنى بەلگىلى. جۇرتتى قينايتىنى – قوعامنىڭ پىكىرىن ەلەپ-ەسكەرمەۋ، مەملەكەت قارجىسىن ءجون-جوسىقسىز شاشۋ، ونىڭ ەسەپسىز، تەكسەرۋسىز توگىلۋى، وسىنداي ءىرى جوبالاردى «ەرتتەپ-مىنىپ» العانداردىڭ اسىپ-تاسۋى (سوڭعىسى، مىسالى، قوعامدا ۇسەنوۆشىلدىك دەگەن ءۇردىس ارقىلى تانىلىپ وتىر). تاعى ءبىر قوعامدى قيناعان ماسەلە: بارشا دۇنيەنى تەك استاناعا جيناۋ. سوندا قازاقستاندا باسقا ايماق جوق پا؟ مىسالى، سول كورمە الماتىدا وتەر بولسا، وعان كەلەتىن، قاتىنايتىن ادامداردىڭ سانى دا، كەلەتىن شەتەلدىكتەردىڭ قاتارى دا الدەقايدا كوپ بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ءبىراق سول باياعى «اۋزى قيسىق بولسا دا، باي بالاسى مەن باس قالاسى سويلەسىننىڭ» كەرى...
مەيلى، استانا بولسا، بولسىن دەلىك. قىرۋار قارجى، كۇش پەن قايرات جۇمسالدى. ءزاۋلىم-زاۋلىم عيماراتتار، پرەزيدەنتتىڭ ەسىمىن مەنشىكتەگەن جاڭا اۋەجاي، جول، ۇيلەر سالىندى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى مەن ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى ءوز پاۆيلوندارىن اشتى. سولاردىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا سول ەلدەردىڭ باسشىلارى كەزەك-كەزەك كەلىپ جاتىر. رەسەيدىڭ ايۋى مەن قىتايدىڭ ايداھارىنىڭ اراسىندا اۋپىرىمدەپ كۇنەلتىپ، ابىلاي حان ساياساتىن جۇرگىزۋگە ءماجبۇر ەلگە بۇل دا ءبىر مۇمكىندىك. بيلىككە دەگەن كوزقاراسىمىز ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ەلگە دەگەن كوزقاراسىمىز ءبىر ەمەس پە؟ مىنانى تۇسىنگەنىمىز ابزال سياقتى: قازاقستان سياقتى الەم ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنا قوساتىن ۇلەسى تىم از، كىشكەنتاي عانا مەملەكەتكە، بىرەۋ ۇناسىن-ۇناماسىن ءوزىنىڭ سۋبەكتىلىگىن تانىتۋ، ياعني بار ەكەندىگىن، ەسى دۇرىس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستا ەكەنىن كورسەتۋ ءومىر مەن ءولىم ماسەلەسى. جىلان ارباعان كىشكەنتاي عانا تورعاي جۇتىلماۋ ءۇشىن نە ىستەيدى؟ ءجۇنىن كۇجىرەيتىپ، قاناتىن وڭ-سول سەرمەپ، ىرى-ۇلكەن بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدىكى دە سول ساياسات بولماق.
ءبىز ءبىر نارسەنى ايقىن-انىق سەزىنۋىمىز قاجەت: ءبىز مىڭ جەردەن ءوزىمىزدى ماقتاساق تا، ءوزىمىزدى كەرەمەت ساناساق تا، الەمگە قىزىقسىز ەلدىڭ ءبىرىمىز. الەمگە ىقپالىمىز از، الەمدىك ۇدەرىستەر مەن يننوۆاسيالارعا الىپ-قوسارىمىز جوقتىڭ قاسى. ءبىز سياقتى كىشكەنتاي ەلدەر تۋرالى الەم ءباسپاسوزى جازىپ جاتسا، ونىڭ سەبەبى: تەك ءزىلزالا نەمەسە سوعىس دەگەن ءسوز. اتالمىش سيريانىڭ نەمەسە ۋكراينانىڭ تاعدىرىنان-اق كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. ەسەسىنە وسى جىلدىڭ قاڭتارى مەن مامىرى اراسىندا الەمدىك باسپاسوزدە 28 167 ماقالا جاريالانعان ەكەن. سولاردا كوتەرىلگەن باستى بەس تاقىرىپ: سيرياداعى كيكىلجىڭگە ارا تۇسكەنىمىز تۋرالى – 10 567، سپورتتاعى جەتىستىكتەرىمىز جايلى – 1693، يادرولىق قارۋسىزدانۋ بويىنشا باستامالارىمىز تۋراسىندا – 452، مۇناي باعاسى مەن سول نارىقتاعى تىرلىك تۋرالى – 355 جانە دە استانادا اشىلعان كورمە جايىندا 322 ماقالا جارىق كورىپتى. ارينە، اراسىندا سىني دا ماقالا بار شىعار. ءبىراق وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بار ەكەندىگىن، ايتەۋىر، ءبىر وڭ تىرشىلىك جاساپ جاتقان ەل ەكەندىگىن بىلدىرەتىن وڭ ءۇردىس دەپ سانايمىن. ماۋسىم ايىندە شىققان ماقالالار كورمە تۋرالى دەرەكتەر مەن دايەكتەردىڭ سانىن تەك ارتتىرماق. ال كەز كەلگەن ەل تۋرالى وڭ، تىڭ اقپارات سول ەلگە دەگەن سەنىمدى ارتتىرادى، سول ەلدى الەمگە تۇسىنىكتى ەتەدى، بيزنەس جانە ينۆەستيسيالىق بەلسەندىلىككە سەپ بولىپ جاتادى. بۇعان ەندى تەك دۇرىس زاڭناما، دەموكراتيالىق ۇردىستەر، جەمقورلىقپەن شىنايى كۇرەس اۋاداي قاجەت-اق، ول بولسا، مۇلدەم قاتىپ كەتەر ەدى.
تاعى ءبىر انىق دۇنيە، وسى كورمەنىڭ قازاق ءۇشىن تاعى ءبىر ۇلكەن سيمۆوليكالىق ماڭىزى بار: ول – استانا EXPO-2017 دەپ اتالاتىن شارۋا ەلىمىزدەگى مۇناي ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋىن ايقىن بىلدىرەتىن تاريحي وقيعا. باياعىدا مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ياماني دەگەن شەيح «تاس ءداۋىرى تاس ءبىتىپ قالعاندىقتان اياقتالعان جوق، مۇناي ءداۋىرى دە مۇناي بىتكەندىكتەن اياقتالمايدى» دەپ ايتقان ەكەن. بىزدەگى مۇناي قورى ءالى ءبىراز جىلعا بارۋى ىقتيمال، ودان ءالى دە ءتابىس-ناپاقا تابۋعا ابدەن بولادى. سولاي بولا تۇرسا دا، ەلىمىزدەگى مۇناي ءداۋىرى اياقتالىپ كەلەدى. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن الەمدەگى بولىپ جاتقان تەحنولوگيا، تەحنيكا، ساياسي-ەكونوميكالىق وي مەن فيلوسوفيا سالالارىنداعى ۇدەرىستەرگە نازار اۋدارۋ قاجەت. ەگەر قازاق حالقى مەن قوعامى وسى ۇدەرىستەرگە ىلەسە الماسا، سول ۇدەرىستەردىڭ باسى ەمەس، تىم بولماعاندا، سولاردى جاقسى مادەنيەت، ءبىلىم مەن تاربيە تانىتىپ يگەرە الاتىن بولىگىنە اينالماسا، ءبىز ماڭگىلىك مەملەكەتكە ەمەس، ماڭگىلىك اۋتسايدەرگە اينالامىز. وسى كوشتەن ادا بولۋ، وسى كوشكە ىلەسە الماۋ – ەڭ ۇلكەن تاريحي قاتە، ەڭ زور وركەنيەتتىك تراگەديا بولادى. مۇناي دا، مەتالل دا، اينالىپ كەلگەندە، سول وركەنيەت كوشىنە ىلەسۋ ءۇشىن عانا قىزمەت ەتۋى كەرەك. قالعانىن، شىنداپ كەلسەك، قازاق حالقى، قازاق جاستارى ءوز ەڭبەگىمەن، بىلىمىمەن، بەلسەندىلىگىمەن تابا الادى، جاسايدى. تەك سوعان مۇمكىندىك اشىپ، قازاقتىڭ، جاستارىمىزدىڭ بويىنداعى ەنەرگيانى اشۋعا، دۇرىس ارناعا بۇرۋعا، پايدالانۋعا جاعداي جاساۋ قاجەت. ال ونى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جولى بەلگىلى – ساياسي دەموكراتيا، شىنايى باسەكەلەستىك، اشىقتىق، ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك. ءبىز ەڭ الدىمەن وسىنى ۇعىنۋىمىز قاجەت ەدى. وكىنىشكە قاراي، وسى تاقىرىپتار مەرەكەلىك شارالاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ جاتىر. كورمەگە بارعان حالىق «بۇگىن نەنى قىزىقتايمىز؟» دەپ بارىپ، قايتقاندا «ەلىمنىڭ ەرتەڭى نە بولادى؟» دەپ ويلانىپ شىعۋى كەرەك بولاتىن. كورمەدەن شىعىپ، ۇيلەرىنە تارقاپ بارا جاتقان جانداردىڭ جۇزىنەن وسىنداي تەرەڭدىكتى بايقاي المادىم.
جالپى العاندا، استانادا ءوتىپ جاتقان كورمەنىڭ باستى تاقىرىبى – جاڭا ەنەرگيا كوزدەرى – وتە مىقتى، قازاققا ءسوزسىز قاجەت تاقىرىپ. الايدا سونى حالىققا جەتكىزە الاتىن، ميىنا قوندىرا الاتىن تىڭ تاريحي-فيلوسوفيالىق كونسەپسيا مۇلدەم جوق دەۋگە بولادى. اسىرەسە وتاندىق «نۇر-الەم» پاۆيلونى قارىن اشتىرادى ەكەن. جالپى جاقسى كىتاپ وقىعان، الەمدىك جاڭالىقتاردى ينتەرنەتتەن تۇراقتى، ۇزبەي قاراپ وتىراتىن كوزى اشىق ادام ءۇشىن وسى پاۆيلون نە بەرە الادى؟ سەگىز قاباتتى ءزاۋلىم عيماراتتى تۇگەل ارالاپ شىقتىم. بۇگىنگى الەم مۋزەيلەرى مەن كورمەلەرىندە كوپتەپ ورناتىلعان قوندىرعىلار مەن «پرەزەنتاسيالار»، تەلەديدار مەن پلازمانىڭ مۇمكىندىگىن كەڭىنەن پايدالانۋ. وندايدى بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن وبلىستىق مۇراجايلار دا ەندىرىپ كەلەدى. ال تاريحىمىز قايدا، وتكەن جولىمىز قايسى؟ كورمەگە كەلگەن، قازاق پاۆيلونىنا كەلگەن ءاربىر ادام ءوزىنىڭ تاريحىن، بۇگىنىن جانە بارار كەلەشەگىن كورۋى مىندەت ەمەس پە؟ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن پەشىن دالاداعى مالدىڭ قيىمەن جاعىپ، تاماعىن ازىرلەپ كەلگەن قازاق قاي باعىتقا قاراي ۇمتىلۋى كەرەك؟ كەلگەن شەتەلدىكتەر ءۇشىن، اسىرەسە باتىس اۋديتورياسى ءۇشىن زاماناۋي الەمدىك تەحنيكانىڭ دامۋ ءۇردىسى تاڭسىق ەمەس. ءوز تاريحىن بىزدەن دە جاقسى بىلەتىن حالىق. قازاق پاۆيلونى قازاق تاريحىن، فيلوسوفياسىن، ونىڭ ىشىندە تابيعاتقا تىرناق باتىرماي، تابيعاتپەن قويان-قولتىق تىرلىك جاساي بىلگەن بابالارىمىزدىڭ تىرلىگى مۇلدەم كورسەتىلمەگەن. اينالىپ كەلگەندە، جاڭا ەنەرگيا كوزدەرىن ىزدەۋدىڭ باستى فيلوسوفياسى – تابيعاتقا قيانات جاساماۋ ەمەس پە ەدى؟ بۇل تۇرعىدان قاراساق، ءبىزدىڭ ۇلت الدىندا تۇرعان باستى مىندەت وزگەدەن ۇيرەنۋ عانا ەمەس، تاريحىمىزدا، تامىرىمىزدا جاتقان سانا، تاربيە مەن ءىلىمدى جاڭعىرتۋ، سونى زامان ۇردىسىنە ىلىكتىرۋ، جالعاۋ ەمەس پە؟ قازاق تاريحىنىڭ، بولمىسىنىڭ كەلگەن شەتەلدىكتەرگە كادەسىي جاساپ-ساتاتىن شەتتە جاتقان «ەتنو-اۋىل» دارەجەسىندە عانا تانىستىرىلۋى ۇلكەن قاتەلىك دەپ ويلايمىن.
كەزىندە «كورمەگە ادام بارمايدى» دەگەن كۇڭكىل كوپ بولدى. قۇدايعا شۇكىر، ەڭبەك زايا كەتكەن جوق. كورمەگە بارۋشى دا، ارالاۋشى دا ادامداردىڭ لەگى جامان ەمەس. شانحايداعى نەمەسە پاريجدەگى كورمەدەي ەمەس، ارينە، بۇل مۇلدەم مۇمكىن ەمەس شارۋا ەكەنى انىق. بارۋشىلاردىڭ ءدۇيىم كوپشىلىگى – ءوز قازاعىمىز، ەلىمىزدىڭ شەت-شەتىنەن كەلگەن ءوز ازاماتتارىمىز. ال سولار وسى كورمەدەن قانداي اسەر الىپ جاتىر؟ الەم وسىلاي ەكەن عوي دەپ تاماشالاپ، قىزىقتاپ، باسىنا ءبىر يدەيا الماي كەتەتىن بولسا، وسى كورمەنىڭ قازاققا بەرەتىنى نە؟ تەحنيكانىڭ وزىعىن كورۋ ءۇشىن كورمەگە بارماي-اق، ءىرى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن تويحانالاردىڭ جانىنداعى اۆتوتۇراقتا تۇرعان باي بالاسىنىڭ «لامبوردجيني» نەمەسە «تەسلا» اۆتوماشينالارىنا تامسانىپ وتە بەرسە دە بولادى عوي. باستى ماسەلە، قايتالاپ ايتايىن، كورمەگە كەلگەن قازاق الەمنىڭ دامۋ ۇردىسىنە قىزىعىپ، بۇگىنگى ومىرىنە ءتۇڭىلىپ كەتۋى كەرەك! سول ءتۇڭىلۋ تەرەڭ ويعا، تەرەڭ وي – وسى ءومىردى وزگەرتۋگە دەگەن ىقىلاس پەن نيەتكە، وسى ىقىلاس پەن نيەت – تىڭ وزگەرىستەردى قامتاماسىز ەتەتىن ەنەرگيانىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلۋى كەرەك ەدى. استانادا ءوتىپ جاتقان ءدۇبىرلى شارا «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» ەمەس، مۇناي ءداۋىرى مەن مۇناي ەكونوميكاسى ورناتقان زامان مەن ءداۋىردى، ءومىر مەن قارىم-قاتىناستاردى جەرلەپ، سوعان بەرىلگەن ساداقا اسى بولۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز سول باياعى توي بولىپ شىقتى. وكىنىشتى...
كورمەنىڭ جاز كەزىندە ءوتۋى دە ءبىز ءۇشىن وڭتايلى ەمەس. بالكىم، وسى كورمە بىتكەننەن كەيىن دە تىرشىلىك اۋاداي قاجەت. ۇلتتىق پاۆيلون ورنىندا تۇراقتى مۇراجاي اشىلادى دەپ جاتىر. وسى مۇراجايدى جاڭالاپ، جاقسارتىپ، سوعان مىڭداعان وقۋشىلارىمىزدى، ستۋدەنتتەرىمىزدى اپارىپ، وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىن مىقتاپ قولعا الۋ كەرەك-اق. بىزگە كەرەگى – كوپشىلىككە تۇسىنىكتى، كوپ ۇعىناتىن لەكسيالار مەن ساباقتار. ونى قولىنان ءىس كەلەتىن كاسىپكەرلەر، جاڭالىق اشقان عالىمدار وتكىزسە، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. سول لەكسيالاردىڭ ۆيدەوسىن ينتەرنەتكە، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە سالىپ، جالپى جۇرتتى جاڭالىققا، جاقسىلىققا قاراي باعىتتاي بەرۋ شارت. وسى اعارتۋ جۇمىسى كورمەنىڭ تابيعي جالعاسىنا اينالىپ، سانانى سىلكىندىرىپ، وزگەرتەتىن، جاڭعىرتاتىن جۇمىس اتقارىلسا عانا دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتە الامىز.
تاعى ءبىر نارسەنى ۇعىنعانىمىز دۇرىس سياقتى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن كورمەنىڭ ارقاسىندا 50 مىڭنان استام جۇمىس ورنى جاسالدى. ءبىراز قانداسىمىز جۇمىسقا كىرىپ، جالاقى الدى. ال ەرتەڭگى كۇنى نە بولادى؟ سول 50 مىڭ ادامنىڭ قايسىسى تۇراقتى جۇمىس ورنىنا ورنالاسا الادى؟ قانشاسى جۇمىسسىز قالادى؟ قۇرىلعان عيماراتتاردىڭ بولاشاعى نە بولادى؟ مىسالى، ءوزىم كورگەن شانحاي كورمەسىنىڭ كوپتەگەن عيماراتى سوڭىنان بۇزىلدى. بىزدە قالاي بولماق؟ وسى تۋرالى اقپاراتتى بيلىك جۇرتقا تۇسىنىكتى تۇردە جەتكىزە ءبىلۋى مىندەت. وكىنىشتىسى، قانشا جەردەن كولگىرسىپ، قانشا جەردەن جەرىمىز باي دەسەك تە، ءبىزدىڭ ەلدە بىردەن 2-3 مىڭ ادامنان استام جۇمىس ورنىن قامتاماسىز ەتەتىن جوبالار مۇلدەم جوق. الەمنىڭ بارشا ميللياردەرى ەلگە كەلىپ، «بىزگە اقشا سالاتىن ءوندىرىس كوزىن نەمەسە تىڭ جوبا ۇسىنىڭىزدارشى» دەسە دە، ولارعا ۇسىنارىمىز جوقتىڭ قاسى. كورمە اياقتالار، قوناقتار تارار. قالاتىن سول باياعى ءوزىمىز. ءوز ءومىرىمىزدى ءوزىمىز عانا جاساي الامىز. سوندىقتان توي-مەرەكە اراسىندا وزىمىزگە جاعىمسىز، ۇنامايتىن سۇراقتاردى دا قويا بىلەيىك. سوندا، بالكىم، زامان وزگەرەر.
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى
